1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

xalqlar  o’rtasida  iqtisodiy  hamkorlik  o’rnatish  funktsiyasi.  Bu  vazifani  davlatlararo 
yoki jahon bozori bajaradi. Bozor iqtisodiy hamkorlikning kengayib borishini talab qiladi.  
Bozor o’ziga xos strukturaga ega bo’lgan murakkab tizimdir. Shunga ko’ra, u xilma-
xil turlarga bo’linadi.  
Ayirboshlash  o’byektining  moddiy  shakl  jihatidan  bozorning  quyidagi  turlari 
mavjud:  1.Iste’mol  tovarlari  va  xizmatlar  bozori    (bu  bozor  aholi  iste’moli  uchun  zarur 
bo’lgan  tovar  va  xizmatlarni  ayirboshlash  uchun  xizmat  qiladi.  Unga  davlat,  kooperativ, 
tijorat  savdosi,  dehqon  bozori,  chayqov  bozori  kabilar  kiradi.  Iste’mol  bozori  o’zining 
holatiga qarab itkki xil bo’ladi: a) «to’yingan bozor» ya’ni tovarlar talabiga yetarli bo’lgan 

---

 
122 
bozor; b) «taqchil yoki och bozor», ya’ni tovarlar surunkali yetishmay qolib, talabga javob 
bera  olmaydigan  bozor).  2.Ishlab  chiqarish  vositalari  bozori  (mehnat  qurollari,  hamda, 
xom-ashyo, yoqilg’i va metallarning oldi-sotdi bozoridir). 3.Moliya bozori (bu jamiyatdagi 
moliya  xizmatlari  bozoridir.  Moliya  bozori  tarkibiga  quyidagilar  kiradi:-pul  bozori;-
qimmatli  qog’ozlar  bozori;-valyuta  bozori;  -investitsiya  bozori;-ssuda  kapitali  bozori;-
sug’urta  bozori.  Moliya  bozorida  ikki  guruhdan  iborat  sub’yektlar  pul  bilan  munosabat 
qiladilar.  
Birinchisi-pul egalari yoki uni saqlab turuvchilar.Bunga aholi, firma, kompaniya va 
davlat  muassasalari  kiradi.  Ikkinchisi-pulga  muhtoj  bo’lgan  sub’yektlardir.  Qimmatli 
qog’ozlar  bozori-u  daromad  keltiruvchi  qimmatli  qog’ozlar:  aktsiya,  obligatsiya,  veksel, 
chek, depozit, sertifikatlarning oldi-sotdi qilinishidir. Bu bozor fond birjasi, deb yuritilib, u 
yerda  yirik  korporatsiyalarning  markaziy  va  mahalliy  davlat  mahkamalarining  qimmatli 
qog’ozlari sotildai va sotib olinadi). 4.Valyuta bozori (bu yerda turli mamlakatlar valyuta 
oldi-sotdi  qilinadi.  Valyutani  oldi-sotdi  qilish  operatsiyalari  bilan  O’zbekistonda 
respublika Markaziy  banki, respublika tashqi  iqtisodiy Milliy banki  va  ish  faoliyat  uchun 
ruxsat berilgan banklar shug’ullanadi. Valyuta bozorida muomalalar naqd yetkazib berish  
(spot)  bilan  yoki  valyutani kelishilgan  vaqtdagi kurs bo’yicha  ma’lum  muddatda  (1-3 oy 
va  undan  keyin)  yetkazib  berish  (forvard)  shaklida  amalga  oshiriladi.  Valyuta 
muomalalari, asosan, AQSH dollarida olib boriladi). 5.Mehnat bozori (bu ish kuchini oldi-
sotdi)  5.Mehnat  bozoro  (bu  ishchi  kuchini  oldi-sotdi  qilish  munosabatini  bildiradi.  Bu 
yerda  tovar  bozoridan  farqi  o’laroq,  insonning  o’zi  emas,  balki  uning  mehnat  qilish 
qobiliyati oldi-sotdi shartnomasini tuzish asosida, malum muddatga sotiladi).6. Intellektual 
tovarlar bozori (bu bozorning maxsuz turi bo’lib, aqLiy mehnat mahsuli bo’lmish tovarlar 
va xizmatlarning ayir-boshlanishini bildiradi. Bu bozorda sotuvchilar va xaridorlar maxsuz 
tovar hisoblangan ilmiy g’oyalar, texnikaviy yangiliklar,sanat va adabiyot asarlari, xilma-
xil  axbarotlar  oldi-sotdi  yuzasidan  o’zaro  munosabatda  bo’ladilar.  Intellektual  bozor  turli 
ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Jumladan:-ilmiy texnik ishlanmalar bozori;-tasviriy sanat 
bozori;-musiqa  bozori;-antikvar  buyumlar  bozori;-kino  bozori;-axbarot  bozori  va 
hokazo).7.Shou-biznes(madaniy)  bozor  (bu  bozor  yordamida  har  xil  pullik  tomoshalar 
ko’rsatish  yo’li  bilan  baromad  topiladi.  Shou-biznes  bozori  bilan  maxsuz  firmalar, 
madaniy-musiqiy  uyushmalar  yoki  ayrim  biznesmenlar  shug’ullanadi.  Shou-biznesdan 
tushadigan  daromad  aholidan  olinadigan  tomosha  haqi,  firmalardan  tushadigan  reklama 
puli, tomoshabinlarga savdo-maishiy xizmat ko’rsatish haqi va boshqalardan shakllanadi).