1-mavzu. Kirish. Din madaniyat fenomeni

O’tilgan mavzu bo’yicha savollar

Din ijtimoiy hodisa sifatida mohiyatini
ochib berish
Din (arab.-ishonch, ishonmoq)-borliqni yaratuvchi va boshqaruvchi, adolatning yuksak namunasi, moddiy olamga xos bo’lmagan va ayni vaqtda barkamolikning oliy ko’rinishi sifatida tushuniluvchi oliy mavjudotga, ya’ni xudoga munosabat, tasavvur, urf odat va marosimlar majmuidir.”¹
Ibodat ob’ektlariga ko’ra-jonivorlarga, ruhlarga, jin-alvasti, butlarga, turli ilohlarga va Allohga sig’inuvchi diniy ta’limotlar bir-biridan farqlanadi. Genezisi va tarqalishiga ko’ra dinning eng qadimgi milliy va jahon dinlari kabi shakllari mavjud. Har bir aniq din o’ziga xos sig’inish ob’ekti va rasm-rusum, ibodat, urf-odat va aqidalarga ega. Din va diniy ta’limotlar ilohiyotchilar, ateistlar va dinshunoslar tomonidan o’rganilgan. Dinning paydo bo’lishi to’g’risida yagona fikr yo’q. Islom dini ta’limotiga ko’ra, din Alloh tomonidan o’z payg’ambarlari orqali bashariyat olamiga joriy etilajagi zarur bo’lgan ilohiy qonunlardir. Tabiat va insonni yaratgan, Ayni vaqtda, insonga to’g’ri, haqiqiy hayot yo’lini ko’rsatadigan va o’rgatadigan ilohiy qudratga ishonchni ifoda etadigan ta’limotdir. Din-ijtimoiy tarixiy xodisa, kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichida paydo bo’lgan ijtimoiy ong shakllaridan biridir, umuminsoniy qadriyatdir degan yondashuvga ko’ra, u muayyan ta’limotlar, his-tuyg’ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatida namoyon bo’ladigan olam, hayot yaratilishining tasavvur qilishning alohida usulidir. Dinning mohiyati turlicha izohlansada, uning asosida ishonch, e’tiqod tuyg’usi yotadi. Insoniyat tarixida din turli shakllarda namoyon bo’lgan.
Prezidentimiz I.Karimov mamlakatni modernizatsiya va isloh etishda turli aqidaparastlikning har qanday ko’rinishlariga qarshimiz. Biz tadrijiy, ya’ni evolyutsion izchillikka ega bo’lgan islohotlar tarafdorimiz. Faqat bu yangilanishlar qadriyatlarni mustahkamlash bilan chambarchas bog’liq holda amalga oshirilishi darkor dedilar.²
Din va din bilan bog’liq muammolar, ularning mohiyatini o’rganish va chuqur anglab yetish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Insoniyat tarixida ko’plab mutafakkirlar, olimu ulamolar din va din Bilan bog’liq masalalarni o’z davri mezonlaridan kelib chiqib talqin etganlar.
Din haqida qarashlarimizni bayon etishdan oldin umumiy ijtimoiy ong haqida to’xtalishni lozim topdik. Negakim, dinning o’zi ijtimoiy hayotning bir bo’lagi bo’lib, uning mavjudligi ham bevosita ijtimoiy borliq bilan belgilanadi.
Ijtimoiy ong-bu axloq, e’tiqod, qadriyatlar va huquqiy normalar turli ko’rinishlarining yig’indisidir. Ijtimoiy ongning siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, axloqiy, diniy va boshqa turlari mavjud bo’lib, ular bir-biridan o’zining ichki qonunlari bilan farqlanadi.
Demak, din ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, uning insonlar ongida qanday tamoyillar asosida shaxs yoki guruhlarda shakllangan diniy tafakkurning umuminsoniy, milliy, o’z shaxsi yoki bo’lmasa, muayyan guruxlar manfaati uchun qaratilganligini aniqlab beradi. CHunki mazkur tamoyillar shaxs yoki guruhlarda shakllangan diniy tafakkurning umuminsoniy, milliy, o’z shaxsi yoki bo’lmasa, muayyan gurhlar manfaati uchun qaratilganligini aniqlab beradi. Insonlar diniy ongning qay yo’sinda shakllanganligi bilan bog’liq. O’z navbatida diniy ongning umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllanishi uchun odamlar dinning mohiyatini chuqur anglab yetmoqliklari lozim.
Yuqorida dinning ijtimiy ong shakllaridan biri ekanligi ta’kidlandi. To’g’ri, bu umumiy falsafiy bir ta’rifning o’zi xolos. Biroq dinning o’ziga xos xususiyatlarini belgilovchi bosh omil bu uning murakkab bir ma’naviy borliq Bilan hamda ko’p qirrali ma’naviy muhitdagi bevosita axloqiy-ruhiy kechinmalar va ularni his qilish bilan bog’liqdir. SHu jihatdan qaraganimizda, din va diniy ta’limotlar faqat nazariy asoslardangina iborat emas ekan. Ijtimoiy hayotda din avvalo o’zining Amaliy-ruhiy asoslariga egaligi bilan har qanday ilmiy nazariy ta’limotlardan ajralib turadi. O’z navbatida dinning axloqiy xususiyatlarga egaligi ilmiy nazariy ta’limotlar bilan uyg’unlashib ketishiga imkon yaratadi. Ko’pchilik tadqiqotchilar ular o’rtasidagi farqni birgina ob’ektga nisbatan uslubiy yondashularda deb biladilar. Ya’ni diniy bilim (din) isbotsiz e’tiqodga, ilmiy bilim (Fan) esa asoslanishni ta’kidlaydilar. Ilm bilan e’tiqodning o’rtasida deyarli farq yo’q. CHunki ayni vaqtda e’tiqodning o’zi ilmdir.
Ijtimoiy borliqni tadqiq etish borasidagi uslubiy yondashuvlar qanchalik ko’p bo’lmasin (diniymi yoki ilmiy), baribir ijtimoiy hayotdagi aqiqatga erishish yo’li (uslubiy yondashuvlar) bitta umumiy mezonga asoslanadi. Bu sog’lom aql va ruhiy olamning o’zaro uyg’unlashuvidan iboratdir. Ijtimoiy hayotda sog’lom aql bilan ruhiy olamning xaqiqatga erishish yo’llari (yondashuvlari) bir-biridan ajralgan xolda emas. Negaki, odil xaqiqat xamisha yakayu-yagona bo’lib, u sog’lom aql va ruhiy olamni o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi.
Din-ijtimoiy xayotning murakkab va ko’pqirrali sohalaridan biri bo’lib, insoniyat tafakkurining ajralmas bir bo’lagi hamdir.
“Dinni tadqiqi etish uch yo’nalishda olib boriladi. Bular: 1) ilohiyot (teologiyaga oid); 2) falsafiy yo’nalishga oid; 3) ilmiy qarashlarga oid.
Ilohiyot (teologiya)- bu muayyan bir dinning aqida va axkomlari sistemalarining majmuasidir. Teologiya-xudo haqidagi ta’limot degan ma’noni bildiradi. Dinni ilohiy asosda tasnif etishda Tangrining insonlar turmush tarzidagi roliga kata e’tibor qaratiladi. Ijtimoiy hayotdagi axloqiy masalalarda ilohiyot Tangrining bilishni bosh omil deb tushuntiradi, ya’ni unda axloq manbai-Tangridir. Biroq dunyoda yagona dinning mavjud emasligi barchaga ma’lum bo’lib, har bir din o’zining ilohiy axloq normalari (teologik etika)ga ega ekan.”¹
Dinni falsafiy asosda tadqiq etish haqida gap ketganda bir qator falsafiy ta’limotlarni sanab o’tishimiz mumkin. Bular Deizm, panteizm, marktsizm va boshqalar.
Deizm-lotincha-xudo demakdir. Deizm xudoni olamning shaxssiz birinchi sababchisi demakdir. Deizm xudoni olamning shaxssiz birinchi sababchisi sifatida mavjudligini e’tirof qiluvchi ta’limot bo’lib, u ilk marotaba Angliyada paydo bo’lgan. Unga ko’ra olam yaratilgach, o’z qonunlariga tashlab qo’yilgan.
Panteizm (yunoncha barisi xudo demakdir). Xamda dmin falsafasiga oid ta’limotlardan biri bo’lib, bu ta’limotga ko’ra, xudo shaxssiz ibtidodir. Panteizm borliq va xudoni bir deb qaraydi, ya’ni unga ko’ra xudo tabiatdan tashqarida turmaydi.
Dinni ilmiy jihatdan tadqiq etishda bir qator uslubiy yondashuvlar mavjuddir. Bular tarixiy, sotsiologik hamda ruhiy (psixologik) uslubiy yondashuvlardir. Diniy e’tiqod insonlarning ijtimoiy hayotda nimalar qilishi mumkin yoki ta’qiqlanganligini axloqiy normalar orqali tushuntirib beradi.
Xullas, har qanday diniy ta’limot muayyan bir qonuniyatlar tizimiga asoslanadi. O’sha qonuniyatlardagi tamoyillar bir-biridan farq qilishi mumkin. Lekin har bir dinda o’ziga xos qonuniyatlar mavjud bo’lib, ular bu tuzilishi jihatidan diniy ta’limotlardagi ummiylikdan iborat. Ikkinchidan, diniy munosabatlar (qaysi dinga qarashli bo’lmasin) aloxida mavjud bo’lmasdan, jamiyatdagi siyosiy, huquqiy, ma’naviy va boshqa munosabatlar bilan bevosita bog’langan bo’ladi.
Din ijtimoiy hayotning bir bo’lagi bo’lib, u butun boshli ijtimoiy hayotda yagona xukmron bo’la olmaydi. Ular quyidagi sabablarga ko’ra izohlanadi; , ya’ni makoniy sabablar;
-er yuzidagi barcha mintaqalarda turmush tarzi bir davrning yuzaga kelmaganligi;
-ma’lum bir mintaqada yashayotgan insonlar boshqalarnikidan tubdan farq qiladigan o’ziga xos turmush tarziga ega bo’lganligi;
-geografik muhitning odamlar turmush tarziga nisbatan ta’sir etishi kabilar.
Funktsional sabablar:
-muayyan muhitdagi dinning (gnoseologik jio’atdan qaraganimizda) avvalo o’ziga xos tartib qoidalarni o’rnatish maqsadida yuzaga kelganligi;
-katta kichikligidan qat’iy nazar diniy ta’limotlardagi urf-odatlar, rasm rusumlarning bir biridan u yoki bu darajada farqlanishi;
-dinning paydo bo’lishiga nisbatan yagona qarashning yo’qligi;
-hayot doimo o’zgarishda, o’zgarish esa dinga va dinga e’tiqod qiluvchilarga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmaydi. Eng asosiysi o’zgarishlarning barcha dinlarda bir xil bo’lmaslidir.
SHu jihatdan qaraganimizda dinning xususiyati va darajasi jamiyat va uning rivojlanish bosqichlari bilan bir xilda kechmaydi.
O’tmishda ma’naviy omillarning inson aqliy saloщiyati, ijodiy imkoniyatlari kamsitildi. Falsafa tarixida minglab yillar davomida shakllangan va rivojlangan, bir-biri bilan uzviy bog’langan ta’limotlar materializm va idealizmga ya’ni (ijobiy, salbiy) g’oyalarga bыlib yuborildi. Xolbuki din bu taraqqiyot muammolariga turlicha yondoshishning belgisidir. Ijtimoiy ong shaklidir.
Xulosa qiladigan bo’lsak, milliy istiqlol mafkurasida muqaddas dinimizning mohiyati, uning insonparvarlik g’oyalari, dinga sog’lom munosabat masalalari ham o’zining oqilona ifodasini topishi zarur. Toki, har bir vatandoshimiz, ayniqsa yoshlar faqat islom dini to’g’risida emas, umuman, dunyodagi mavjud dinlar, ularning tarixi, mohiyati to’g’risida to’liq tasavvurga ega bo’lsin. Ijtimoiy sohaga oid darslarda yoshlarga din bilan dunyoviy xayot masalalarini, bular o’rtasidagi mo’’tadil munosabat bo’lishi zarurligini ochib berish kerak ¹.
Xususan xar bir din inson ma’naviyatining bir shakli, falsafiy tafakkur taraqqiyotining bosqichlari ekan, har bir dinda Xristian, Buddizm va islom falsafasida ham insonning mohiyati, ma’naviyatini ifodalovchi g’oyalar yaqqol ko’zga tashlanadi.
Ko’pchilik mamlakatlarda mafkuraviy va ma’naviy-ma’rifiy tarbiya mexanizmi dunyoviy ta’lim-tarbiya muassasalarida yoshlarga din haqida ilmiy asoslangan bilimlar berish va diniy muassasalarda m-n, masjidlarda nafaqat ibodatgoh, balki diniy- ma’naviy tarbiyaning muhim o’chog’i sifatida foydalanishdek jihatlarni qamrab oladi. Diniy-ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning oxirgi yillardagi xalqaro tajribasida dinlararo bag’rikenglik g’oyasi targ’iboti alohida o’rin tutadi. Bu g’oya bugun mamlakatimizda amalga oshirilmoqda. Jumladan Konstitutsiyamizda, «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida (yangi tahriri) O’zbekiston Respublikasi qonuni» fikrimizning dalilidir.
O’tmishda ma’naviy omillarning inson aqliy salohiyati, ijodiy imkoniyatlari kamsitildi. Falsafa tarixida minglab yillar davomida shakllangan va rivojlangan, bir-biri bilan uzviy bog’langan ta’limotlar materializm va idealizmga ya’ni (ijobiy, salbiy) g’oyalarga bo’lib yuborildi. Xolbuki din bu taraqqiyot muammolariga turlicha yondoshishning belgisidir. Ijtimoiy ong shaklidir.