1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Korxonalar uchun belgilangan kvota hisobiga ishga qabul qilish. Ishga joylashishda 
alohida  qiyinchilikka  duch  keladigan  shaxslarni  ijtimoiy  muhofazaqilishni  ta’minlash 
maqsadida,  ish  joylarini  kvotalash  nazarda  tutilgan.  Ish  izlashda  qiyinchilikka  duch 
keladigan  va  mehnat  bozorida  teng  sharoitlarda  raqobatlashishga  qodir  bo’lmagan 
shaxslarga  quyidagilar  kiradi:-o’n  to’rt  yoshgacha  bo’lgan  bolalari  va  nogiron  bolalari 
bo’lgan  ko’p  bolali  va  yolg’iz  ota-onalar:-umumiy  ta’lim  maktablarini  va  boshqa  o’quv 
yurtlarini  tamomlagan  yoshlar;-Qurolli  kuchlar,  IIB  qo’shinlari,  Milliy  xavfsizlik  xizmati 
qo’shinlari  saflaridan  zahiraga  bo’shatilganlar;-nogironlar;-pensiyaga  chiqish  oldida 
turgan  shaxslar;-qamoq  joylaridan  bo’shatilgan  yoki  sudning  qarori  bilan  majburiy 
davolantirilgan  shaxslar.  Mazkur  shaxslarni  ish  bilan  ta’minlash  uchun  joylardagi  ijroya 
hokimiyat organlari mulkchilik va xo’jalik shakllaridan qat’i nazar,  korxonalarga maxsus 
ish  o’rinlari  sonini  (kvota)  belgilaydilar.  Belgilangan  kvota  umumiy  ishlovchilar  soniga 
nisbatan  foiz  hisobida  barcha  korxonalarga  joriy  etiladi,  xodimlarning  ro’yxatdagi  soni 
yuz kishidan oshmaydigan korxonalar bundan  mustasnodir. Bunda  ishni to’liq bo’lmagan 
ish  kuni  (haftasi)  va  kasanachilik  sharoitlarida  tashkil  etish  umumiy  kvota  hisobiga 
kiritilishiga  yo’l  qo’yiladi.  Korxona  uchun  belgilangan  kvota  ish  o’rinlariga  yuborilgan 
shaxslarga  korxonada  bunday  ish  yo’qligi  sababli  ishga  qabul  qilishni  rad  etish  mumkin 
emas. Ishga kiruvchi ishga kirish paytida qonunda talab etiladigan hujjatlarni taqdim etishi 
va umumiy qoidada nazarda tutilgan hollarda dastlabki tibbiy ko’rikdan o’tishi darkor.  
Xorijiy  fuqarolarni  ishga  qabul  qilish.  Xorijiy  xodimlarni  ishga  qabul  qilishga  ish 
beruvchida tegishli ruxsatnoma mavjud bo’lgan taqdirdagina yo’l qo’yiladi. Quyidagi ish 
beruvchilar xorijiy ishchi kuchlarini jalb etish uchun ruxsatnomaga ega bo’lishlari kerak:-
o’zbeksitonlik 
yuridik 
shaxslar;-O’zbekiston 
Respublikasi 
hududida 
faoliyat 
ko’rsatayotgan  xorijiy  investitsiya  ishtirokidagi  korxonalar;-o’z  shaxsiy  xo’jaligida 
yollanma  xodimlar  mehnatidan  foydalanuvchi  ayrim  o’zbekistonlik  va  O’zbekiston 
Respublikasi  hududida  yashovchi  xorijiy  jismoniy  shaxslar.  Yuqorida  aytib  o’tilgan 
ruxsatnomani  berish  _oraqolpog’iston  Respublikasi  Mehnat  vazirligi  mehnat  aholini  ish 
bilan  ta’minlash  va  ijtimoiy  himoya  qilish  bo’yicha  viloyatlar  va  Toshkent  shahar 
boshqarmalari (hududiy davlat  organlari) tomonidan amalga oshiriladi. Ruxsatnoma  olish 
uchu  nish  beruvchi  hududiy  mehnat  organlariga  quyidagi  hujjatlarni  topshiradi:-ariza;-
kontrakt  loyihasi  yoki  xorijiy  fuqarolar  yoxud  chet  el  firmalari  bilan  tuzilgan 
mutaxassislarni  jalb  qilish  maqsadi  va  shartlari  to’g’risida  oldindan  ahdlashilganlikni 
tasdiqlovchi  boshqa  hujjatlar;-xorijiy  mutaxassisga  berilgan  anketa  va  uning  fotosurati;-
ruxsatnomani rasmiylashtirish va berish haqi to’langanligi to’g’risida bank (kassa) hujjati 
va  hududiy  mehnat  organlarining  talabiga  ko’ra,  boshqa  zarur  hujjatlar;-«VICH-
infektsiya»  yo’qligi  to’g’risida  sertifikat.  Ruxsatnoma  bir  xil  muddatga  beriladi.  Ushbu 
muddatni uzaytirish ruxsatnoma olishdagi singari tartibda amalga oshiriladi.. Agar mehnat 
munosabatlarni  quyidagilarga  tegishli  bo’lsa,  ko’rsatib  o’tilgan  ruxsatnoma  va  xorijiy 
fuqarolarning  mehnat  faoliyati  huquqini  tasdiqlash  talab  etilmaydi:-diplomatik  va 
konsullik  muassasalarning.  O’zbekiston  Respublikasi  hududidagi  diplomatik  maqomdan 
foydalanuvchi  tashkilotlarning  xodimlariga;-hukumatlararo  bitimlar  asosida  ishlovchi 
xodimlar  xalqaro,  muruvvat,  xayriya  tashkilotlarning  rasmiy  vakillariga;-3  oygacha 
muddatga  keladigan,  O’zbekiston  Respublikasi  hududida  ishlayotgan  yoki  tashkil 
etilayotgan  qo’shma  korxonalar  yoki  firmalarning  muassasalari  yoki  taychalari 
hisoblanadiganlar.  
Ko’rsatilgan  tartib  quyidagi  xorijiy  fuqarolarga  nisbatan  ham  qo’llanilmaydi:  -
davlatlararo  bitimlarga  muvofiq  tashkil  etilgan  O’zbekiston  hududidagi  muassasalarda 
ishlovchi fan va madaniyat arboblariga;-ta’til vaqtida O’zbekiston oliy kasb ta’limi o’quv, 

---

 
57 
muassasalari  dasturlari  doirasida  ishlab  chiqarish  amaliyotini  o’tayotgan  talabalarga;-
O’zbekiston  Respublikasida  akkreditatsiya  qilingan  muxbirlar  va  jurnalistlarga;-
O’zbekiston  akademiyalari  va  oliy  kasb  ta’limi  o’quv  muassasalarida  ma’ruzalar  kursini 
o’qi shva boshqa  ishlar  uchun jalb qilingan  ma’ruzachilar  va  yo’riqchilarga;-O’zbekiston 
Respublikasining  xorijiy  mamlakatlar bilan  tuzilgan davlatlararo  bitimlarga  binoan,  ishga 
joylashtirishning boshqa xil tartibi belgilangan shaxslarga.  
O’rindoshlik  asosida  ishga  qabul  qilish.  O’rindoshlik-  xodim  tomonidan  asosiy 
ishdan  bo’shvaqtlarda  mehnat  shartnomasi  shartlariga  ko’ra,  o’zining  asosiy  ishidan 
boshqa  muntazam  haq  to’lanadigan  ishni  bajarishdir.  Xodimlarga  o’rindoshlik  asosida 
faqat  bir  korxonada-asosiy  ish  joyida  yoki  boshqa  korxonada  ishlashga  ruxsat  beriladi. 
Quyidagi  mutaxasisliklar  bo’yichabir  necha  korxonalarda  o’rindoshlik  asosida  ishlashga 
ruxsat  beriladi:-maktablar,  o’rta-maxsus,  hunar-texnika  va  boshqa  o’quv  yurtlarining 
o’qituvchilari,  muallimlari,  tarbiyachilari,  konvertmeysterlari,  jo’rlik  qiluvchi sozandalar, 
mehnatga  haq  to’lash  bo’yicha  ularga  tenglashtirilgan  xodimlar;-maktabgacha  tarbiya, 
maktabdan  tashqari  va  boshqa  bolalar  muassasalarining,  sog’liqni  saqlash  va  ishtimoiy 
taminot  muassasalarining,  madaniyat  va  sanat  muassasalarining  pedagog  xodimlari;-
tibbiyot  va  farmatsevtika  xodimlari;-veterinariya  xodimlari;-to’garaklar  (havaskorlik 
ijodiyoti  jamoalari)  ning  ustozlari  va  rahbarlari,  mazkur  to’garaklar  (jamoalar)  ning  jo’r 
bo’luvchi sozandalari va boshqa mutaxassislari.  
O’rindoshlik asosida ishlaga oid cheklash o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslar va 
homilador  ayollarga  ham  tatbiq  etilishi  mumkin.  Shuningdek,  agar  qonun  hujjatlarida 
o’zgacha  hol  belgilanmagan  bo’lsa,  bir  vaqtning  o’zida  ikkita  rahbarlik  lavozimini 
egallashga yo’l qo’yilmaydi. O’rindoshlik asosida boshqa korxonaga ishga kiruvchi xodim 
ish  beruvchiga  pasportini  va  asosiy  ish  joyidan  ma’lumotnoma  taqdim  etishi  shart. 
Ma’lumotnomada  korxonaning  aniq  nom  iva  manzili,  o’rindoshlik  asosida  ishga 
kiruvchining  asosiy  ish  joyida  bajaradigan  ishi  (lavozimi)  ning  nomi  ko’rsatilishi  lozim. 
Maxsus  bilimlarni  talab  etuvchi  ishga  qabul  qilishda  ish  beruvchi  ishga  kiruvchidan 
diplom yoki ma’lumoti va kasb –kor tayyorgarligi haqidagi boshqa hujjat taqDim etilishini 
talab  qilishga  haqlidir.  O’rindoshlik  asosida  ishlashning  umumiy  muddati  bir  oyda 
xodimlarning tegishli toifalari uchun belgilangan i shvaqtining yarmidan oshmasligi kerak. 
Barcha xodimlarga, shu jumladan, o’rindoshlik asosida ishlayotgan xodimlarga dam olish 
va ish qobiliyatini tiklash uchu nish joyi (lavozimi) va o’rtacha ish haqi saqlangan holda, 
yillik  mehnat  ta’tillari  beriladi.  Binobarin,  agar  o’rindoshlik  asosida  ishlovchi  bilan 
tuzilgan  mehnat  shartnomasiga  u  har  yilgi  haq  to’lanadigan  ta’til  huquqidan 
foydalanmasligi  haqidagi  shart  kiritiladigan  bo’lsa,  u  holda  bunday  shart  haqiqiy  emas, 
deb  hisoblanishi  kerak.  O’rindoshlik  asosida  ishlovchi  bilan  mehnat  shartnomasi  asosiy 
xodimlarni ishga qabul qilishdagi singari dastlabki sinov sharti bilan tuzilishi mumkin.  
Mehnat shartnomasini o’zgartirish.  
«Mehnat shartnomasini o’zgartirish» atamasi umumlashtiruvchi tushuncha bo’lib, u: 
-mehnat shartlarini o’zgartirishni; 
-boshqa ishga o’tkazishni;  
-ish joyini o’zgartirishni o’z ichiga oladi.  
Mehnat  shartlarini  o’zgartirish.  Mehnat  shartlari  deganda  mehnatni  amalga  oshirishga 
asos  bo’ladigan  ijtimoiy  va  ishlab  chiqarish  omillarining  jami  tushuniladi.  Ijtimoiy