1-мавзу: Миллий истиқлол ғояси ва

7-МАВЗУ: МИЛЛИЙ ҒОЯ: АСОСИЙ ТУШУНЧА ВА ТАМОЙЛЛАР ТИЗИМ СИФАТИДА


1. Миллий ғоянинг асосий тушунчалари тизими ва уларнинг таснифи.
2. Ворислик ва тарққиёт. Умумий алоқадорлик ва ўзаро таъсир. Умуммиллийлик ва ҳақиқат миллий истиқлол ғояси асоссларининг бош тамойилларидир.
3. Миллий ғояни ўрганишнинг асосий социологик методлари.
4. Миллий ғояда амалиёт ва назария бирлиги.
Мафкура ғоявий қарашлар тизимини ифодалайди. Айни вактда мштлий истиклол соясининг узи хам мукаммал тизимга эга булган "V ижтимоий ходисадир.Шунинг учун ҳам, биринчидан, мафкура рзяга нисбатан мазмунан ва ҳажман кенгрок, туДОун-чадир. Иккинчидан, ҳар қандай мафкурада ижтимоий воқеликни саклаб қолиш ёки ўзгартир^^га қаратилганлик, яъни мақсадлар комплекси акса-рият ҳолларда ,;: ғояда бўлгани каби ботиний эмас, балки зохирий тарзда мав-жуд бўлади ва унинг ўзагини таД^ил этади. Учинчидан, ҳар қандай ижтимоий ғоя маълум бир мафкуравий қарашлар доирасидагинэ ўзининг у£йшти-рувчилик ва йўналтирувчилик салохдати, жозибадорлик кучи^и намоеЙ ку\па \ олади. Тўртинчидан. ҳар қандай^оя фақатмуайян мафкура доирасида амалга ошириладиган тарбия натижасидагина эътиқодга айлапийАц мумкии. \
«Ғоя» ва «мафкура» тушуЙчаларининг ц^г^Мунша мач(<ур ёмдашувдан келиб чиқиб, илмий тадқиқотдарда у^аро муно-сабатик^ бепгилэшда йўл кўй\ллЯ&№м айрим й<'шр>ги хагова мантиқан эиддижГли жиқатларочиб
^лган билимлар, к.-адриятлар, мдрппгшр-ни кишилар оин^го оиигдпррпидэ ан қарашлардаги чалкашлик умумий тарзда «мафкуравий амапиёт» деб
аталадиган мазкур ҳодисаларгз хос бўлган хусу-сиятларни мэфкурэнинг ўзигз тегишли дсб билишнинг натижасидир.
Миллий ғояни турли мэфкуралардан юқори турувчи, бар-ча мафкурадаги кишиларни бирлаштирувчи ҳодиса сифатидэ баҳолаш буйича бизнингча: биринчидан, ҳамма вакд ҳам миллий ғоя барча мафкурадаги кишиларни бирлашира олмайди. Иккинчидан, муайян жамиятдаги барча кишиларии бирлаштирувчи ҳар қандай ғоя ҳэм миллий ғоя бўлолмайди.
Илмий ғоя ривожига хос хусусиятларга таянган ҳолда мкплий ғоянинг шаклланиши мураккаб ва бир-бирига ўтиб турадиган. ўзаро узвий боглиқ бўлган бир қатор босқичларни қамраб ол^уч^ хрдиса. Миллий ғоя қисқа, мафкура эса узоқ вақт давомида шаклланади деган қарашлар ғоянинг муайян иозпрггарз^да ифодалайши босқичиниги-на ҳисобга олиН§, аксарият ҳолларда кўзга яққол ташланмаган, ботиний тарзд^ кечадиган жараёнларни чуқур англамаслик натижаси экани мамла-катимизда миллий истиклол ғоясининг яхлит концепциясини яратиш билан боглиқ босқичларни тахлил қилишда куринади.
Бизнингча, миллий мафкуранингжаклланШн жараенини узоқ мулдатли жарэен сифагида баҳолаш, унинг тарихини эса бир неча минг йилликлар билан боглашга ҳам қўшилиб бўлмайди. Бундай ёндашув, бир томондан, миллий мафкурада баён этилган қоидалар, 1 тамойиллар, дастурий курсатмаларнинг конкрет тарихий шароит ва вазият билан боғ-лик, ҳолда такомиллашиб бориши ҳамда миллий I мафкуранинг ғоявий-ноза-рий қарашлар тизими сифатида шаклланивидек икки бир-биридан фарқ-ланувчи жараеннинг ва, иккинчи томондан, миллий мафкура тарихи билан у таяниши, озикланиши мумкин бўлган мероснинг тарихини айнан-лаштириш натижаси I ҳисобланади. Айни пайтда.дшш-цЦI^шиши миллий ғоя ўз моҳиятига кура қисқа давр-да ҳал этилиши керак булган аазифалар, кузда тутилган мақсадларни ёки узоқ муддатни қамраб оладиган мўлжалларни ҳам ифодалаши мумкин.
Фақат бир мэмлакатнинг ўзига тааллукли бўлган ҳамда ҳеч бўлмаганда, фуқароларнииг кўпчилиги томонидан қўллаб-
қувватланадиган ғояларни миллий ғоя сифатида талқин қилиш бир ёк/1эмалик хисобланади. Муайян ҳолларда бир тўғрироғи бутун,
мэмлакатга тааллуқлилик ижтимоий ғоянинг миллий мақомини кўрса-тувчи белгилардан бири сифатида ни^ада. Аммо бу асоск-
мезои бўла олмайди. Акс ҳолда, муайян мамлакатда ҳукмрон бўлган агрессив мил-латчилик, ирқчилик каби ғояларни ҳам миллий ғоя сифатида тан олишга тўгри келади.
Миллий ғоянинг моҳиятини унинг купчилик томонидан қуллаб-қув-ватланиши билан чеклаб қўйиш ҳам уринсиэдир. Муайян илмий ғоянинг олимлар томонидан тугри туцбинилмаслиги, тан олинмаслиги унинг илмийлигини инкор этйИучун асос бўлолмаганидек, миллий ғоянинг мохия-тини ҳам фуқароларнинг кўпчилиги томонидан тан олининга билан боглаб қўйиш тў^ри эмас. Негаки, кўпчилик томонидан тан олинш^Ц миллий ғоянинг моҳиятини эмас, балки унинг мавқеини, жамиятнинг турли қат-ламлари томонидэн тан олинганини, улар орасида нечокпи кенг тарқалга-нини белгилаб беради.
Шунингдск, илмий адабиётларда мавжуд бўлган ва миллий ғоянинг си-фатий хусусилтларини очиб беришга хизмат килмайдигзн айрим <1Йигмэ» таърифлар ҳам танқидий ўрганилган ва амал/агддчарилгзн тахлилга таян-ган ҳолда миллий ғоянинг гаърифи ишлаб чи^у^лтан. Миллэтнинг ўтмиши, бугуни ва истиқболини англашни ўзида мужассамлаштирган, унинг этноиж-тимоий бирлик сифаТ*гидаги туб манфаатлари аа мэқсадларини ифодалайди-ган, тараққиётига хизмат қиладиган гон га миллий ғоя дейилади.
Миллий ғоя ҳар бир даврда аниқ тарихий мазмун касб этади. Бу мазмун миллат босиб утган тарихий йулнинг хусусиятлари, мавжуд ижтимоий-сиё-сий, иктисодий муносабатларнинг ривожланганлик даражаси, ижгимоий гурухлар ва сиёсий кучларнинг мақсад ва интилишлари, миллатнинг эт-нослар ҳамжамиятидаги ўрни, халқаро вазият каби омилларнинг характе-ри билан белгиланади. Айни пайтда, у миллатнинг тили, мэданияти.^уз-ўзиуи англаЙйй ривожланидгЦ билан боглик, этник жараёнлар, этноижти-моий бирлик сифатида миллат олдида турган ва ҳаётий аҳамиятга эга бўлган вазифа, муаммолар кўламининг инъикоси ҳисобланади.
Миллий истик/юл ғояси миллий ривожланишнинг муайян боск,ичигагина хос бўлган қарашлар тизямини ифодалайди. Шундан келиб чиққан ҳолда, миллий истиклол ғояси миллий ғоянинг мустақилликни қўлга киритит ва мустаҳкамлаш даврининг ўзига хосликларини яхлит тарзда ха-рактерлайдиган хусусий ҳолати, кўринитни сифатида баҳоланган ва «миллий ғоя» «миллий истиклол ғояси»га нисбатан кснгрок. мазмунгэ эгадир.
Миллий истиклол ғояси мустак.илликка эрихигунгача бўлган даврда узига хос характер касб этвди. Биринчи даврда у айнан истибдод мафкураси ва ама-лиётига қарама-қарши ўларок. шакллана бонглайди. Истибдоднинг моҳияти-ни очиб татлаш, сиёсий, ижтимоий-иктисодий, ҳуқуқий ва маданий соҳа-ларда миллат манфаатларини ҳимоя қилган ҳолда, давлат мустақиллигага эрицшш ски уни қайта тиклаш учун курапши назарий жиҳатдан асослаш, халк. онгига сингдириш унинг бу даврдаги асосий вазифаси хисобланади.
Миллий истиклол ғояси мустакилликка эрипгалгандан сўнг ўзгача характер касб этадики, бу унинг олдида турган вазифаларда ёрқин памоён бўлади. Бу даврда у қўлга киритилган мустақилликтгипг сиёсий, ижтимоий-иктисодий, ҳуқуқий ва маънавий асосларини мустаҳкамлапши ғоявий жи-ҳатдан таъминлатга хизмат қилади. Буумумии иачифа ис|'иқлолнинг моҳия-тини фаол тарзда ижтимоий онгга
сишдириш, милний қадриятлар, урф-одатлар, анъаналарни тиклаш, ҳар томоплама рииожлннтириш, истибдод даврида гозага кслгаи \м)и1аи1ар1т ижгимоий хаегнинг барча соҳаларидан сиқиб чиқаришдек бир-бири билип ушии боглиқ копкрст вазифаларни ҳам ўз ичига қамраб колади. I
Уларнинг характсри, кўлами ва йўналиши миллат босиб ўтган тарихий йўлнинг хусусиятлари, этник ўз-ўзини англаш ва мамлакатк тараққиети-нинг даражаси, ижтимоии барқарорлик ва миллатлараро тотувликнинг мав-жуддиги, мустамлакачилик сиесати қолдирган
асоратларнинг мох,ияти каби ички ҳамда ташқи омиллар таъсирининг ўзига хослиги билан белгиланади. ^
Жамиятнинг мураккаб миллий таркиби, турли этник гурухларнинг ўзига хос эҳтиёжлари ва манфаатлари хам миллий ғоянинг миллий-v истиклол ғояси шаклида чиқшнига замин яратиши мумкин. Хусусан, кўп миллатлилик, ай-ниқса мультмиллатлилик гаароитида алоҳида олинган этнос микдоран ус-туворлик қилмаган ёки муайян миллий манфаатларга урғу бериш адекват қабул қилиниши қийин бўлган ҳолларда миллат, жамият, давлатнинг эр-кин ва озод ривожланишини таъминлашга каратилган қарашларни миллий исти^лол ғояси шаклида баён этиш ўринлидир. Бу истиклолни саклаб қолиш ва мустаҳкэмлаш асосий мақсад эканини аниқ ифодалаш имконини бера-ди, турли миллат ва элат вакилларининг шу йўлда якдил ҳаракатини таъминлашга йўл очади. Аммо ҳар кандай вазиятда ҳам миллий исгиклол ғояси моҳиятан миллий ғояга хос сифатий хусусиятларга эга бўлади.
Ҳар бир халқ ўз тарихининг бурилиш нуқталарида мавжуд муаммолар-ни ҳал қилитп, жамият аъзоларини сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маъна-вий-маърифий мўлжаллар билан қуроллантиришга йўналтирилган, истиқ-болга ишончни мустаҳкамлайдиган, милпий бирлик ва ҳамжиҳатликни таъминлашга хизмат қиладиган, ўзига хос бирлаштирувчи ядро вазифасини ўтайдиган ижтимоий ғояга асосланган мафкурани шакллантириш масала-сини ҳал қилишга ҳаракат қилади.
Стратегик мўлжални ифодалайдиган миллий ғояни гаакл-лантирипхда жамият олдида турган муаммоларнинг характери ва кўлами-дан келиб чиқиб, уларни ҳал этишнинг асосий бўгини сифатида хилма-хил ижтимоий ҳодисаларга ургу берипиши мумкинпиги хақидаги фикр асосланган ва мамлакатимиз учун миллий ғояхақидаги масаланинг қўйилишини ҳаётий эҳтиёжга айлантирган ички ва ташқи омилларга эга.
Айни пайтда, «Ўзбекистон - келажаги буюк давлат» ғоясининг мазмуни, унда ўз ифодасини топган мақсаднинг рўёбга чиқишига за мин яратадиган тэрихий ва замонавий асослар.
Ғоя воқеликни ўзгартириш, 'такомиллаштириш заруриятидан келиб чи-қади. Аммо унинг аниқ ифодаланиши, ҳаетий жараёкларн^ тўғри акс этти-ришининг ўзи унинг воқеликка айланиши учун етарли эмас. Шундан келиб чиққан хрлда, ғоянинг воқеликка айланипгада ишонч, эътиқоднинг ўрни бенихоя.
Шу уринда «истиклол мафкураси», «жамият мафкураси», «миллат мафкураси» ва «миллий мафкура» каби тушуичаларнинг аниқ мазмунини белгилаб олиш мухим ахамиятга эга. Хусусан, илмий адабиётлардага қарашларга таянган ҳолда «истиклол мафкураси» ва «ис-тибдод мафкураси» тушунчаларининг мазмуни қиёсий таҳлил этиш максадга мувофик.
Истибдод сиесий, ижгимоий-иқшсодий, маданий, геостратегик ва шу каби кўрининшарда намоён бўлувчи манфаатларидан келиб чиққан ҳолда бир халқ бошқа халқни босиб олишга интилган, босиб олган, унинг маданияти, тили, урфнэдатларини йуқ қилжп, барча сохаларда ўз ҳаётий стандартлари, қараш-ларини зўрлик билан жорий этиш, хукмронлигини ўрнатишга харакат қилган жойда юзага кслади. Бувдай тафаккур тарзи ва амалиётанинг туфи эханини ҳар томонлама асослага, тушунтириш, адолатли деб баҳолаш ва кет халқ омма-си онгага сингдиршн, босиб олинган халқни турли йўллар ва воситалар билан тушкинликда сақпаб. қолитггга қаратилган назарий қарапшар тизимига истиб-дсд мафкураси дейилади.
У тарихан ирқчилик, фашизм, шовинизм каби куринишларда нзмоён бўлган. Улар бир-бирларидан айрим жиҳатларига кўра фарклансада, моҳи-ят эътибори билан ҳеч қандай илмий заминга эга бўлмаган, у ёки бу «ме-зонлар» асосвда тенгсизлик ғоясини асосллашга Истибдод мэфкурасидан фарқли ўлароқ, истик^юл мафкураси миллат, жамият, давлатни мустақил тараққиёт йўлига бошлайдиган. уни белгилаб берадиган, эркин ва озод ривожланишини таъминлашгэ қаратилган ғоялар, қарашлар тизимидир.
Умуман олганда, нмиллий истиклол ғояси» тушунчаси каби «миллий истиклол мафкураси» ҳам миллий ривожланишнинг муайян босқичигаги-на хос бўлган, миллий мафкура эса уз мохиятига кура, умуман миллат-нинг мавжудлиги ва тараққиётини таъминлакдга йўналтирилган ғоявий қарашлартизимини ифодалайди.
Шу нуктаи назардан Караганда, «миллий мафкура» тушунчасининг таъ-рифида миллатнинг ҳудудий, иқтисодий, сиёсий ва этник алоқалар (мада-ният, тил, уз-ўзини англаш) умумийлиги замирида юзага келадиган этно-социал бирлик сифатидаги моҳияти уз ифодасики топмори керак. Бундай ёндашув, биринчидан, миллий мафкуранинг у ёки бу хусусиятлари, то-монларини биринчи ўринга чиқариб, унинг мазмунан қашшоқлашувини келтириб чиқарадиган турли куринишдаги «йиғма» гаърифларнинг олдини олиш ва, иккинчидан, мафкуранинг бошқа шаклларидан туб сифатий фаркини очиб беришга имконият яратади.
Демак, миллий мафкура миллатнииг этнонжтимоий бирлик сифатида мавжуд бўлиши ва ривожланишини, эркин ва озод тараққиётини асослаш, таъминлашга қаратилган ғоявий-назарий қарашлар тизимидир.
Миплий мафкуранинг юк.орида келтирилган таьрифидан унинг бунёдкор-лик ва яратувчилик моҳияти намоён бўлади. Шундан келиб чикиб биз, «миллий мафкура» тушунчасига салбий мазмун бершш'а интолишларни нотугри деб хисоблаймиз.
Миллий даражага кўгарилган, моҳиятан бир ёкдама булган мафкура-лар буш жойда, ўз-ўзидан гааклланмагани аниқ. Уларнинг тарих саҳнига чиқиши этник ўз-ўзини англашнинг зиддиятли кечиши, унда муайян майл-ларнинг устуворлиги билаи белгиланса, ҳукмрон мавқега эга бўлиши миллатнинг баъзи қатламлари томонидэн очиқцан-очиқ қўллаб-қувватлани-Игп, айримлари томонидан эса хэйрихохлик билан қабул қилининшнинг табиий ҳосиласи ҳисобланади.
Умуммиллий даражага кўтарилган бундай мафкураларга, биринчидан, зўрлик, куч ишлатшига асосланганлик, алдов, ҳэқиқэтни бузиб қўрсатиш, халқнинг адолатли тузумни қарор топтиришга бўлган орзу умидларидан ўз мақсадларида фойдаланишга интилиш, ҳар хил уйдирмалар, жозибадор ча-к,ирикларга бойлик; иккинчидаи, фикр қарамлиги, тафаккур қуллигининг устуворлиги, белгшпаб қўйилган ва ақида даражасига кўтарилгаи кўрсатма-лар/ган ташқарига чиқишнинг қатьий ва сўзсиз жазоланишини талаб қилиш ва, ниҳоят, учинчидан, бундай мафкура тарафдорларининг ўз қарашлари-ни миллий онгга сингдириш йулида ҳар қандай усуллар ва воситалардан тап тортмаслиги каби хусусиятлар хосдир.
Бундай мафкураларнинг ҳукмронлиги ҳамиша тоталитар давлатнинг шаклланипга, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини узлуксиз ва хилма-хил воситалар билан назорат қилиниши учун йўл очади ҳамда миллий та-раққиётга ўта салбий таъсир кўрсатади,
Табиийки, бундай мафкура ҳукмронпиги миплий ўз-ўзини англапшинг ўзига хос ривожланшиини ҳам келтириб чиқаради. Бу ўзига хослик, бир томондан, миллий ўз-ўзини англашда мавжуд ижтимоий тузумни энг одил ва адолатли, рўй берган ва бераётган салбий ҳодиса, жараёнларни эса ўткинчи, вактинча-лик, деб баҳолашнинг, иккинчи томондан, ўзгача турмуш тарзи, қарашлар~ни қабул қила олмаслик, тушуна олмаспик, тушунишни истамаслик, инкор этгатигак, бошқача айтганиа, конфронтация рухи, этноцснтрик стсреотип-ларнинг устуворлигида намоён бўлади. Бундай вазиятда мугслик, ижтимоий-сиёсий лассивлик, лоқайдлик кайфиятлари чукур иддиз отади.
Миллий ҳаётда ўта салбий из қолдирадиган бундай мафкура куриниш-лари миллатнииг зтноижтимоий бирлик сифатидаги моҳиятига бугунлай зиддир. Негаки, ҳар қандай миллат ўзга миллатлар ҳам мавжуд бўлгандаги-на ўз моҳиятини, ўзига ўхшаганлар ичида ноёб ва бетакрорлигини намоён кила олади. Айни пайтда, миллат ички социал тотувлик бўлган пайтдагина яхлит бирлик сифатида тараққий эта олади.
Шундай экан, бир ёклэмэликка - миллий, пиний, синфий ёки бошқа кўриншндаги адоватга асосланган тоялар тизими миллий даражага кутарилга-нида (тўғрироғи, халқ, омма нгунга ишонтирилтанида) ҳам улар миллий мафкура деб аталиши мумкин эмас. Чунки, миллий мэфкура миллий хасгниуюш-тириш, миллатни бирлашгириш, унинг истиқболини таъминлаш, бир суз билан айтганда, миллатнинг миллат сифатида мавжуд бўлиши ва ри80жланишига-хиз-мат қиладиган ва, демакки, узга миллат ва элатларнинг ўзига хос эҳтиёжларига ҳам ҳурмат рухи билан сугорилган ғоявий-нззарий қарашпар тизимидир.
Турли ижтимоий гурухдар манфаатларидаги муштарак жихатларни ифода этгани, уларнинг барқарор бўлиши, умумий қадрияглар тизимининг мус-тахкамланишига хизмат қилгани учун ҳам миллий мафкура ижтимоий ҳаёт-нинг ўзига хос регулятори, миллатлараро муносабатларни пакомиллаш-тириишинг муҳим омили сифатида ўзлигини намоён қилади ва ҳамиша бунёдкорлик ва яратувчилик мох.иятига эга бўлади. Шунингдек, тадқиқотда мафкурани тайёр схемалар, кўрсатмалар, та-мойиллар йигиндиси сифатида тушуниганиш ўринсизлигини асослаш би-лан бир қаторда, ҳар қандай мафкурада унинг учун ўзига хос таянч, негиз ролини ўтайдиган ғоя, тамойиллар мавжуд бўлииш, қолган барча қараш-лар, қоидалар ундан келиб чикиши ва шу асосий ғоя, тамойиллар атрофи-да бирлатииши кўрсатиб бсрилган. Бундай ғоя, тамойилларнинг қадрсизла-ниши мафкуранинг ҳалокатига замин яратади.
Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, ҳудудий яхлитлик, иқтисодий бирлик, давлат мустакиллиги, этник ўзликни сақлаб қолишни таъминлаш ва мустаҳкамлашга йўналтирилганлик милпий мафкуранинг уза-гини таппсил этувчи тамойиллар сифатида тушунтирмок керак.
Миллат бор зкан, қайд этилган тэмойиллар ўзгармай қолэверади. Аммо уларни рўёбга чиқариш йўлидаги вазифалар миллий южланиитипг қар бир даврида конкрет характер, янгича мазмун ва маъно касб этади.
Таянч суз ва иборалар:
Тизим, ворислик, тараккиёт, умумий алокадорлик, узаро таъсир, умуммийлик, амалиёт, назария.
Уз-ўзини текшириш учун саволлар:
1. Миллий ғоянинг бош тамойиллари пималардан иборат?
2. Миллий ғоя тизими нималарпи ўз ичига олади?
3. Миллий ғоя ижодий ривожланувчи назариями?
4. Миллатга хос бўлгап умумий белгилар ўзгарувчанми?