1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Eksperiment muhim sotsiologik tadqiqot omili sifatida. 
Eksperiment so`zi lotincha tajriba o`tkazish, namuna olish ma`nolarini ifodalaydi.  
Tajribaning inson hayoti va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati juda kattadir.  

---

 
201 
Tajriba xususida ulug` mutafakkirlar ibratli fikrlar izhor etishib, uni ijtimoiy hayotni 
ilmiy  bilishning  jiddiy  omili,  deb  qarashgan.  Imom  Ismoil  al-Buxoriy  shunday  o`git 
beradilar:  «Tajriba  bo`lmasa  kishida  halimlik  va  aqllilik  mutlaqo  bo`lmaydi».  Tajriba, 
hayotiy  ko`nikmalarning  inson  tarbiyasi,  bevosita  ilm  etuvchi  565-hadisda:  «Kishi 
qoqilmay,  toymay  turib,  aqlli,  xulqli  bo`la  olmaydi  va  har  bir  yaxshi-yomonni  boshidan 
kechirmay  turib,  hokim,  olim  bo`la  olmaydi»  deb  uqtiriladi.  Buyuk  xitoy  faylasufi 
Konfutsiy: «Ilmga etishishning uch yo`li mavjud bo`lib, bularning eng olijanobi tafakkur, 
mushohada  yo`li,  eng  oson  va  qulay  bo`lgani  taqlid  yo`li  va  eng  achchiq  va  mashaqqatli 
bo`lgani tajriba yo`lidir, deb tajriba usuliga alohida e`tibor qaratishga udaydi.  
Bundan  o`n  asr  muqaddam  ulug`  yurtdoshimiz  Abu  Rayhon  Beruniy  ilmiy 
eksperimetning  misli  ko`rilmagan  usullarini  ishlab  chiqib,  tabiiy  fanlarda  buyuk 
kashfiyotlar  qilishga  musharraf  bo`lgan  edi.  U  dunyoda  birinchi  bo`lib,  eksperiment 
usulida sayyoramiz, hajmi, hamda vaznini o`ta aniqlik bilan belgilab berdi. Ayni chog`da, 
tajribalar  orqali  okean  ortida  buyuk  quruqlik  (Amerika)  yastanib  yotganligini  ham  ilmiy 
isbotladi. Yana bir buyuk  millatdoshimiz    Mirzo Ulug`bek , Nikolay  Kapernikdan  qariyb 
bir asr  muqaddam er kurrasi oliy ong sharofati bilan Quyosh sistemasiga kiruvchi osmon 
jismlaridan biri ekanligini ilmiy kuzatish va eksperiment usulida kashf etib berdi.  
Ijtimoiy  eksperiment  o`ziga  xos  ichki  tizimga  egadir.  Eksperimentning  tizim 
yasovchi  elementlari  eksperimentator,  eksperimental  omillar,  eksperimental  vaziyat  va 
eksperimental ob`ektlardan iborat. Eksperimentator, odatda, bir guruh yoki yakka kishidan 
iborat  bo`lishi,  ular  oldindan  maxsus  tayyorgarlik  ko`rgan  bo`lishi  lozim.  Eksperimental 
omillar  deganda  sotsiolog  tomonidan  maxsus  uyushtiriluvchi,  boshqariluvchi,  harakat 
sodir  bo`layotgan  jarayonga  kuchaytiruvchi  yoki  susaytiruvchi  ta`sir  ko`rsatuvchi 
holatlarni  tushunamiz.  Eksperimental  vaziyat  esa  muayyan  tadqiqot  o`tkazish  uchun 
maxsus  hozirlanuvchi  holatlardir,  eksperimental  ob`yekt,  o`z  navbatida,  tadqiqot 
o`tkaziluvchi kishilar faoliyatlaridir.  
Muayyan  maqsadga  erishish  uchun  o`tkazilayotgan  har  qanday  tajriba  ishlari 
quyidagi  to`rt  muhim  bosqich  doirasida  amalga  oshirilishi  maqsadga  muvofiqdir. 
Dastlabki bosqichda eksperimental ishning nazariy asoslari puxta va atroflicha mushohada 
etilib,  muayyan  ilmiy-nazariy  fikrlar  ilgari  suriladi.  Keyingi  bosqichda  tajriba  o`tkazish 
dasturi  atroflicha  aks  ettiriladi.  Uchinchi  bosqichda  bevosita  tadqiqot  o`tkazish  uchun 
zarur  bo`lgan  shart-sharoitlar  muxayyo  etilib,  so`nggi  bosqichda  to`plangan  ma`lumotlar 
tahlil qilinadi, umumlashtiriladi, tegishli yo`riqlar va tavsiyanomalar ishlab chiqiladi.  
Eksperimental  ish  olib  borayotganda  turli  xil  xato  va  kamchiliklarga  yo`l 
qo`ymaslik  uchun  bir  qator  ilmiy  asoslangan  talablarga  rioya  qilish  muhimdir.  Birinchi 
navbatda,  eksperiment  o`tkazish  oldidan  va  jarayon  kechayotgan  chog`da  muayyan 
fanning  eng  ilg`or  nazariyalariga  mustahkam  tayangan  holda,  ish  ko`rish  kerak. 
Ikkinchidan,  tajriba  o`tkazish  jarayonini  asta-seki,  muntazam  va  izchil  ravishda 
murakkablashtira borish maqsadga muvofiqdir. Uchinchidan, eksperiment o`tkazilayotgan 
ijtimoiy  hodisaga  keng  jamoatchilik  fikrii  jalb  etish,  tajribali  shaxslar  maslahatiga  qat`iy 
amal  qilib  borish  muhim  ahamiyatga  egadir.  To`rtinchidan,  eksperimental  ishning 
maqsadga to`g`ri yo`naltirilganligini ta`milash uchun tajribaga mutasaddi bo`lgan tadqiqot 
guruhi bilan mustahkam aloqada faoliyat yuritish juda zaruriy shartlardandir.