1-mavzu: kirish. Fanning rivojlanishi reja: Organik kimyoning rivojlanishi

3

−CO−Cl             Cl−CH

2

−COOH 

    vodorod xlorid        metil xlorid             asetil xlorid                xlorsirka kislota 

Ammiak  tipi.  Bu  tip  orqali  aminlar,  aminokislotalar  va  boshqa 

birikmalarning sistemaga solingan tuzilishi tushuntirilgan:  

    NH

3

    

   

CH

3

−NH

2

    

CH

3

−NH−CH

3 

     

H

2

N−CH

2

−COOH

 

ammiak 

    metil amin   

   dimetil amin 

    aminosirka kislota 

 

CH

3

−CONH

2

  

 

 

 

HO−CH

2

−CH

2

−NH

2

 

         sirka kislota amidi 

 

 

 

             etanolamin

 

Metan  tipi.  Bu  tipni  1858-yili  nemis  kimyogari  Kekulye  taklif  qilgan 

bo’lib,  u  metandagi  vodorod  atomlari  o’rniga  atomlar  gruppasining 

almashinishidan  uglevodorodlar,  spirtlar,  galogenli  va  boshqa  birikmalarning 

hosil bo’lishi bilan tushuntiriladi: 

    CH

4  

         CH

3

−CH

3            

CH

3

−OH           CH

3

−Cl             CH

2

Cl

2

 

      metan         metilmetan      metil spirt        metilxlorid           dixlormetan 

Tiplar  nazariyasi  organik  kimyoning  rivojlanishiga  ancha  hissa  qo’shdi. 

Tiplar nazariyasi sun’iy va zo’rma-zo’rakilik bilan XIX asr o’rtalarida boshlangan 

katta  tajribalar  natijasida  olingan  moddalarni  sinflashga  imkon  berdi.  Lekin  bu 

nazariya  organik  birikmalarning  yangi  sinflari  mavjudligini  va  ularni  olish 

usullarini oldindan aytib berishga ojizlik qildi. 

Organik  kimyoning  keyingi  taraqqiyoti  tubdan  yangi  nazariya  yaratishni 

taqozo  etar  edi.  XIX  asrning  60  yillariga  kelib  organik  kimyoda  katta  boy 

 

H

H

O

CH

3

H

O

CH

3

CH

3

O

CH

3

CO

H

O

---

 

 

materiallar  to’plangan  edi,  XIX  asr  kimyogarlarining  quyidagi  ishlari  organik 

birikmalar tuzilish nazariyasining yaratilishiga asos bo’ldi. 

1852/53-yillari  E.Franklend  tomonidan  valentlik  tushunchasi  kiritildi. 

1857-yili  nemis  kimyog’arlari  Kekule  va  Kolbelar  organik  birikmalarda 

uglerodning  doimo  to’rt  valentliligini,  1858-yili  F.Kekulye  va  shotlandiyalik 

olim Kuper bilan bir vaqtda uglerodning o’z-o’zi bilan, metall va metallmaslar 

bilan  ochiq  yoki  yopiq  zanjir  hosil  qilib  birika  olishligini,  bunda  u  o’zining  bir, 

ikki,  yoki  uch  valentliligini  sarflashini  isbotladilar.  Kuper  kimyoviy 

birikmalardagi bog’lanishni chiziqcha bilan ifodalashni taklif etadi. 

1858  yildan  boshlab  A.M.Butlerov  kimyoviy  tuzilish  nazariyasi  ustida 

ishlay  boshladi.  Bu  nazariyani  yaratishda  u  M.V.  Lomonosov  va  Daltonning 

atomistik  va  materialistik  qarashlariga  asoslangan.  XIX  asrning  o’rtalariga  kelib 

amaliy kimyoning rivojlanishi natijasida ko’p tajriba ma’lumotlari to’planib qoldi. 

Organik kimyoda to’plangan ma’lumotlarga va o’zining boy tajribasiga asoslangan 

holda  A.M.Butlerov  1861-yilda  «organik  birikmalarning  kimyoviy  tuzilish» 

nazariyasini yaratdi. Bu nazariya atomlar molekulada ma’lum tartibda birikkan va 

ularning  birikish  tartibini  kimyoviy  usullar  yordamida  isbotlash  mumkin,  degan 

xulosaga asoslanadi. Nazariyaning ikki xil ta’rifi mavjud: A.M.Butlerov ta’rifi va 

uning hozirgi zamon ta’rifi.