1-mavzu: “MA’naviyatshunoslik” fanining ob’ekti, predmeti va ma’naviyatning jamiyat hayotidagi o‘rni reja

Ijtimoiy hayot va inson qadri
Inson iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy maydonda doimo bir xil qadr topa bermaydi. Inson ma’naviy kamolotini belgilovchi omillardan biri uning ushbu uch yo‘nalishda o‘z qadrini uyg‘un saqlay bilishi bilan ham belgilanadi. Ma’naviy kamolotni faqat ma’naviyat yo‘nalishida o‘z qadrini yuksaltira bilish deb tasavvur etish — bir yoqlamalikdir.
Insonning fazilatlariga qarab (imon-e’tiqodi, ilmi, amaliy ko‘nikmalari, axloqiy sifatlari va hokazolarga ko‘ra) qadrlanishi moddiy emas, ma’naviy ko‘rinishda bo‘ladi. Moddiy qadrlanish esa inson fazilatlarining amalga tatbiq etilishi bilan bog‘liq.
Inson o‘z imkoniyatlarini amalga tatbiq etishdan avval o‘z qadrini ilm bosqichida anglab etishi lozim. Bu bilim amaliy faoliyatda ikki shartga rioya etishni taqozo etadi:
Birinchi shart — inson o‘z qadriga nomunosib ishni o‘ziga ravo ko‘rmasligi kerak, ya’ni o‘z ilm saviyasi, imoni, jamiyatdagi mavqeyiga nomuvofiq amalni sodir etmasligi kerak.
Ikkinchi shart–inson hech kim bilan o‘z qadriga noloyiq sharoitlarga rozi bo‘lib bitim tuzmasligi kerak, kengroq ma’noda olganda, o‘zganing unga nisbatan noloyiq xatti-harakatlar sodir etishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim.

Borliq xaqiqati va ma’naviy qadriyatlar. Vatan tuyg‘usi

Oliy ma’naviy qadriyatlar — Vatan, shaxs, millat, adolat, haqiqat — inson ruhining Borliq haqiqati bilan uyg‘unlashuv bosqichlari sifatida
Evropa ilmida aksiologiya fani bor. O‘zbekchaga uni qadriyatshunoslik deb tarjima qilishadi. Qadr tushunchasi asli mohiyatiga ko‘ra ma’naviyatga aloqador. CHunki qadr tushunchasi faqat Borliq mohiyati bilan uyg‘unlikda shakllanadi. Butun olam yagona Tangrining maxluqidir, u tomonidan yaratilgan. Alloh bir zarrani ham behuda, bemaqsad yaratmaydi, demakki, mavjud Borliqdagi har bir ashyoning, narsa-hodisaning o‘z qadri bor. Ayni shu haqiqatni, ya’ni Borliqdagi mavjud narsa-hodisalarning behuda yaratilmaganligi, har birning o‘z vazifasi, mavqe va maqomi bor ekanligini anglab etish tufayli inson ongida muayyan qadriyatlar tizimi shakllanadi. Tabiiyki, bu tizim o‘ta murakkab ichki qurilishga ega, shu sababli har qanday nazariy yondoshuv o‘z maqsad yo‘nalishiga muvofiq ravishda ushbu tizimning muayyan unsurlariga birinchi darajali ahamiyat ajratadi.
Milliy ma’naviyatimiz millatning o‘tmishi, buguni va kelajagini qamraydi, ularni yaxlit tizimda tutib turadi. O‘tmish ajdodlarimiz merosida aks etgan ma’naviy qadriyatlar bugungi bashariyat erishgan ma’naviy kamolot darajasi bilan uyg‘unlashtirilsa, mamlakatimizdagi voqe ahvolga tatbiq etilsa, undan kelajak kurtaklari unib chiqadi, kelajak unsurlari shakllanadi.
Ma’naviyat — insonning, xalqning, jamiyatning kuchqudrati bo‘lishi uchun, insonga botiniy quvvat bag‘ishlashga qodir manbaga aylanishi uchun inson ruhi Borliq haqiqati bilan uyg‘unlik hosil qilishi, ya’ni boqiy mohiyat bilan tutashuvi kerak bo‘ladi. Lekin shu uyg‘unlik qanday shakllanadi, uning muayyan pog‘onalari, idrok etish darajalari haqida so‘z yuritish mumkinmi? Biz islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimizning takomil bosqichlaridan kelib chiqib, ular bilan uyg‘un ravishda Borliq haqiqatini anglash jarayoni bo‘lmish ma’rifat yo‘llari haqida muayyan tasavvur hosil qildik. Ulardan — ibrat, ilm, riyozat va mehrni alohida ajratib ko‘rsatdik. Ammo bular Borliq haqiqatini anglash sari olib boradigan yo‘llar, holos. Borliq haqiqatini anglash darajalari, inson ruhining Borliq haqiqati bilan tobora uyg‘unlashuviga eltuvchi pog‘onalar emas. Borliq haqiqati cheksiz, inson uni hech qachon tugal anglab eta olmaydi. Ammo insoniyatning necha mingyillik ma’naviy kamolot tajribasi behuda ketgan, deb tasavvur qilish ham gumrohlik bo‘lur edi. Ming yillar davomida inson Borliq haqiqatini anglash sari intilar ekan, qandaydir natijalarni qo‘lga kiritgani shubhadan holidir. Ana shu qo‘lga kiritilgan ma’naviy qadriyatlar majmuyini muayyan yaxlit tizimlar pog‘onadorligi sifatida tasavvur qilsak, Borliq haqiqatini anglash darajalari, Inson ruhining Borliq haqiqati bilan tobora uyg‘unlashuv bosqichlari ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Albatta, bu tizim ham har qanday inson bilimlari kabi nisbiydir, ko‘proq o‘zimizning milliy ma’naviyatimiz an’analariga tayanib shakllantirilgandir. Balki boshqa millat, boshqa mintaqa vakillarining tasavvurlari boshqacharoqdir. Hatto o‘zimizning milliy an’analarimizni ham har kim o‘zicha tasavvur qilishi mumkin. Alisher Navoiy hazratlari yozganlaridek, Haqiqat yo‘llari hadsizhududsiz.
Biz ushbu qismda Prezident asarlarida bayon etilgan mulohazalarga tayanib, ularning ajdodlarimiz yaratgan boy meros va xalqimiz tilida, dilida, maqol va matallari, urf-odat va an’analarida saqlanib kelayotgan milliy ma’naviyatimizning bosh tamoyillarini teran aks ettirishlaridan kelib chiqib, SHaxs va millat ma’naviy kamolida besh ulug‘ ma’naviy qadriyatni ajratib oldik. Bular — Vatan, SHaxs, Millat, Adolat, Haqiqat deb ataldi. Bularning har biri bir paytning o‘zida ham Millat ma’naviyatining bosh tayanchlari, ham ularning har biri alohida bir tizim, murakkab ichki mundarijali ma’naviy timsol tushunchalardir.
Ma’naviyat haqida bahs yuritilar ekan, o‘zak tushuncha SHaxs ekanligi shubhasiz. Ma’naviyat asli shaxsdan tashqarida bo‘lmaydi, chunki u inson qalbida aks etgan ilohiy nur, Oliy haqiqat nuri. Ilohiy oyatga tayanuvchi bu majoziy ta’rif milliy ma’naviyatimiz takomil bosqichlari davomida shakllangan va turlicha tarzda qator allomalarimiz merosida o‘z ifodasini topgan. Biz uni hozirgi zamon ilmiy tiliga ko‘chirib, inson ruhiyatida aks etgan Borliq haqiqati, yanada aniqrog‘i Inson ruhidagi Borliq haqiqati bilan uyg‘unlik deb ta’rifladik.
Ammo shunga qaramay, tan olish kerakki, har bir shaxs muayyan makonda tug‘iladi va hayot kechiradi. Uning ruhiyati ushbu makonda shakllanadi, shu o‘lka unga Vatan sanaladi, ko‘ngil dunyosida unga ma’naviy munosabat yuzaga keladi. Dilida Vatan tuyg‘usi shakllanmagan insonni hali shaxs sifatida tasavvur etish qiyin. Demak, shaxs ma’naviy kamoloti avvalida o‘z kindik qoni to‘kilgan zaminga mehr, uning ruhidagi ona tabiat bilan uyg‘unlik yotadi.
Ma’naviyat muayyan shaxsdan tashqarida bo‘lmas ekan, millat ma’naviyati ham aslida ushbu millatga aloqador alohida shaxslar ma’naviyatidan tashqari emasdir. Ma’naviyatning bepoyonligi alohida shaxs ma’naviyatining behududligi bilan bog‘liq. Inson ruhiyati cheksiz jilolarga ega, Borliq haqiqati asli behudud, demakki, har bir shaxs ma’naviyati ikki karra bepoyon va cheksizdir. Millat ma’naviyati ushbu millatga qaysidir bir tarzda aloqador shaxslar ma’naviyatining majmuyidir. Ana endi 3 karra cheksizlik hosil bo‘ldi.
Millat ma’naviyatini ushbu millatga aloqador shaxslar ma’naviy dunyosi majmuyi tashkil etadi, dedik. Ammo ular soni cheksiz, chunki millat ma’naviyati uning butun o‘tmishi, buguni va kelajagini qamrab oladi. O‘z navbatida bugun ko‘z ochib dunyoni ko‘rib turgan barcha inson u yoki bu muayyan millat ma’naviyatidan tashqarida bo‘la olmaydi. Masalaning murakkabligi shundaki, hech bir inson o‘zi mansub millat ma’naviyatini ota-onadan qon bilan, irsiy qabul qilib olishi kafolatlanmagan. Agar o‘zbek to‘lig‘icha rus madaniyati muhitida tarbiyalansa, uning ruhida o‘sha millat ma’naviyati shakllanadi. CHunki har bir shaxs ma’naviyati ushbu inson tarbiya topgan ma’naviy muhit bilan bevosita aloqadordir. Demak, shaxs ma’naviy to‘kisligining ikkinchi nishonasi uning o‘z milliy ma’naviyatiga aloqadorligi, uni qay darajada ruhiga singitib olganligi bilan bog‘liq ekan. Albatta, Vatanga mehr endi milliy ma’naviyatning ham uzviy qismi ekanligi o‘z-o‘zidan ravshan.
Inson Vatanni tanidi, millatni suydi. Bo‘ldimi? O‘z shaxsiy manfaatidan o‘zgani tan olmaydigan, his qilmaydigan odam sof jaholat bandasidir. Ammo milliy xudbinlik ba’zan shaxsiy xudbinlikdan ko‘ra xavfliroq bo‘lishi mumkin. Bunga ham bashariyat tarixida istagancha foje hodisalar guvoh. Ayniqsa, YAngi tarixda. O‘zgani sevishga hech kimni majburlab bo‘lmaydi. Ammo inson ongida doimo adolat tuyg‘usi hukmron bo‘lmog‘i kerak. Bu — ayni ma’naviyat. Buni aslida uchinchi o‘ringa qo‘yish ham durust emasdir. Ammo adolat yuzasidan qayd etish kerakki, dilida Vatan tuyg‘usi bo‘lmagan, o‘z millatini suymagan inson o‘zgalarga nisbatan sidqidildan adolatli bo‘lishiga ham bovar qilmaydi.
SHu bilan birga inson ruhida tabiatga nisbatan, o‘zgalarga nisbatan mehr va adolat tuyg‘ulari shakllanishi uchun uning moddiyligi, undagi nafs, ya’ni g‘aflat, shahvat va kibr doimo xalaqit berib turishini ham inobatga olib, hayotga sergak boqish lozim. Ushbu illatlar har bir inson fitrati bilan bog‘liq bo‘lgani tufayli, inson moddiy mavjudot sifatida tirik ekan, ulardan butkul qutulish umidi xomxayol, faqat ularni muvozanatlovchi kuch kerak, ayni shu kuch — ma’naviyat dir. Ma’naviyat inson ruhidagi Borliq haqiqati bilan uyg‘unlik dedik, ya’ni inson ruhi Borliq haqiqatini anglab etsagina, o‘ziga singdirsagina u bilan uyg‘unlik hosil qila oladi. Demak, eng oliy poya —Haqiqat. U Borliqning mohiyatidir. Borliq haqiqati haqidagi har kimning, har millatning tasavvurlari turlicha bo‘lishi tabiiy. Bir kishi barchaning ko‘nglini bila olmaydi. Ammo bizning suhbatimiz milliy ma’naviyatga oid bo‘lgani bois Borliq haqiqati haqidagi tasavvurlarni ham ushbu hududda qidirganimiz mantiqan o‘rinli deb hisobladik.
Ma’rifat ma’naviy kamolot yo‘li sifatida alohida shaxs ruhiga aloqador jarayon, millat ma’naviyatida esa ushbu jarayonni ta’minlovchi usullar, vosita va imkonlar haqida so‘z yuritish mumkin. Iroda qudrati, irfon va riyozat, mehr bevosita shaxsning fardiy (individual) tajribasiga ko‘proq aloqador bo‘lgani sababli, biz asosan ilm yo‘lidan borib mulohaza yuritishimizga to‘g‘ri keladi. Oldindan aytib qo‘yish kerakki, Vatan yoki Adolat tuyg‘usi haqida ushbu kitobda yozilganlarni o‘qib chiqqan odam darhol Vatanning qadriga etadigan yoki adolatga xiyonat qilmaydigan bo‘lib qoladi deb tasavvur qilish ilm qudratiga oshiqcha bino qo‘yish bo‘lur edi. Har bir inson Vatan, Millat, adolat timsol tushunchalarining o‘z ruhidagi poydor ma’naviy qadriyatlarga aylanishi uchun o‘zgalar ibratida sinashi, bu yo‘lda riyozat chekishi, ularga nisbatan ko‘nglida mehr uyg‘onishi zarur. Bunga turli sabablar, turli vositalar bilan erishiladi. Biz tuzgan matnlar esa faqat ta’lim vositasi xolos.
Vatan tuyg‘usi — Oliy qadriyat. Milliy ma’naviyatimizda «Vatan» timsol tushunchasining ma’no jilolari
Hanuz xotiramizda, mustaqilligimizning ikkinchi yili Prezident «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» risolasini e’lon qildi.
Ushbu kitobning alohida bobi «Mustaqil O‘zbekistonni rivojlantirishning ma’naviy — axloqiy negizlari» deb nomlangan bo‘lib, unda sanab o‘tilgan 4 negizning biri «vatanparvarlik» edi.
Darhaqiqat, har bir shaxs uchun o‘zlikni anglashning ibtidosi vatan tuyg‘usidir. Bu muqaddas tuyg‘u haqida sanoqsiz kitoblar yozilgan. Vatan tushunchasi keng qamrovli, ko‘p ma’noli tushuncha. Inson o‘z kindik qoni to‘kilgan, tug‘ilib o‘sgan diyorini Vatan deydi, ammo har bir inson bu tushunchaga o‘z ma’naviy kamolot darajasiga ko‘ra qamrov beradi. "O‘z uyim-o‘lan to‘shagim", deydi birov, boshqasi tug‘ilgan shahar yoki qishlog‘ini Vatanim, yurtim, deydi. Ammo qanday talqin etilmasin, muhimi, vatan tushunchasi ma’naviy munosabatni bildiradi, ya’ni u ma’naviy qadriyatdir, vatan tuyg‘usi inson ma’naviy kamoloti darajasidan xabar berguvchi ilk muhim nishonadir.
Vatan tushunchasi ma’naviy qadriyat sifatida inson ongida har xil tajassum topadi, vaziyatlardan kelib chiqib, turlicha talqin etiladi. Agar ularning barchasi nazarga olinmasa, qiyosiy tahlildan o‘tkazilmasa, yosh avlod ruhiga singimaydi, oddiy bir shior darajasida qolib ketaveradi. Qani, milliy ma’naviyatimiz an’analarida Vatan deganda kim nimani tushunadi-bir ko‘zdan kechiraylikchi?
Avvalo, tasavvuf shayxlari — naqshbandiya pirlari nazdida ruh uchun badan — Vatan. «Safar dar Vatan» deydi hazrati Bahouddin ustozlar izidan borib. YA’ni inson ruhi badanni, moddiy vujudni tark etmagan holda Haq bilan birlashuvi, ko‘ngil ko‘zgusini poklab, unda haq jamoli aks etishiga erishuvi lozim. Bu Tavhid e’tiqodining bosh talabidir. Inson Alloh tomonidan moddiy vujud sifatida yaratilgan, uni moddiy ehtiyojlarsiz tasavvur etish mumkin emas. Faqat inson o‘z vujudini pok saqlashi kerak. SHu nuqtai nazardan tahorat shunchaki rasmiyatchilik emas, balki poklanishning ibtidosi, boshlanishidir. Inson o‘z vujudini, undagi har a’zoni pok saqlashga, ehtiyot qilishga Haq oldida mas’uldir. Ajdodlarimiz bu masalaga alohida e’tibor berishgan. Nopok vujudda pok ruhni tasavvur qilib bo‘ladimi?
Xalqimiz «falonchi vatanli bo‘libdi, o‘ziga bir vatan solibdi» deydi. Bu endi Vatan so‘zining ikkinchi ma’nosi — turarjoy, obod maskan, har bir inson ahli oilasi bilan panoh topuvchi go‘sha. Modomiki, inson moddiy vujud ekan, bir obod go‘shaga, ahli xonadon bilan istiqomat qiluvchi muayyan makonga ehtiyoji bor. O‘zbek doimo bu ma’nodagi vatanga e’tibor ajratib kelgan, qaerda qo‘nim topsa, o‘sha erni obod qilgan, bolamchaqam deb imorat solgan, bog‘, chorbog‘ yaratgan.
Uyi yo‘q odamga Vatan mehri haqida gapirib ko‘ring. Agar u fidoyi bo‘lsa, demak, millat uning qadriga etmapdi, agar dangasa, uquvsiz bo‘lsa, demak, o‘z qadrini o‘zi hali anglamabdi. Xalq so‘qqabosh odam haqida «bedananing uyi yo‘q, qayga borsa bitbildiq» deydi. SHunday ekan, uyjoy solish, birinchi navbatda, insonning yolg‘iz o‘zini o‘ylashi emas, balki ahli oilasi, farzandlari haqida qayg‘urishi, demak, mehr mas’uliyatining dastlabki tetapoyalaridir.
Vatan tushunchasining yanada kengroq talqini — har bir inson uchun o‘z tug‘ilib o‘sgan diyori, o‘lkasi, qishlog‘i, shahari, qasabasidir. Inson o‘z kindik qoni to‘kilgan yurti qishlog‘i, shahariga nisbatan alohida mehr tuyadi, undan uzoqlashsa, intiladi, sog‘inadi. O‘zga shaharda hamqishlog‘ini ko‘rsa, qarindoshini ko‘rgandek bo‘ladi, unga talpinadi. Bu-tabiiy tuyg‘u.
Urug‘-jamoa, ilk shahar jamoasi davrida, darhaqiqat, tug‘ilgan qishlog‘i, unibo‘sgan shahari insonga Vatan bo‘lgan. SHaxs bo‘lib shakllanayotgan ma’naviyat egasi, o‘z shahri, qishlog‘i, ovulini Vatan deb bilgan. Ammo bu holat milliy ma’naviyatimizning 5—3 ming yil avvalgi kamolot darajasidir. Bugungi avlod o‘sha 3 ming yil ilgari yutuq hisoblasa bo‘ladigan darajada qolib ketsa nima bo‘ladi? Bugun mening Vatanim Qo‘qon yo Samarqand, Qarshi yo Namangan emas, balki O‘zbekiston atalmish mustaqil yurt, mustaqil mamlakatdir. Har kim o‘zi yashab turgan qishlog‘i, shaharining har bir ko‘chasini, har bir guzarini, arig‘i anhorini, suvi havosini pok tutishga intilmog‘i, shunga hissa qo‘shmog‘i ham farz, ham qarz. Ammo Vatan tushunchasi tor ma’noda o‘zi fuqaro bo‘lib hisoblangan mamlakatga taalluqli ekanini bir zum unutmasligi kerak. Mahalliychilik, oila, qarindosh-urug‘ manfaatlarini xalq va millat maanfatlaridan ortiq qo‘yish, ularni zidlashtirish ma’naviy noqislik nishonalaridir.
Nega Vatan tushunchasining bosh ma’nosi mamlakat, milliy davlat bilan bir keladi? CHunki, bunda ona zamin va millat tushunchalari birlashadi, uyg‘unlashadi. Millat tuyg‘usi bo‘lmagan insonda o‘z oilasi, tug‘ilib o‘sgan shahar-qishlog‘iga intilish bo‘lishi mumkin, ammo tom ma’nodagi Vatan mehri bo‘lmaydi, fidoyilik darajasidagi Vatan tuyg‘usi unga yot bo‘ladi. Millat tuyg‘usi Vatan tuyg‘usi bilan birlashgan joyda haqiqiy SHaxs vujudga keladi, ma’naviy kamolot, yuksak mas’uliyat hissi shakllanadi.
Vatan mehri oliy qadriyatdir. Bugungi kunda Ona sayyora barcha bani-basharga yagona Vatan ekanligini, uni pok saqlash, uning boyliklarini asrab-avaylash insoniyat uchun hayot-mamot masalasiga aylanib borayotganligini barchamiz sezib turibmiz. Ammo, bari-bir, o‘z Vatanini sevmagan, millatining qadriga etmagan inson o‘zganing ham, bashariyatning ham, kurrayi zamin obodligining ham qadriga etishiga ishonish qiyin. Vatanga sadoqat haqiqatga sadoqatning, millatga mehr ahli basharga mehrning ibtidosidir. Busiz na adolat g‘alaba qiladi, na haqiqat yuzaga chiqadi, na insonning o‘z shaxsiga ehtiromi shakllanadi. Vatan mehrini yo‘qotgan shaxs oyog‘i ostidagi zaminni yo‘qotadi, bo‘shliqda muallaq qoladi. Vatanga muhabbat ajdodlar merosiga qiziqish, milliy ma’naviyatdan bahramandlik, o‘z shaxsiy salohiyatiga ishonch, umumbashariyatga hurmat, kelajak oldida mas’ullik tuyg‘ularini tarbiyalaydi. Mustaqillik ma’naviyati Vatanga muhabbatdan, millat manfaatlariga sadoqatdan boshlanadi, har bir shaxsning o‘z ichki imkoniyatlarini Vatan manfaati yo‘lida unumli rivojlantirishi bilan namoyon bo‘ladi. Unda milliy ma’naviy merosdan mukammal bahramandlikka intilish umumbashariy qadriyatlardan og‘ishmaslik, o‘zga millatlar madaniyati, o‘zga mintaqa va o‘lkalarda erishilgan ilg‘or tajribalarni ijodiy o‘zlashtirish ishtiyoqi bilan uyg‘unlikda to‘laqonli tajassum topadi. Bir so‘z bilan aytganda, haqiqiy imon Vatanga mehrdan, Vatan va millat, mamlakat va xalq oldidagi yuksak mas’uliyat hissidan boshlanadi.
Vatan pokligini saqlash, Vatanni turli g‘arazli kirdikorlardan muhofaza qilish, Vatan manfaatlari, millat manfaatlarini teran anglab etib, kelajak avlodga — farzandlarimizga ozod va obod Vatanni meros qoldirish uchun barcha iste’dod va imkoniyatlarimizni ishga solish-bizning Haq oldidagi eng ulug‘ mas’uliyatimiz emasmi?