1-mavzu: kirish. Rеja: Konstruktsion materiallar texnologiyasining mashinasozlikdagi ahamiyati

Metallar va qotishmalar, ularning ichki tuzilishlari
. 
Metall deb harakterli xususiyatga, yaltiroqlik, plastik, elektir, issiqlik 
o‘tkazadigan va shaffof bo‘lmagan jismga aytiladi. 
Texnikada metal deb hamma metall materiallari tushinilib, ularni 2 guruxga bo‘lish 
mumkin
1)
Oddiy yoki sodda metallar (nisbatan boshqa ximiyaviy elementlardan toza 
bo‘lgan ) 
2)
Murakkab matallar yoki qotishmalar (bir nechta oddiy metallarni birikmasi) 
Mendeleev D, I. davriy sistemasiga ko‘ra hozirda 110 ximiyaviy element 
bo‘lib, shulardan 3/4 qismi metallardir. Qolgan qismi metalmaslardir. Metallarni 
shunday ko‘p bo‘lishiga qaramasdan sanoatda juda oz soni ishlatiladi . 
Asosiy sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan metall bu temir (G‘e) bo‘lib, uning 
uglerod (S) bilan birikmasi qora metallarni tashkil etadi.
Mashinasozlikda ishlatiladigan metallar va qotishmalar 
Dunyo sanoatida ishlatiladigan metallarning 93% ni qora metallar tashkil 
etadi. 

---

Hamma qurilishlarda, mashina va mexanizmlar asosan qora metallar 
ishlatiladi. Shuning uchun har bir davlatning texnik o‘sganligi qora metallarni 
qancha eritilganligi bilan ifodalanadi. 
Qolgan metallar va ularni qotishmalari rangli metallar gruppasiga kiradi. 
Rangli metallardan sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan Mis-Si, Aluminiy –Al, Magniy 
–Mg, qo‘rg‘oshin-Rv, rux-Zn, qalay va boshqalar bo‘lib, texnik ahamiyatga egadir. 
Rangli metallar qimmat bo‘lgani uchun sanoatda iloji boricha ularni o‘rnini 
bosa oladigan qora metallardan ishlatishga harakat qilinadi. 
Yuqorida ko‘rsatilgan rangli metallardan tashqari sanoatda xrom Cr, nikel 
Ni, marganes Mn, molibden Mo, kabolot So, titan Ti ham ishlatiladi. Bu metallar
asosan, asosiy materialaarni, xususiyatlarini yaxshilash uchun, unga ma’lum 
xususiyatlar berish uchun qo‘shimcha materiallar hisoblanadi. Misol: V, W, Ti va
So lar esa kesuvchi asboblarni tayyorlashda ishlatiladi. 
Yuqoridagi hamma metallarni texnik matallar deb aytamiz. Platina,oltin va 
kumish metallarini nodir metallar deb aytiladi. 
Sanoatda va texnikada eng ko‘p va keng tarqalgan metall qotishmalarning 
xususiyatlari metall xususiyatlaridan ancha yuqori bo‘ladi. Pishiq, talabga javob 
beradigan, har xil xususiyatli qotishmalar olinadi. Oddiy metallardan keng 
ishlatiladigan faqat mis va aluminiy bo‘lib, ular elektr simlari va boshqa 
elektrotexnika va elektronika detallarini tayyorlash uchun ishlatiladi.
Metallmas ximiyaviy elementlardan sanoatda eng muxim rol o‘ynaydigan 
metallmas elementlar kislorod, uglerod, azot, vodorod, kremniy, fosfor va 
oltingugurtdir. 
Texnikada azotni birikmasi NH
3
-ammiak gazi po‘latni sirtqi qismini qattiq 
qilish, azotlashtirish uchun ishlatiladi. 
Kislorod sanoatda metallarni payvandlash va qirqishda, domna va 
konverterlarda metall ishlab chiqarish jarayonini tezlashtirish uchun ishlatiladi. 
Kremniy Si . Turli xil metall qotishmalarini olishda ishlatiladi, metallarni 
jilvirlashda, silliqlashda kremniy karborunti SiC ishlatiladi. 
Oltingugurt S cho‘yan va po‘lat tarkibida juda oz miqdorda bo‘ladi. 
Uglerod S olmos, grafit, toshko‘mir holida uchraydi. 

---

Po‘lat va cho‘yanni xossalari uglerodni miqdoriga va holatiga 
bog‘liq.(Erkin, yani grafit holida, temir bilan birikma – sementit holida bo‘ladi) 
Fosfor R juda ko‘p metallar bilan tez birikadi, temirning barcha uglerodli 
birikmalari tarkibida mavjud. Fosfor bilan oltingugurt po‘lat tarkibidagi zararli 
elementlar hisoblanadilar.