1-mavzu. Joy rel`efini topografik karta va planlarda poprichniklanishi. Reja

H
B
= X + 
·h ,
bu erda X - gorizontal belgi; h - relyef kesimining balandligi. 
Agar nuqta gorizontal va yarim gorizontal o'rtasida bo'lsa, formulada h 
o'rniga 0,5 soat almashtiriladi. 
Н
В 
= 70 + 
· 5 = 72, 08 м
Nishablarning nisbiy balandligini ulardagi gorizontallar orasidagi bo'shliqlar 
soniga qarab aniqlash qulay. Nishab balandligi asosiy gorizontallar soni va 
uchastkaning balandligi ko'paytmasiga teng. 
Plan va kartalarning masshtablariga bog`liq holda gorizantal kesimni 
tanlash, qiyalik va nishablik uchun masshtablar.
 
Relyef kesimining masshtabini va balandligini tanlash 

---

Katta rejalarga bo'lgan talab doimiy ravishda o'sib bormoqda, bu kartografik 
mahsulotlarni ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshirishni va ularning sifatini 
yaxshilashni talab qiladi. Shuning uchun ham xalq xo‘jaligining keng ko‘lamli 
topografik rejalarga bo‘lgan ortib borayotgan ehtiyojlarini minimal xarajatlar va 
qisqa muddatlarda qondirish uchun topografik-geodeziya ishlarini optimal 
loyihalash muammosi paydo bo‘ladi. 
Suratga olish masshtablari va relyef kesimining balandligi topografik 
xaritadagi relyef holatining mazmuni va aniqligini belgilaydi. Ular geodezik 
bazaning zichligi va aniqligiga, geodeziya ishlarining texnologiyasiga, uni amalga 
oshirish muddatlari va samaradorligiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. 
So'rov shkalasini tanlashga ishlab chiqarish ehtiyojlari [8] talablaridan kelib 
chiqadigan omillar, guruhlarga birlashtirilgan texnik imkoniyatlar maydonining 
ob'ektiv shartlari ta'sir qiladi: 
a) ishlab chiqarish - qurilish turi, ijaraga olinadigan maydonning o'lchami, 
loyihalash bosqichlari, loyihalashtirilayotgan ob'ektlarning o'lchamlari va turlari, 
muhandislik tadqiqot materiallari, tadqiqot vaqti; 
b) tabiiy - suratga olinayotgan hududning tabiati va joylashuvi, konturlarning 
mavjudligi va ularning tasvirining detallari, relef, mavsum; 
v) reja yoki xarita masshtabining texnik - grafik aniqligi, relyef kesimining 
balandligi, suratga olish usuli, foydalanilgan asboblar, suratga olish sifati; 
d) iqtisodiy - ishlarni ishlab chiqarish muddati. 
Optimal tadqiqot shkalasini tanlash maxsus dizayn talablariga asoslanishi 
kerak. Buning uchun topografik suratga olishning aniqligini va reja yoki xarita 
masshtabini belgilovchi barcha omillarni batafsil o'rganish va ulardan optimal 
qiymatlarni tanlash kerak. 

---

So'rov shkalasini tanlashda, tabiiy sharoitlarni hisobga olgan holda texnik 
omillar ishlab chiqarish omillari talablariga minimal xarajatlar bilan javob 
beradigan qoidaga rioya qilish kerak. 
Qurilish inshootlari loyihalarini tayyorlashda maxsus loyihalash 
muammolarini hal qilish uchun, qurilish maydonchasida er osti 
kommunikatsiyalarini loyihalashda, loyihani tabiatga o'tkazish uchun aniqlik 
nuqtai nazaridan 1: 1000 masshtabdagi rejalar etarli. 1: 500 asosan murakkab 
rivojlangan va zich aloqa tarmog'iga ega bo'lgan sanoat va fuqarolik ob'ektlari 
uchun yaratilishi kerak. 
Xarvutinskiy uchastkasini rivojlantirish uchun saytning topografik tekshiruvi 
tegishli masshtabdagi reja bilan 1:500 miqyosda amalga oshirildi. 
Keling, topografik suratga olishning ushbu shkalasini tanlashni uchta usul 
bilan asoslaylik: 
1. Loyihalash usuliga qarab tadqiqot shkalasini tanlash (bosh rejani, batafsil 
sxemani yoki ishchi loyihasini tuzish). 
2. Reja bo'yicha kontur nuqtalarining joylashuvining etarli darajada aniqligi 
mezoniga ko'ra tadqiqot shkalasini tanlash. 
3. Qabul qilingan tavsiyalar asosida tortishish shkalasini tanlash. 
1-usul.Topografik tadqiqotlar masshtabini tanlashdan avval topografik 
rejalar va xaritalarning maqsadini, mavjud rivojlanish xarakterini, xaritalangan 
hududdan keyingi foydalanishning texnik-iqtisodiy istiqbollarini aniqlash kerak. 
So'rov shkalasini tanlashda shaharni loyihalash va rivojlantirishning turli 
bosqichlarini hisobga olish kerak. Reja yoki xaritaning kerakli masshtabini [9] 
nisbatdan aniqlash mumkin: 

---

= 
, (2) 
bu erda min - xaritadagi topografik elementning minimal o'lchami; 
Min - yerdagi ob'ektlar orasidagi minimal masofa. 
Ishchi loyiha rejasining masshtabini hisoblash uchun, [9] ga binoan, A min 0,1 m 
ga, min qiymati esa 0,2 mm ga teng bo'ladi. Bu erdan, formula (2) ga muvofiq, 
o'lchov: 
= 
, 

= 
. 
2-usul.Professor Neumyvakin Yu.K. [10] tomonidan taklif qilingan formula 
bo'yicha rejaning kerakli masshtabini hisoblaymiz: 
М
р
= 9000 m
o
,
(3) 
bu erda Mr - rejaning sonli masshtabining hisoblangan maxraji; 
mo - dizayn muammosini hal qilish uchun ruxsat etilgan, konturlarning kapital 
qurilishini loyihalash uchun muhim bo'lgan eng yaqin nuqtalarning nisbiy 
pozitsiyasining o'rtacha kvadrat xatosi. 
Topografik tadqiqot shkalasining M maxrajini tanlashning mantiqiy asosi quyidagi 
shartlardan kelib chiqqan holda minimal xarajatlar asosida amalga oshiriladi: 
М М
р 
, (4) 
bu erda M topografik suratga olish shkalasining hisoblangan maxrajiga eng yaqin. 
Murakkab er osti muhandislik tarmoqlari bo'lgan turar-joylarni o'rganish uchun 
hisoblangan Mp maxrajini quyidagi ifodadan ham topish mumkin: 
М
р
= 650 А
min
, (5) 

---

bu erda Amin - loyihalash va rejalashtirish ishlari rejasida ko'rsatilishi kerak 
bo'lgan metrlarda ifodalangan yyerdagi minimal segment. 
Formula (3) bo'yicha, biz mo = 0,15 mm deb hisoblab, reja masshtabining 
hisoblangan maxrajini hisoblaymiz, biz quyidagilarni olamiz: 
М
р
= 9000 * 0,15
= 520 
(4) ga asoslanib, topografik suratga olish masshtabini 1: M = 1: 500 sifatida qabul 
qilamiz. 
Hisob-kitoblarga asoslanib, biz standart tortishish shkalasini olamiz: M = 500. 
3-usul. “Aholi punktlarini topografik suratga olishning relyef kesimining 
masshtabini va balandligini tanlash boʻyicha yoʻriqnoma” [11] hudud turlarini 
tavsiflaydi: I tip koʻp qavatli binolar va II tip – bir qavatli binolar va 
oʻzlashtirilmagan hudud bilan. Reja va xaritalarning masshtablari, shuningdek, 
xaritaga tushirilayotgan hududga qarab o‘rganishlar masshtablari 5-jadvalda 
keltirilgan. 
5-jadval - Masshtablar va xaritalarning xaritalangan maydonga bog'liqligi 
Reja yoki xarita 
masshtabi 
Otish shkalasi 
I turi 
II turi 
1: 10 000 
1: 10 000 
– 
1: 5 000 
– 
1: 5 000 
1: 2 000 
1: 2 000 
– 
1: 1 000 
– 
1: 1 000 
1: 500 
1: 500 
– 

---

II turdagi hududdagi binolarning ishchi chizmalari uchun 1: 1000 masshtabdagi 
rejalar 1: 500 masshtabga oshirilishi mumkin.В нашем случае обустройства 
Харвутинской площадки относится ко II типу застройки, следовательно, 
топографо-геодезические работы на объекте должны проводиться в масштабе 
1: 500. 
Endi siz relyef qismining balandligi uchun optimal qiymatni tanlashingiz kerak. 
Relyef kesimining balandligini tanlash relyef tasvirining aniqligini belgilaydi va 
ish sifatiga ta'sir qiladi. Relyef uchastkasining balandligi topografik suratga olish 
masshtabiga, relefning eng ustun burchak burchaklariga va ob'ektlarni loyihalash 
talablariga qarab belgilanadi [9]. 
Keng miqyosli tadqiqotlar uchun ko'rsatmalarga ko'ra, rel'efning rejadagi 
tasvirining aniqligi shunday bo'lishi kerakki, relyefning xarakterli nuqtalarini 
rejaning gorizontallari bo'ylab balandligini aniqlashda o'rtacha kvadrat xatosi. 
relyef qismining qabul qilingan balandligining 1/3 qismidan oshmasligi kerak. 
Relyef kesimining balandligini “Aholi yashovchi hududlarni topografik suratga 
olish relyef qismining masshtabini va balandligini tanlashning asosiy qoidalari” ] 
asosida aniqlash mumkin. Ushbu ma'lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 6 
6-jadval - Relyef qismining masshtabini va balandligini tanlashning asosiy 
qoidalari 
Relyef xarakteristikalari va maksimal 
ustunlikdagi moyillik burchaklari 
Otish shkalasi 
1:5000 
1:2000 
1:1000 1:500 
Relyef kesimining balandligi, m 
1 
2 
3 
4 
5 
Nishab 2 gacha bo'lgan tekis 
1,0 
0,5 
0,5 
0,5 

---

(0,5) 
(1,0) 
Nishab burchagi 4 gacha bo'lgan tepalik 
2,0 
(1,0) 
0,5* 
1,0 
0,5 
0,5 
1 
2 
3 
4 
5 
6 ga qadar qiyalik burchagi bilan kesib 
o'tgan 
2,0 
(5,0) 
2,0 
(1,0) 
0,5 
1,0* 
0,5 
1,0* 
Togʻ va togʻ oldi yonbagʻirlari 6 dan 
ortiq 
5,0 
2,0* 
2,0 
1,0 
1,0 
Eslatma.Qiymatlari yulduzcha bilan belgilangan relyef uchastkasining 
balandliklari aholi punktlarining topografik rejalarida qo'llanilmaydi. Aholi 
punktlarining topografik rejalarida qiymatlari qavs ichida ko'rsatilgan relyef 
uchastkasining mumkin bo'lgan (asosiy bo'lmagan) balandliklariga texnik loyiha 
(dastur)da nazarda tutilgan cheklangan hollarda ruxsat etiladi. 
Rilef kesimining balandligini tanlashda, tasvirning aniqligidan tashqari, 
dizayndagi rejadan foydalanish qulayligini hisobga olish kerak. 
Rilef kesimining balandligini hisoblash uchun Neumyvakin Yu.K. [9] 
quyidagi ifodani taklif qiladi: h = (43 i 
TbIC
* 10 
-3
) м, (6) 
Biz relef kesimining balandligini formula (6) bo'yicha hisoblaymiz, i 
nishablari uchun 0,015 gacha. h = (43*15*10
-3
); h = 0,64 м. 
Relyef kesimining balandligini tanlashda ular relyef tasvirining mn xatosi 
bilan boshqariladi. 
Ko'pincha topish uchun m
н
Cope formulasidan foydalaning: 
m
н 
= a + b tgv, (7) 

---

bu erda a - so'rov vaqtida piket balandligini aniqlashdagi xatolar oqibati; 
b - kontur chiziqlarining rejalashtirilgan holati ta'sirining xatosi. 
Larchenkoning tadqiqotiga ko'ra E.G. а 
- 
0,10; b = 0,5, keyin 
m
н
= 0,10 + 0,5 tg6°; (8) 
m
н
= 0,15м; 
h = 4 m
н
; 
h =0,60м. 
Biroq formulada konstruksiyalarni loyihalashda suratga olish shkalasi, relyef 
kesimining balandligi va relefning yonbag‘irlari ta’siri hisobga olinmaydi. Biz 
Viduev N.G formulasini qo'llaymiz. relyef tasvirining aniqligini baholash uchun:
m
н 
= 0,19* h + 0,00016*N*I, (9) 
bu yerda h - relyef kesimining balandligi; 
N - sonli masshtabning maxraji; 
i - er qiyaligi. 
Keling, xatoni hisoblaylik m
н
(9) formula bo'yicha, relyef kesimining 
balandligining standart qiymati h = 0,5 va qiyaliklar i 0,015 gacha. 
m
н
= 0,19*0,5 + 0,00016*1000*0,015, 
m
н
=0,0097м, h = 0,39 м. 
Rilef uchastkasining balandligini tanlash minimal xarajat sharti asosida amalga 
oshiriladi: 
h < h
p
, (10) 

---

bu erda h - hisoblanganga eng yaqin bo'lgan relyef kesimining standart balandligi. 
Keyin relyef kesimining balandligining standart qiymatini tanlaymiz h = 0,5 m. 
Olingan hisob-kitoblarga asoslanib, Xarvutinskiy uchastkasining muhandislik-
geodeziyasini o'rganish uchun 0,5 m balandlikdagi relyef uchastkasi bo'lgan 1: 500 
masshtabdagi rejalar kerak degan xulosaga kelish mumkin. 
Suratga olish masshtabini va relyef kesimining balandligini tanlashda yuqoridagi 
omillar o‘rganildi, hisoblash natijalari va analitik usullar tahlil qilindi. 
Tanlash mezonlariga ko'ra, Xarvutinskiy uchastkasining kapital rivojlanishi uchun 
topografik suratga olish tegishli masshtabdagi reja va 0,5 relef uchastkasining 
balandligi bilan 1:500 masshtabda amalga oshirilgan degan xulosaga kelish 
mumkin. m.
 
Nazorat savollari. 
1. Rel`ef, rel`efining asosiy shakllari, joy rel`efini topografik karta va planlarda 
poprichniklanishi.
2. Gorizantal, gorizantallarning xususiyatlari; asosiy, qo`shimcha va yordamchi 
gorizantallar.
3. Plan va kartalarning masshtablariga bog`liq holda gorizantal kesim balandligini 
tanlash, qiyalik burchagi va nishablik uchun masshtablar