1-мавзу: кириш

7-MAVZU: TO‘QIMACHILIK TOLA VA IPLARINING YARIM DAVRLI CHO‘ZILISH DEFORMATSIYASI VA OLINADIGAN KO‘RSATKICHLAR

Ma’ruza mavzusining rejasi:

a) yarim davrli cho‘zilish deformatsiyasi va olinadigan ko‘rsatkichlar; b) yarim davrli cho‘zilish deformatsiyasiga ta’sir etuvchi omillar; v) ) yarim davrli cho‘zilish deformatsiyasiga atrof-muhit ta’siri.

To‘qimachilik tola, iplar olinishida va ulardan mahsulot ishlab chiqarish jarayonida har xil mexanik ta’sirlarga uchraydi. Tola va iplarga ta’sir etuvchi kuchlarning miqdoriga yo‘nalishiga va takrorlanishiga nisbatan har xil deformatsiyalar hosil bo‘ladi. Agar tola, iplarga ta’sir etuvchi kuchlarning miqdori ularning uzilish kuchidan katta bo‘lsa, tola, iplar uziladi. Agar kuchlar tola, iplarning uzunligi bo‘yicha ta’sir etsa, ular cho‘ziladi, ko‘ndalangi bo‘yicha ta’sir etsa siqilish, egilish deformatsiyalariga uchraydi. Tola, iplarga kuchlar qisqa yoki uzoq muddat va takrorlanish bilan ta’sir etish mumkin. To‘qimachilik tola, iplarning mexanikaviy xususiyatlarini ta’riflash uchun tajriba asosida olingan 50 dan ortiq ko‘rsatkichlar ishlatiladi.
Prof. G.N.Kukin to‘qimachilik materiallarning barcha mexanikaviy xususiyatlarini o‘rganib chiqib, mexanik ko‘rsatkichlarni olish usuliga nisbatan tasnif yaratgan. SHu tasnifga asosan har bir deformatsiyada olinadigan ko‘rsatkichlarni uchta davrli sinflarga ajratiladi: yarim davrli sinfda olinadigan ko‘rsatkichlar; bir davrli sinfda olinadigan ko‘rsatkichlar; ko‘p davrli sinfda olinadigan ko‘rsatkichlar.
To‘qimachilik tolalarni titish-tarash, tekislash va yigirish jarayonida, chiqarishda ular doimo cho‘zilish deformatsiyasiga uchraydilar. CHo‘zilish deformatsiyasi uchta sinfga bo‘lib o‘rganiladi:
1.YArim davrli cho‘zilish deformatsiyasida olinadigan ko‘rsatkichlar;
2.Bir davrli cho‘zilish deformatsiyasida olinadigan ko‘rsatkichlar;
3.Ko‘p davrli cho‘zilish deformatsiyasida olinadigan ko‘rsatkichlar.
YArim davrli cho‘zilish deformatsiyasida olinadigan ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: uzilish kuchi, nisbiy mustahkamlik, uzilishdagi kuchlanish, uzilishdagi bajarilgan ish va uzilishdagi cho‘zilish.
a) Uzilish kuchi – materiallarning uzilishga qadar ko‘targan yuk miqdori bilan aniqlanadi. Uzilish kuchi materiallarning mutloq mustahkamligini bildiradi. Uzilish kuchi sN, N, daN bilan o‘lchanadi.
Materiallarning mustahkamligini o‘zaro solishtirish uchun quyidagi nisbiy ko‘rsatkichlar ishlatiladi.
b) Nisbiy mustahkamlik, Rn – uzilishdagi mutloq mustahkamlikni tola, iplarning chiziqli zichligiga nisbati bilan aniqlanadi.
(sN/teks); (45)
v) Uzilishdagi kuchlanish,  - uzilishdagi mutloq mustahkamlikni tola, iplarning ko‘ndalang yuzasiga nisbati bilan aniqlanadi.
(sN/mm²), Pa; (46)
g) Uzilishdagi bajarilgan ish, Rm – ikki xil formula bilan aniqlanadi.
1) mutloq bajarilgan ish – Rm
(47)
CHo‘zilish jarayonida tolani tashkil etuvi moddalarning o‘zaro tortish kuchlarini uzishga sarf etilgan energiya miqdori bilan aniqlanadi.
(48)
Uzilishdagi bajrilgan ish cho‘zilish diagrammasidagi «mutloq cho‘zilish -mustahkamlik» o‘klaridagi egri chiziq bilan chegaralangan yuza miqdori bo‘yicha aniqlanadi. YA’ni funksiya funksiya egri chizig‘i bo‘yicha aniqlanadi.

CHo‘zilishdagi elementar bajarilgan ish quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Materialning uzilishga qadar bo‘lgan umumiy bajarilgan ish quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(49)
Lekin, cho‘zilish egri chizig‘i bilan chegaralangan yuzani matematik usulda aniqlash murakkab bo‘lganligi uchun datda yuza tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. YA’ni asbobda yozib olingan cho‘zilish egri chizig‘i bilan chegaralangan yuzasi OAVSS, A, O deb belgilab Planimetr bilan ishchi yuza orqali haqiqiy bajarilgan ish aniqlanadi. Uzilish nuqtasi «S» dan koordinat o‘qlariga tik tushirib , bo‘yicha shartli bajarilgan ish aniqlash.
(50)
Haqiqiy bajirilgan ishning shartli bajarilgan ishga nisbati cho‘zilish egri chizig‘ining to‘liqligi ( ) deb ataladi:
(51)
(50) formulasidagi ning qiymatini (51) formulaga qo‘yib haqiqiy mutloq bajarilgan ish aniqlanadi:
[j] (52)
Laboratoriya ishlarida haqiqiy mutloq bajarilgan ishni hisoblashda yuzalarni planimetr bilan aniqlash ko‘p vaqt talab qiladi. SHuning uchun qog‘ozga yozib olingan egri chiziq diagrammmasidan shartli bajarilgan ishning , koordinatlari bo‘yicha kesib olinadi va uning massasi tortiladi. Keyin egri chiziq bo‘yicha kesib olib haqiqiy bajarilgan ish yuzasining massasi aniqlanadi. Haqiqiy massaning shartli massaga nisbati « » koeffitsientini beradi.
; (53)
Koeffitsient « » katta bo‘lsa, tola, iplar cho‘zilishida ko‘p ish bajargan bo‘ladi, ya’ni katta qarshilik ko‘rsatadi. Har xil tola, iplar uchun koeffitsient ga qadar o‘zgaradi.
Uzilishdagi mutloq bajarilgan ish bilan birga quyidagi nisbiy ko‘rsatkichlar ham ishlatiladi:
1) Uzilishdagi solishtirma bajarilgan ish. Bu mutloq bajarilgan ishni material massasiga nisbati bilan aniqlanadi:
(54)
bu erda: -uzilayotgan materialning ishchi qismining massasi, g.
2) Materialning hajmi bo‘yicha bajarilgan ish. Bu mutloq bajarilgan ishni material hajmiga nisbati bilan aniqlanadi:
(55)
Bu erda: -uzilayotgan materialning ishchi qismining hajmi, mm³.
d) Uzilishdagi cho‘zilish-uzilishdagi cho‘zilish ikkita ko‘rsatkich bilan ifodalanadi.
1) Uzilishdagi mutloq to‘liq cho‘zilish. Bu tola, iplarning uzilishi oldidan cho‘zilgan miqdori, «mm» da o‘lchanadi.
(mm) (56)
bu erda: -namunaning boshlang‘ich uzunligi, mm; -namunaning uzilishi oldidan cho‘zilgan uzunligi, mm.
2) Nisbiy to‘liq cho‘zilish - . Bu ko‘rsatkich mutloq to‘liq cho‘zilishni boshlang‘ich uzunlikka nisbati bilan aniqlanadi, foizda.
foiz (57)
har xil tola (a) iplarning (b) cho‘zilish egri chizig‘i 3-rasmda berilgan.

3 (a)-rasm. Tolalarning cho‘zilish egri chizig‘i.
1-shisha; 2-zig‘ir; 3-paxta; 4-lavsan; 5-kapron; 6-viskoza; 7-nitron; 8-ipak; 10-atsetat; 11-jun; 12-kazein.

3 (b)-rasm. Iplarning cho‘zilish egri chizig‘i.
1-paxta ipi; 2-zig‘ir ipi; 3-jun ipi; 4-xom ipak; 5-viskoza oddiy ip; 6-viskoza mustahkamlangan ip; 7-viskoza shtapel toladan yigirilgan ip; 8-kazein ipi; 9-shisha ipi.

YArim davrli cho‘zilish deformatsiyasida olinadigan ko‘rsatkichlarga har xil omillar ta’sir qiladi, ya’ni uzish tezligi, namuna uzunligi (qisqichlar orasidagi masofa, atrof-muhit parametrlari (laboratoriyadagi havoning harorati va namligi) va uzish usuli.