1-mavzu: kirish. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish kursi, uning maqsad-vazifalari, tuzilmasi va qisqacha tarixi mavzu rejasi

Energiya piramidasi



Ekotizimlar qanday о‘zgaradi
Suktsessiya (lot. “succession” – vorislik, meros olish) - inson faoliyati yoki tabiiy omillar ta’sirida yeryuzining muayyan joyida biotsenozlarning ma’lum tartibda, birin-ketin almashishi. Ekologik suktsessiya (“suksedo” – ketma-ketlik, degan ma’noni bildiradi) deb atalib, ekotizimlarda kuzatiladigan qonuniyat hisoblanadi. Birlamchiva ikkilamchi suktsessiyalar farqlanadi. Birlamchisuktsessiya – hali tuproq hosil bo‘lmagan substratda (tog‘ toshlari, yangi allyuvial cho‘kindilarda) biotsenozlarning endigina o‘zgarishga boshlagan jarayoni bo‘lib, bu jarayon natijasida nafaqat o‘simliklar paydo bo‘ladi, balki tuproq ham hosil bo‘ladi. Ikkilamchisuktsessiya ma’lum bir joyda shakllangan biotsenozlarning buzilib ketishidan (eroziya, qurg‘oqchilik, yong‘in, o‘rmonni kesib yo‘qotish, vulqonlar otilishi, tog‘-kon ishlari va hokazolar natijasida) kelib chiqadigan biotsenozlar almashinishi. Masalan: botqoqning quritilishi natijasida botqoqlik biogeotsenozi o‘tloq biogeotsenozi yoki agrotsenoz (sun’iy) bilan almashinadi. Yong‘indan keyin o‘rmon biogeotsenozi o‘rniga o‘tloq biogeotsenozi hosil bo‘ladi. Suksessiya yakunida juda sekin rivojlanadigan klimaks hamjamoalari hosil bo‘ladi. Masalan: klimaks jamoalar quyidagichabo‘ladi: Bo‘sh yer – lishayniklar – mox – qirqquloqlar –butalar – o‘t - o‘simliklar – daraxtlar (12-13-rasm).
Yangi tuproqning hosil bo’lishi (12-rasm)



Klimaks jamoalar



Akvatik ekotizimlar
Suv eng qimmatli tabiiy resurs.U hayotni tashkil qiluvchi moddalar almashinuvi jarayonida muhim rol oynaydi. Suv sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda, maishiy turmushda katta ahamiyatga ega. Suv yeryuzasini shakllanishida ishtirok etadi, tabiatda aylanib turadi, shuningdek iqlimni, ob-havoni shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.Suv dunyoning eng katta boyligi, ammo chuchuk suv zahiralari cheksiz emas.Yersharining ko’pgina rayonlarida, chuchuk suv tanqisligi dolzarb muammo hisoblanadi.Suv resurslari okeanlar, dengizlar, daryo va ko’llar, qutb va tog’likdagi muzliklar, yer osti suvlari, tuproq va havodagi namlikdan iborat. Chuchuk suvlar asosan Antarktida muzliklarida, Grenlandiya, qutbdagi orollar va tog’larda joylashgan.