1-mavzu: kirish. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish kursi, uning maqsad-vazifalari, tuzilmasi va qisqacha tarixi mavzu rejasi

Uglerodning aylanishi. Uglerodning aylanishi eng tez sodir bo‘ladigan biogeokimyoviy jarayon hisoblanadi. Uglerod almashinuvi ko‘proq CO2 orqali bo‘ladi. Havoda karbonat angidrid gazi 0,03% bo‘ladi. CO2 o‘simlikkao‘zlashtirilib, fotosintez mahsuldorligini hosil qiladi. O‘simlik va hayvon qoldiqlaridagi organik moddalarningparchalanishi karbonat angidridning manbaidir. Masaan, organikmoddalarning parchalanishi natijasida hayvon siydigida ham karbonatangidrid ajralib chiqadi. Okean bilan atmosfera o‘rtasida shamol va havoning harakati tufayli karbonat angidridning almashinishi kuzatiladi. Dunyo bo‘yicha, jami quruqlikdagi o‘simliklar tomonidan bir yilda 600 mln. tonna CO2 o‘zlashtirilib, 400 mln. tonna O2 chiqariladi va bunda 450 mln. tonna organik moddalar hosil bo‘ladi. Yeryuzida barcha CO2ning bir marta to‘liq aylanishi 300 yilda sodir bo‘ladi.
Kislorodning aylanishi. Kislorodning aylanishi juda ham murakkab jarayon. Kislorod fotosintez jarayonlarida hosil bo‘ladi. Bunda karbonat angidrid va suvning quyosh nuri ta’sirida reaktsiyaga kirishib, organik modda, kislorod va suv bug‘i hosil bo‘ladi. Kislorodnito‘la bir marta aylanishiga 2000 yil kerak. Kislorodning asosiy manbai azon (O3) hisoblanadi.
Azotning aylanishi. Atmosferaning 78 % ini azot tashkil etadi. Azot inert gazidan iborat bo‘lganligi sababli, uni birikma holda havoda uchratish qiyin. Tirik organizmlarda azot aminokislotalar va oqsilning muhim komponenti hisoblanadi. Havodagi erkin azot azotobakteriyalar vositasida o‘zlashtiriladi va birikma holda ajratib chiqariladi. Bakteriyalar faoliyati natijasida 1 ga maydonda 2-3 kg dan 5-6 kg gacha azot birikma holga o‘tkaziladi. Erkin yashovchi azot o‘zlashtiruvchilar vositasida har gektar yerga bir yilda 10 kg azot o‘zlashtiriladi, dukkakli ekinlar vositasida esa 400 kg/ga o‘zlashtiriladi.
Fosforning aylanishi. Fosfor - nuklein kislotalari, oqsil, ATF va boshqa hayotiy muhim organik moddalarning muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Fosforning aylanishi trofik zanjir, organik fosfat zanjiri vositasida hamda organik fosfatning ajralishiva tirik organizmlarning ulishi natijasida yerga tushishi yo‘li bilan amalga oshadi. Ularni mikroorganizmlar chiritib, yana qaytadan o‘simlikka o‘zlashtiriladigan holatga o‘tkazadi.¹⁴