1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

avgustda 
487-raqam 
bilan  ro’yxatga  olingan  «O’zbekiston  Respublikasida 
kasanachilik  mehnatini  tashkil  etish  tartibi  to’g’risidagi  nizom»    bilan  boshqarib 
boriladi. Kasanachilarning ish vaqti ish jadvallari yoki ichki mehnat tartibi qoidalari bilan 
qat’iy  ravishda  boshqarib  turilishi  mumkin  emas,  negaki  kasanachilar  o’z  ish  vaqtlarini 

---

 
75 
o’zlari  taqsimlaydilar.  Binobarin,  ish  vaqtidan  tashqari  ishlarga,  dam  olish  va  bayram 
kunlaridagi  ishlarga  taalluqli  masalalarni  tartibga  solish  Mehnat  Kodeksining  bunday 
ishlar  uchun  oshirilgan  miqdorda  haq  to’lashga  oid  normalari  ularga  tatbiq  etilmaydi. 
Kasanachi  bilan  tuziladigan  mehnat  shartnomasida  umumiy  masalalar  bilan  bir  qatorda 
quyidagilar  aniq  belgilab  qo’yilishi  zarur:-ish  beruvchi  uni  qachon  va  qancha  miqdorda 
xom ashe bilan ta’minlaydi, kasanachi esa tayyor mahsulotni qachon va qancha miqdorda 
topshiradi;-bu  boradagi  majburiyatlar  bajarilmaganligi  uchun  o’zaro  javobgarlik  (shu 
jumladan, xom ashyo yo’qligi, ishlar hajmini ta’minlamaganlik uchun bekor turib qolgan 
vaqtga haq to’lash va shu kabilar);-mahsulot tayyorlash bilan bog’liq xarajatlarni qoplash 
tartibi; ish haqi va boshqa pul mukofotlari to’lash shartlari va tartibi, shuningdek,  boshqa 
masalalar. 
Kasanachilik 
qilayotgan 
xodimning 
aybi 
bilan 
mahsulot 
vaqtida 
tayyorlanmaganligi  yoki  sifatsiz  tayyorlanganligi  xodimni  belgilangan  tartibda  intizomiy 
javobgarlikka  tortishga,  shu  jumladan,  mehnat  shartnomasini  bekor  qilishga,  shuningdek, 
umumiy asoslardagi moddiy javobgarlikka asos bo’lib xizmat qilishi mumkin.   
 
Normal mehnat sharoitlaridan chetlashganda ish vaqtin  
ihuquqiy jihatdan tartibga solish. 
 
Tungi  vaqtdagi  ish.  Mehnat  Kodeksi  122-moddasining  birinchi  qismiga  binoan,  soat 
22.00  dan  to  soat  6.00  gacha  bo’lgan  vaqt  tungi  vaqt  deb  hisoblanadi.  Tungi  vaqtdagi 
ishning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, tungi vaqtda ish smenasi  u yoki toifadagi 
xodimlar  uchun  belgilab  qo’yilgan  i  shvaqti  muddatiga  nisbatan  kamida  bir  soatga 
qisqartiriladi.  Mehnat  Kodeksi  uchinchi  qismida  tungi  ish  muddatini  kunduzgi  ish 
muddatiga  tenglashtirish  mumkin  bo’ladigan  faqat  ikki  holat  keltirilgan  xolos:  xususan, 
bunday qilishga ishlab chiqarish uzluksiz bo’lgan joylarda, hamda, bir kun dam olinadigan 
olti kunlik ish haftasi sharoitida mehnat smenasi bo’lib ishlayotgan joylarda yo’l qo’yiladi.  
Tungi  paytda  ish  vaqtidan  foydalanishning  boshqa  bir  o’ziga  xos  xususiyati  ayrim 
toifadagi  xodimlarni  tungi  vaqtdagi  ishga  jalb  etish  cheklanishida  o’z  aksini  topgandir. 
Mehnat Kodeksining 228-moddasiga binoan, homilador ayollarni, hamda, o’n to’rt yoshga 
to’lmagan  bolasi  (o’n  olti  yoshga  to’lmagan  nogiron  bolasi)  bor  ayollarni tungi  vaqtdagi 
ishlarga  faqatgina  ularning  roziligi  bilan  jalb  qilish  muumkin.  Boz  ustiga  bunday  rozilik 
bo’lgan taqdirda ham, homilador ayollar va uch yoshga to’lmagan bolasi bor ayollar tungi 
vaqtdagi  ishlarga  bunday  ish  ona  va  bolaning  sog’ligi  uchun  xavf  tug’dirmasligini 
tasdiqlovchi tibbiy xulosa bo’lgan taqdirdagina qo’yilishi mumkin. Mehnat ayollar va uch 
yoshga  to’lmagan  bolasi  bor  ayollar  tungi  vaqtdagi  ishlarga  bunday  ish  ona  va  bolaning 
sog’lig’i  uchun  xavf  tug’dirmasligini  tasdiqlovchi  qo’shilishi  mumkin.  Mehnat 
Kodeksining 220-moddasiga binoan, nogironlar tungi vaqtdagi ishlarga faqatgina ularning 
o’z  roziligisiz  bilan,  basharti  ular  uchun  bunday  ishlar  tibbiy  tavsiyalarda  taqiqlanmagan 
bo’lsa,  qo’yiladi.  Qonun  hujjatlarida  o’n  sakkiz  yoshga  to’lmagan  xodimlarni  tungi 
vaqtdagi ishlarga jalb etishni beistisno taqiqlaydi. 
Va  nihoyat,  o’ziga  xos,  yana  bir  xususiyat  shunda  ko’rinadiki,  tungi  vaqtdagi  ishga 
oshirilgan  miqdorda  haq  to’lanadi.  Tungi  vaqtdagi  ishning  har  bir  soati  uchun,  tungi 
mehnat  xalq  xo’jaligining  qaysi  tarmog’i  korxonalarida  foydalanilganidan  qat’i  nazar, 
kamida bir yarim baravar miqdorda haq to’lash nazarda tutilishi kerak.