1-mavzu: “MA’naviyatshunoslik” fanining ob’ekti, predmeti va ma’naviyatning jamiyat hayotidagi o‘rni reja

Ma’naviyat tushunchasiga Islom Karimovning ta’rifi
Ma’naviyat tushunchasi, uning mohiyati haqida turli adabiyotlarda bildirilayotgan fikrlar haqida oldingi mavzuda to‘htalib, ularning metodologik asosi sifatida Islom Karimov tomonidan berilgan ta’rifni ko‘rsatib o‘tgan edik. Uni ma’naviyat tushunchasiga berilayotgan ta’riflar, uning jamiyat va shaxs kamolatga o‘rnini ko‘rsatib berishda metodologik asos bo‘lishining ikki sababi bor:
Birinchidan, Prezidentimiz mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin nafaqat mamlakatimizda, shuningdek butun MDH mamlakatlari rahbarlari orasida birinchilardan bo‘lib, «Ma’naviyat» tushunchasini ilmiy istemolga kiritdi va uning jamiyat va inson kamolotidagi o‘rnini ilmiy asosladi hamda uni amaliyotga tadbiq etib kelmoqda.
Ikkinchidan, u mamlakatda olib boriladigan islohotlarni ma’naviy sohada olib boradigan islohotlar bilan uzviy ravishda olib borish zarurligini ilmiy asosladi va unga o‘zi rahbarlik qilib kelmoqda. Prezidentimiz ma’naviyatning jamiyat taraqqiyoti va komil insonni tarbiyalashdagi rolini ayrim davlatlar rahbarlari va olimlaridan oldin ko‘ra bildi. Bu endi taraqqiyot yo‘liga kirayotgan mamlakat uchun katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘ldi. Bularning hammasini jamlaganda aytish mumkinki, Prezidentimiz tomonidan «Ma’naviyat»ga berilgan ta’rif to‘la qonli ilmiy - falsafiy ta’rif bo‘lib, uning barcha qirralarini o‘zida qamrab olgan.
U «Ma’naviyat - insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon - e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir.»⁴³ - deb ta’kidlaydi. Mazkur ta’rif o‘zining mazmuni va mohiyati bilan «Ma’naviyat» ning barcha qirralarini o‘ziga qamrab olgan. Unda insonning ichki ruhiy olamini ifodalovchi barcha komponentlar o‘z ifodasini topgan va uning inson barkamolligini ta’minlaydigan katta kuch ekanligi belgilab berilgan.
Islom Karimov «Ma’naviyat»ga ta’rif berishda, uning jamiyat taraqqiyotiga o‘tkazadigan ta’sirini ham hisobga oladi va uni rivojlantirish zaruriyatini o‘z asarlarida har doim ta’kidlab kelmoqda.
SHuni alohida ta’kidlash lozimki, ma’naviyatni shaxs, millat davlat va jamiyatning qudratli kuchi sifatida hamda shaklan va mazmunan uyg‘un holatda o‘rganish faqat mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyingina boshlandi. Ma’naviyatni bu shaklda o‘rganish esa hech mubolag‘asiz aytish mumkinki, mustaqillik sharoitidagi milliy tafakkur taraqqiyotimizda yangi yo‘nalishdir. Bu yo‘nalishning paydo bo‘lishi va uning konseptual g‘oyalarini nazariy jihatdan ishlab chiqish Prezidentimiz Islom Karimov nomi bilan bog‘liqdir. Uning asarlari, risolalari, ma’ruzalarida ma’naviyat tushunchasining mohiyati ochib berilgan. Bu ma’naviyatni mustaqil omil sifatida o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. CHunki har qanday ilgari surilayotgan g‘oyalarning mohiyati ochib berilmas ekan, uning jamiyat taraqqiyotida millat va shaxs kamolotidagi rolini belgilash mumkin bo‘lmaydi
Prezidentimiz milliy taraqqiyotimizning dasturi darajasiga aylangan birinchi asari «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» dayoq ma’naviyatning inson hayotidagi ahamiyatini ochib berib shunday yozgan edi: «Ma’naviyat insonga havodek, suvdek zarur. Sahrodagi sayyoh har doim buloqdan chanqog‘ini bosadi. Xuddi shuningdek inson ham necha – necha azoblar va qiyinchilik bilan ma’naviyat chashmasini izlaydi».⁴⁴
Mamlakatda o‘tkazilayotgan islohotlar va uning vazifalarini belgilab berishda Prezidentimiz yana ma’naviyatni rivojlantirish masalasiga qaytib shunday yozadi: «Moddiy islohotlar, iqtisodiy islohotlar- o‘z yo‘liga.Ularni hal qilish mumkin. Xalqning ta’minotini ham amallab turish mumkin, ammo ma’naviy islohotlar – qullik, mu’telik iskanjasidan ozod bo‘lish, qaddini baland tutish, ota-bobolarimizning udumlarini tiklab, ularga voris bo‘lish – bundan og‘irroq va bundan sharafliroq vazifa yo‘q, bu dunyoda».⁴⁵
YA’ni, bu erda Prezidentimiz o‘tkazilayotgan islohotlarning asosiy tomonini milliy-ma’naviy tiklanish tashkil qilishini ta’kidlamoqda. Ularning bu g‘oyalariga muvofiq qullik, mu’telik iskanjasidan ozod bo‘lgan, o‘zining kimligini anglagan, millatining o‘zligini tarannum etgan insongina mamlakatni taraqqiyotga o‘z xissasini qo‘shishi mumkin.
Prezidentimiz ma’naviyat tushunchasi mazmunini ochib berar ekan: «Er, oila, ota-ona, bolalar, qarindosh-urug‘lar, qo‘ni – qo‘shnilar, xalq, mustaqil davlatimizga sadoqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik- ma’naviyatning ma’nosi ana shunday keng»⁴⁶ - deb ta’kidlaydi.
Ma’naviyat o‘z-o‘zidan shakllanadigan narsa emas, u avvalo har bir insonning ichki ma’naviy salohiyatini shakllantirish yo‘lida barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni o‘zlashtirish, Vatan va millat manfaatlari yo‘lida halol, fidoyilik bilan mehnat qilish jarayonida shakllanadi. SHu ma’noda ham Prezidentimiz «Ma’naviyat-taqdirning ehsoni emas. Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u qalban va vijdonan, aql va qo‘l bilan mehnat qilishi kerak»⁴⁷ ligini ta’kidlaydi.
Ko‘rinib turibdiki, Prezidentimiz ma’naviyatni «tayyor» holatda qaramaydi. Uni shakllantirish va rivojlantirish, millatning chinakkam mulkiga, taraqqiyot omiliga aylantirish uchun fidoyilik ko‘rsatish zarurligini ta’kidlamoqda.
Prezidentimiz asarlarini qunt bilan o‘rganib borar ekanmiz, ularda oldingi asarlarda ilgari surilgan g‘oyalar keyingilarida ijodiy rivojlantirilganligi, mazmunan va mohiyatan boyitilganligini ko‘ramiz. Eng asosiysi shundaki, ana shu boyitish jarayonida jamiyat va millatimiz taraqqiyotida sodir bo‘lgan ijobiy o‘zgarishlar bilan bir qatorda yuzaga kelgan yangi muammolarni hal etishning nazariy asoslari o‘z ifodasini topgan. SHu munosabat bilan ma’naviyatning jamiyatni rivojlanishidagi roli haqida Prezidentimiz tomonidan keltirilgan quyidagi fikrlarning mohiyatini tushunib olib, uni bevosita har birimiz o‘zimizning kundalik vazifamizga aylantirishimiz millatimiz va mamlakatimiz taraqqiyotini ta’minlash uchun muhim amaliy ahamiyatga egadir. «Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning samaradorligi, avvalo xalq ma’naviyatining tiklanishi, tarixiy merosimizning keng o‘rganilishi, an’analarimizning saqlanishi, madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bog‘liqdir».⁴⁸
Haqiqatan ham ma’naviy qashshoqlik bilan hech qachon millat iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotga erisha olmaydi. Ma’naviyat har qanday taraqqiyot uchun manba bo‘lib hizmat qiladi. CHunki ma’naviyat qancha yuksak bo‘lsa, qilinadigan ishlarning samaradorligi va unumi ham shu darajada yuksak bo‘ladi.
Ma’naviyat orqali inson va millat qilinayotgan ishlarning mazmuni va mohiyatini aniq tushunib etadi, o‘z mehnatini quvonch hamda taraqqiyot omiliga aylantirishga erishadi.
SHu ma’noda ham Prezidentimiz ma’naviyatni isloh qilishni birinchi darajali vazifa sifatida kun tartibiga qo‘ymoqda.
Prezidentimiz ma’naviyatning mohiyatini ochib berish bilan bir vaqtda bu sohada amalga oshirilishi kerak bo‘lgan islohotlarning strategik yo‘nalishlarini ham belgilab beradi. SHu jumladan, u «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga bergan javoblarida quydagilarni ta’kidlaydi: «…avvalambor yoshlarimizning iymon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan barkamol insonlar qilib tarbiyalash. Ularning tafakkurida o‘zligini unutmaslik, ota-bobolarning muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat qilish fazilatlarini qaror toptirish, ularning, men o‘zbek farzandiman, deb g‘urur va iftixor bilan yashashiga erishishidir».⁴⁹
Mustaqillikni qo‘lga kiritganimizdan keyingi o‘tgan davr ichida Prezident Islom Karimov asarlari va ma’ruzalarida «Ma’naviyat»ning mohiyati, uning jamiyat taraqqiyotida va inson kamolotida tutgan o‘rni haqidagi g‘oyalari yana ham rivojlantirilib kelindi. Prezidentimiz «Ma’naviyat»ga jamiyat barcha sohalarda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarning manbai sifatida qarab keladi. SHuning bilan birga ma’naviyatni mamlakatimiz va yoshlarimizga qarshi qaratilgan turli xurujlar hamda yovuz kuchlardan himoya qilishda qudratli kuch ekanligiga e’tiborni qaratadi. U «Bunday balo – qazolarga» qarshi kurashda, farzandlarimizning ma’naviy dunyosini himoya qilishda nimalarga tayanishimiz zarur? Avvalo to‘g‘ri tarbiya, sog‘lom turmush g‘oyasi, faqatgina qattiq iroda va iymon-e’tiqod hisobidan bunga erishish mumkin»,⁵⁰deb ta’kidlaydi. Bunday vazifani amalga oshirishning asosiy imkoniyati yoshlarimiz ongi va qalbiga ma’naviyatimizning bitmas – tuganmas boyliklarni etkazish hisoblanadi.
«Ma’naviyat» tushunchasiga tarif berishda, uning jamiyat va inson kamolotida o‘rnini belgilab berishda Prezident ana shu konseptual g‘oyalarni izchillik bilan rivojlantirib kelmoqda.