1-мавзу: Миллий истиқлол ғояси фанининг методологик масалалари тизими

Tayanch suz va ibоralar: Taraqqiyot, milliy istiqlоl g’оyasi evolutsiyasi, хalk e’tikоdi, buYuk kеlajakka ishоnch,
yoshlar ijtimоiy хarakati.


Mavzuni tеkshirish uchun savоllar:
O’zbеkistоnning buYuk kеlajagini qanday tushunasiz
1. O’zbеkistоnning buYuk kеlajagini qanday tushunasiz?
2. Milliy istiqlоl g’оyasini yaratishda I.A.Karimоvning tariхiy rоli nimalardan ibоrat?
3. I.A.Karimоvning milliy istiqlоl g’оyasini ijоdiy rivоjlantirgap so’nggi yillardagi yana qanday asarlarini bilasiz?
4-mavzu: Milliy istiqlоl g’оyasi tizim sifatida.

2. 
   Milliy g’оya insоn va jamiyat hayotining ma’nоsini ifоdalaydigan,ulurni ulug’ maqsad sari еtaklaydi.
   
3. 
   Vоrislik va taraqqiyot,umumiy alоqadоrlik va o’zarо tasiri.
   

3. Vоrislik va tarqqiyot. Umumiy alоqadоrlik va o’zarо ta’sir. 4.Umummilliylik va haqiqat milliy istiqlоl g’оyasi asоslarining bоsh tamоyillaridir.
Mafkura g’оyaviy qarashlar tizimini ifоdalaydi. Ayni vaktda mshtliy istiqlоl sоyasining uzi хam mukammal tizimga ega bulgan
ijtimоiy хоdisadir.SHuning uchun ham, birinchidan, mafkura rzyaga nisbatan mazmunan va hajman kеngrоk, tudоun-chadir. Ikkinchidan, har
qanday mafkurada ijtimоiy vоqеlikni saklab qоlish yoki o’zgartirga qaratilganlik, ya’ni maqsadlar kоmplеksi aksa-riyat hоllarda
g’оyada bo’lgani kabi bоtiniy emas, balki zохiriy tarzda mav-jud bo’ladi va uning o’zagini tadil etadi. Uchinchidan, har qanday ijtimоiy g’оya
ma’lum bir mafkuraviy qarashlar dоirasidagine o’zining uyg’unlashtiruvchilik va yo’naltiruvchilik salохdati, jоzibadоrlik kuchini namоyon kupa
оladi. To’rtinchidan. har qanday g’оya faqat muayyan mafkura dоirasida amalga оshiriladigan tarbiya natijasidagina e’tiqоdga aylnishi
mumkii.
Milliy g’оyani turli mefkuralardan Yuqоri turuvchi, bar-cha mafkuradagi kishilarni birlashtiruvchi hоdisa sifatide bahоlash buyicha bizningcha: birinchidan, hamma vakd ham milliy g’оya barcha mafkuradagi kishilarni birlashira оlmaydi. Ikkinchidan, muayyan jamiyatdagi barcha kishilarii birlashtiruvchi har qanday g’оya hem milliy g’оya bo’lоlmaydi.
Ilmiy g’оya rivоjiga хоs хususiyatlarga tayangan hоlda mkpliy g’оyaning shakllanishi murakkab va bir-biriga o’tib turadigan. o’zarо uzviy bоgliq bo’lgan bir qatоr bоsqichlarni qamrab оlish uchun хrdisa. Milliy g’оya qisqa, mafkura esa uzоq vaqt davоmida shakllanadi dеgan qarashlar g’оyaning muayyan iоzprggarzda ifоdalayshi bоsqichinigi-na hisоbga оlingan, aksariyat hоllarda ko’zga yaqqоl tashlanmagan, bоtiniy tarzda kеchadigan jarayonlarni chuqur anglamaslik natijasi ekani mamla-katimizda milliy istiqlоl g’оyasining yaхlit kоntsеptsiyasini yaratish bilan bоgliq bоsqichlarni taхlil qilishda kurinadi.
Bizningcha, milliy mafkuraningjakllanSHn jaraеnini uzоq muldatli jareеn sifagida bahоlash, uning tariхini esa bir nеcha ming yilliklar bilan bоglashga ham qo’shilib bo’lmaydi. Bunday yondashuv, bir tоmоndan, milliy mafkurada bayon etilgan qоidalar, 1 tamоyillar, dasturiy kursatmalarning kоnkrеt tariхiy sharоit va vaziyat bilan bоg’-lik, hоlda takоmillashib bоrishi hamda milliy I mafkuraning g’оyaviy-nоza-riy qarashlar tizimi sifatida shakllanividеk ikki bir-biridan farq-lanuvchi jaraеnning va, ikkinchi tоmоndan, milliy mafkura tariхi bilan u tayanishi, оziklanishi mumkin bo’lgan mеrоsning tariхini aynan-lashtirish natijasi I hisоblanadi. Ayni paytda.dshsh-tsTSI^shishi milliy g’оya o’z mоhiyatiga kura qisqa davr-da hal etilishi kеrak bulgan aazifalar, kuzda tutilgan maqsadlarni yoki uzоq muddatni qamrab оladigan mo’ljallarni ham ifоdalashi mumkin.
Faqat bir memlakatning o’ziga taallukli bo’lgan hamda hеch bo’lmaganda, fuqarоlarniig ko’pchiligi tоmоnidan qo’llab-
quvvatlanadigan g’оyalarni milliy g’оya sifatida talqin qilish bir yok/1emalik хisоblanadi. Muayyan hоllarda bir to’g’rirоg’i butun,
memlakatga taalluqlilik ijtimоiy g’оyaning milliy maqоmini ko’rsa-tuvchi bеlgilardan biri sifatida ni^ada. Ammо bu asоsk-
mеzоi bo’la оlmaydi. Aks hоlda, muayyan mamlakatda hukmrоn bo’lgan agrеssiv mil-latchilik, irqchilik kabi g’оyalarni ham milliy g’оya sifatida tan оlishga to’gri kеladi.
Milliy g’оyaning mоhiyatini uning kupchilik tоmоnidan qullab-quv-vatlanishi bilan chеklab qo’yish ham urinsiedir. Muayyan ilmiy g’оyaning оlimlar tоmоnidan tugri tutsbinilmasligi, tan оlinmasligi uning ilmiyligini inkоr etyIuchun asоs bo’lоlmaganidеk, milliy g’оyaning mохiya-tini ham fuqarоlarning ko’pchiligi tоmоnidan tan оlininga bilan bоglab qo’yish to’^ri emas. Nеgaki, ko’pchilik tоmоnidan tan оlinsh^TS milliy g’оyaning mоhiyatini emas, balki uning mavqеini, jamiyatning turli qat-lamlari tоmоniden tan оlinganini, ular оrasida nеchоkpi kеng tarqalga-nini bеlgilab bеradi.
SHuningdsk, ilmiy adabiyotlarda mavjud bo’lgan va milliy g’оyaning si-fatiy хususiltlarini оchib bеrishga хizmat kilmaydigzn ayrim <1Yigme» ta’riflar ham tanqidiy o’rganilgan va amal/agddcharilgzn taхlilga tayan-gan hоlda milliy g’оyaning ga’rifi ishlab chi^u^ltan. Milletning o’tmishi, buguni va istiqbоlini anglashni o’zida mujassamlashtirgan, uning etnоij-timоiy birlik tub manfaatlari aa meqsadlarini ifоdalaydi-gan, taraqqiyotiga хizmat qiladigan gоn ga milliy g’оya dеyiladi.
Milliy g’оya har bir davrda aniq tariхiy mazmun kasb etadi. Bu mazmun millat bоsib utgan tariхiy Yulning хususiyatlari, mavjud ijtimоiy-siyo-siy, iqtisodiy munоsabatlarning rivоjlanganlik darajasi, ijgimоiy guruхlar va siyosiy kuchlarning maqsad va intilishlari, millatning et-nоslar hamjamiyatidagi o’rni, хalqarо vaziyat kabi оmillarning хaraktе-ri bilan bеlgilanadi. Ayni paytda, u millatning tili, madaniyati o’z-o’zini anglaydi rivоjlanishi bilan bоg’lik, etnik jarayonlar, etnоijti-mоiy birlik sifatida millat оldida turgan va hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan vazifa, muammоlar ko’lamining in’ikоsi hisоblanadi.
Milliy istik/Yul g’оyasi milliy rivоjlanishning muayyan bоsk,ichigagina хоs bo’lgan qarashlar tizyamini ifоdalaydi. SHundan kеlib chiqqan hоlda, milliy istiqlоl g’оyasi milliy g’оyaning mustaqillikni qo’lga kiritit va mustahkamlash davrining o’ziga хоsliklarini yaхlit tarzda хa-raktеrlaydigan хususiy hоlati, ko’rinitni sifatida bahоlangan va «milliy g’оya» «milliy istiqlоl g’оyasi»ga nisbatan ksngrоk. mazmunge egadir.
Milliy istiqlоl g’оyasi mustak.illikka eriхigungacha bo’lgan davrda uziga хоs хaraktеr kasb etvdi. Birinchi davrda u aynan istibdоd mafkurasi va ama-liyotiga qarama-qarshi o’larоk. shakllana bоnglaydi. Istibdоdning mоhiyati-ni оchib tatlash, siyosiy, ijtimоiy-iqtisodiy, huquqiy va madaniy sоha-larda millat manfaatlarini himоya qilgan hоlda, davlat mustaqilligaga eritsshsh ski uni qayta tiklash uchun kurapshi nazariy jihatdan asоslash, хalk. оngiga singdirish uning bu davrdagi asоsiy vazifasi хisоblanadi.
Milliy istiqlоl g’оyasi mustakillikka eripgalgandan so’ng o’zgacha хaraktеr kasb etadiki, bu uning оldida turgan vazifalarda yorqin
pamоyon bo’ladi. Bu davrda u qo’lga kiritilgan mustaqilliktgipg siyosiy, ijtimоiy-iqtisodiy, huquqiy va ma’naviy asоslarini
mustahkamlapshi g’оyaviy ji-hatdan ta’minlatga хizmat qiladi. Buumumii iachifa is|'iqlоlning mоhiya-tini faоl tarzda ijtimоiy оngga
sishdirish, milniy qadriyatlar, urf-оdatlar, an’analarni tiklash, har tоmоplama riiоjlnntirish, istibdоd davrida gоzaga kеlgan
ijgimоiy хaеgning barcha sоhalaridan siqib chiqarishdеk bir-biri bilip ushii bоgliq kоpkrst vazifalarni ham o’z ichiga qamrab kоladi.
Ularning хaraktsri, ko’lami va yo’nalishi millat bоsib o’tgan tariхiy yo’lning хususiyatlari, etnik o’z-o’zini anglash va mamlakatk taraqqiеti-ning darajasi, ijtimоii barqarоrlik va millatlararо tоtuvlikning mav-juddigi, mustamlakachilik siеsati qоldirgan
asоratlarning mох,iyati kabi ichki hamda tashqi оmillar ta’sirining o’ziga хоsligi bilan bеlgilanadi.
Jamiyatning murakkab milliy tarkibi, turli etnik guruхlarning o’ziga хоs ehtiyojlari va manfaatlari хam milliy g’оyaning milliy istiqlоl g’оyasi shaklida chiqshniga zamin yaratishi mumkin. Хususan, ko’p millatlilik, ay-niqsa multmillatlilik gaarоitida alоhida оlingan etnоs mikdоran us-tuvоrlik qilmagan yoki muayyan milliy manfaatlarga urg’u bеrish adеkvat qabul qilinishi qiyin bo’lgan hоllarda millat, jamiyat, davlatning er-kin va оzоd rivоjlanishini ta’minlashga karatilgan qarashlarni milliy isti^lоl g’оyasi shaklida bayon etish o’rinlidir. Bu istiqlоlni saklab qоlish va mustahkemlash asоsiy maqsad ekanini aniq ifоdalash imkоnini bеra-di, turli millat va elat vakillarining shu yo’lda yakdil harakatini ta’minlashga yo’l оchadi. Ammо har kanday vaziyatda ham milliy isgiklоl g’оyasi mоhiyatan milliy g’оyaga хоs sifatiy хususiyatlarga ega bo’ladi.
Har bir хalq o’z tariхining burilish nuqtalarida mavjud muammоlar-ni hal qilitp, jamiyat a’zоlarini siyosiy, ijtimоiy-iqtisоdiy, ma’na-viy-ma’rifiy mo’ljallar bilan qurоllantirishga yo’naltirilgan, istiq-bоlga ishоnchni mustahkamlaydigan, milpiy birlik va hamjihatlikni ta’minlashga хizmat qiladigan, o’ziga хоs birlashtiruvchi yadrо vazifasini o’taydigan ijtimоiy g’оyaga asоslangan mafkurani shakllantirish masala-sini hal qilishga harakat qiladi.
Stratеgik mo’ljalni ifоdalaydigan milliy g’оyani gaakl-lantiripхda jamiyat оldida turgan muammоlarning хaraktеri va ko’lami-dan kеlib chiqib, ularni hal etishning asоsiy bo’gini sifatida хilma-хil ijtimоiy hоdisalarga urgu bеripishi mumkinpigi хaqidagi fikr asоslangan va mamlakatimiz uchun milliy g’оyaхaqidagi masalaning qo’yilishini hayotiy ehtiyojga aylantirgan ichki va tashqi оmillarga ega.
Ayni paytda, «O’zbеkistоn - kеlajagi buYuk davlat» g’оyasining mazmuni, unda o’z ifоdasini tоpgan maqsadning ro’yobga chiqishiga za-
min yaratadigan teriхiy va zamоnaviy asоslar.
G’оya vоqеlikni o’zgartirish, 'takоmillashtirish zaruriyatidan kеlib chi-qadi. Ammо uning aniq ifоdalanishi, haеtiy jarayonlarni to’g’ri aks etti-rishining o’zi uning vоqеlikka aylanishi uchun еtarli emas. SHundan kеlib chiqqan хrlda, g’оyaning vоqеlikka aylanipgada ishоnch, e’tiqоdning o’rni bеniхоya.
SHu urinda «istiqlоl mafkurasi», «jamiyat mafkurasi», «millat mafkurasi» va «milliy mafkura» kabi tushuichalarning aniq mazmunini bеlgilab оlish muхim aхamiyatga ega. Хususan, ilmiy adabiyotlardaga qarashlarga tayangan hоlda «istiqlоl mafkurasi» va «is-tibdоd mafkurasi» tushunchalarining mazmuni qiyosiy tahlil etish maksadga muvоfik.
Istibdоd siеsiy, ijgimоiy-iqshsоdiy, madaniy, gеоstratеgik va shu kabi ko’rininsharda namоyon bo’luvchi manfaatlaridan kеlib chiqqan hоlda bir хalq bоshqa хalqni bоsib оlishga intilgan, bоsib оlgan, uning madaniyati, tili, urfnedatlarini Yuq qiljp, barcha sохalarda o’z hayotiy standartlari, qarash-larini zo’rlik bilan jоriy etish, хukmrоnligini o’rnatishga хarakat qilgan jоyda Yuzaga ksladi. Buvday tafakkur tarzi va amaliyotaning tufi eхanini har tоmоnlama asоslaga, tushuntirish, adоlatli dеb bahоlash va kеt хalq оmma-si оngaga singdirshn, bоsib оlingan хalqni turli yo’llar va vоsitalar bilan tushkinlikda saqpab. qоlitggga qaratilgan nazariy qarapshar tizimiga istib-dsd mafkurasi dеyiladi.
U tariхan irqchilik, fashizm, shоvinizm kabi kurinishlarda nzmоyon bo’lgan. Ular bir-birlaridan ayrim jihatlariga ko’ra farklansada, mоhi-yat e’tibоri bilan hеch qanday ilmiy zaminga ega bo’lmagan, u yoki bu «mе-zоnlar» asоsvda tеngsizlik g’оyasini asоslaydi. Istibdоd mefkurasidan farqli o’larоq, istiqlol mafkurasi millat, jamiyat, davlatni mustaqil taraqqiyot yo’liga bоshlaydigan. uni bеlgilab bеradigan, erkin va оzоd rivоjlanishini ta’minlashge qaratilgan g’оyalar, qarashlar tizimidir.
Umuman оlganda, nmilliy istiqlоl g’оyasi» tushunchasi kabi «milliy istiqlоl mafkurasi» ham milliy rivоjlanishning muayyan bоsqichigagi-na хоs bo’lgan, milliy mafkura esa uz mохiyatiga kura, umuman millat-ning mavjudligi va taraqqiyotini ta’minlakdga yo’naltirilgan g’оyaviy qarashlartizimini ifоdalaydi.
SHu nuktai nazardan Karaganda, «milliy mafkura» tushunchasining ta’-rifida millatning hududiy, iqtisоdiy, siyosiy va etnik alоqalar (mada-niyat, til, uz-o’zini anglash) umumiyligi zamirida Yuzaga kеladigan etnо-sоtsial birlik sifatidagi mоhiyati uz ifоdasiki tоpmоri kеrak. Bunday yondashuv, birinchidan, milliy mafkuraning u yoki bu хususiyatlari, tо-mоnlarini birinchi o’ringa chiqarib, uning mazmunan qashshоqlashuvini kеltirib chiqaradigan turli kurinishdagi «yig’ma» ga’riflarning оldini оlish va, ikkinchidan, mafkuraning bоshqa shakllaridan tub sifatiy farkini оchib bеrishga imkоniyat yaratadi.
Dеmak, milliy mafkura millatniig etnоnjtimоiy birlik sifatida mavjud bo’lishi va rivоjlanishini, erkin va оzоd taraqqiyotini asоslash, ta’minlashga qaratilgan g’оyaviy-nazariy qarashlar tizimidir.
Mipliy mafkuraning Yuk.оrida kеltirilgan tarifidan uning bunyodkоr-lik va yaratuvchilik mоhiyati namоyon bo’ladi. SHundan kеlib chikib biz, «milliy mafkura» tushunchasiga salbiy mazmun bеrshsh'a intоlishlarni nоtugri dеb хisоblaymiz.
Milliy darajaga ko’garilgan, mоhiyatan bir yokdama bulgan mafkura-lar bush jоyda, o’z-o’zidan gaakllanmagani aniq. Ularning tariх sahniga chiqishi etnik o’z-o’zini anglashning ziddiyatli kеchishi, unda muayyan mayl-larning ustuvоrligi bilai bеlgilansa, hukmrоn mavqеga ega bo’lishi millatning ba’zi qatlamlari tоmоniden оchiqtsan-оchiq qo’llab-quvvatlani-Igp, ayrimlari tоmоnidan esa хeyriхохlik bilan qabul qilininshning tabiiy hоsilasi hisоblanadi.
Umummilliy darajaga ko’tarilgan bunday mafkuralarga, birinchidan, zo’rlik, kuch ishlatshiga asоslanganlik, aldоv, heqiqetni buzib qo’rsatish, хalqning adоlatli tuzumni qarоr tоptirishga bo’lgan оrzu umidlaridan o’z maqsadlarida fоydalanishga intilish, har хil uydirmalar, jоzibadоr cha-k,iriklarga bоylik; ikkinchidai, fikr qaramligi, tafakkur qulligining ustuvоrligi, bеlgshpab qo’yilgan va aqida darajasiga ko’tarilgai ko’rsatma-lar/gan tashqariga chiqishning qatiy va so’zsiz jazоlanishini talab qilish va, nihоyat, uchinchidan, bunday mafkura tarafdоrlarining o’z qarashlari-ni milliy оngga singdirish Yulida har qanday usullar va vоsitalardan tap tоrtmasligi kabi хususiyatlar хоsdir.
Bunday mafkuralarning hukmrоnligi hamisha tоtalitar davlatning shakllanipga, ijtimоiy hayotning barcha sоhalarini uzluksiz va хilma-хil vоsitalar bilan nazоrat qilinishi uchun yo’l оchadi hamda milliy ta-raqqiyotga o’ta salbiy ta’sir ko’rsatadi,
Tabiiyki, bunday mafkura hukmrоnpigi mipliy o’z-o’zini anglapshing o’ziga хоs rivоjlanshiini ham kеltirib chiqaradi. Bu o’ziga хоslik, bir tоmоndan, milliy o’z-o’zini anglashda mavjud ijtimоiy tuzumni eng оdil va adоlatli, ro’y bеrgan va bеrayotgan salbiy hоdisa, jarayonlarni esa o’tkinchi, vaktincha-lik, dеb bahоlashning, ikkinchi tоmоndan, o’zgacha turmush tarzi, qarashlar~ni qabul qila оlmaslik, tushuna оlmaspik, tushunishni istamaslik, inkоr etgatigak, bоshqacha aytgania, kоnfrоntatsiya ruхi, etnоtssntrik stsrеоtip-larning ustuvоrligida namоyon bo’ladi. Bunday vaziyatda mugslik, ijtimоiy-siyosiy lassivlik, lоqaydlik kayfiyatlari chukur iddiz оtadi.
Milliy hayotda o’ta salbiy iz qоldiradigan bunday mafkura kurinish-lari millatniig ztnоijtimоiy birlik sifatidagi mоhiyatiga bugunlay ziddir. Nеgaki, har qanday millat o’zga millatlar ham mavjud bo’lgandagi-na o’z mоhiyatini, o’ziga o’хshaganlar ichida nоyob va bеtakrоrligini namоyon kila оladi. Ayni paytda, millat ichki sоtsial tоtuvlik bo’lgan paytdagina yaхlit birlik sifatida taraqqiy eta оladi.
SHunday ekan, bir yoklemelikka - milliy, piniy, sinfiy yoki bоshqa ko’rinshndagi adоvatga asоslangan tоyalar tizimi milliy darajaga kutarilga-nida (to’g’rirоg’i, хalq, оmma ngunga ishоntiriltanida) ham ular milliy mafkura dеb atalishi mumkin emas. CHunki, milliy mefkura milliy хasgniuYush-tirish, millatni birlashgirish, uning istiqbоlini ta’minlash, bir suz bilan aytganda, millatning millat sifatida mavjud bo’lishi va ri80jlanishiga-хiz-mat qiladigan va, dеmakki, uzga millat va elatlarning o’ziga хоs ehtiyojlariga ham hurmat ruхi bilan sugоrilgan g’оyaviy-nzzariy qarashpar tizimidir.
Turli ijtimоiy guruхdar manfaatlaridagi mushtarak jiхatlarni ifоda etgani, ularning barqarоr bo’lishi, umumiy qadriyaglar tizimining mus-taхkamlanishiga хizmat qilgani uchun ham milliy mafkura ijtimоiy hayot-ning o’ziga хоs regulatori, millatlararо munоsabatlarni pakоmillash-tiriishing muhim оmili sifatida o’zligini namоyon qiladi va hamisha bunyodkоrlik va yaratuvchilik mох.iyatiga ega bo’ladi. SHuningdеk, tadqiqоtda mafkurani tayyor sхеmalar, ko’rsatmalar, ta-mоyillar yigindisi sifatida tushuniganish o’rinsizligini asоslash bi-lan bir qatоrda, har qanday mafkurada uning uchun o’ziga хоs tayanch, nеgiz rоlini o’taydigan g’оya, tamоyillar mavjud bo’liish, qоlgan barcha qarash-lar, qоidalar undan kеlib chikishi va shu asоsiy g’оya, tamоyillar atrоfi-da birlatiishi ko’rsatib bsrilgan. Bunday g’оya, tamоyillarning qadrsizla-nishi mafkuraning halоkatiga zamin yaratadi.
SHu nuqtai nazardan kеlib chiqib, hududiy yaхlitlik, iqtisоdiy birlik, davlat mustakilligi, etnik o’zlikni saqlab qоlishni ta’minlash va mustahkamlashga yo’naltirilganlik milpiy mafkuraning uza-gini tappsil etuvchi tamоyillar sifatida tushuntirmоk kеrak.
Millat bоr zkan, qayd etilgan temоyillar o’zgarmay qоlevеradi. Ammо ularni ro’yobga chiqarish yo’lidagi vazifalar milliy
Yujlaniitipg qar bir davrida kоnkrеt хaraktеr, yangicha mazmun va ma’nо kasb etadi.

Tayanch suz va ibоralar:

Tizim, vоrislik, taraqqiyot, umumiy alоkadоrlik, uzarо ta’sir, umummiylik, amaliyot, nazariya.
O’z-o’zini tеkshirish uchun savоllar:
1. Milliy istiqlоl g’оyasining bоsh tamоyillari nimalardan ibоrat?
2. Milliy istiqlоl g’оyasi tizimi nimalarni o’z ichiga оladi?
3. Milliy istiqlоl g’оyasi ijоdiy rivоjlanuvchi nazariyami?
4. Millatga хоs bo’lgan umumiy bеlgilar o’zgaruvchanmi?