1-Мавзу: Иқтидорли болалар психологияси фанининг предмети

3. Фалсафа тарихидаги истеъдод ҳақидаги таълимот
эволюцияси
ХIХ аср охирида одамлар кўпинча даҳоларнинг келиб чиқиши, ҳаёти ва фаолияти тўғрисида шубҳа қилишган.
"Иқтидор" атамаси атама билан деярли бир вақтда қўлланила бошланди
"даҳо". Илмий фойдаланишда "истеъдод" атамасининг пайдо бўлиши даҳолар даражасини ва шу асосда даҳоларни ўлчаш имконияти ҳақидаги ғоялар билан боғлиқ эди. Аста-секин, истеъдод ғояси маълум бир фаолият тури учун қобилиятларни ривожлантиришнинг шунчаки юқори даражаси сифатида шаклланди, бунда "даҳо" уларнинг намоён бўлишининг энг юқори, максимал даражасини, мажозий айтганда, истеъдоднинг тепасида жойлашганлигини англай бошлади.
Иқтидор масаласини чуқур фалсафий ва психологик тушунишда биринчи уринишлардан бири испаниялик шифокор Хуан Хартенинг тадқиқотидир. У Испания империясининг кучини тикланиш истиқболини жамоат хизматида айниқса иқтидорли одамлардан максимал даражада фойдаланиш билан боғлади. Унинг иши асарлар психологияси тарихида биринчилардан бўлиб, бу эрда кейинги касб танлаш учун қобилиятлардаги индивидуал фарқларни ўрганиш асосий вазифа сифатида кўрилган. Х. Ҳуарте истеъдоднинг табиатга боғлиқлигини таъкидлади, аммо бу, унинг фикрича, таълим ва меҳнатнинг бефойда эканлигини англатмайди. Шу билан бирга, истеъдодларни тарбиялаш ва тарбиялаш ҳақида гапирганда, у талабанинг индивидуал ва ёш хусусиятларини ҳисобга олиш зарурлигига эътибор қаратди. У потентсиал қобилиятни ташқи белгилар билан (юз қисмларининг шакли, сочларнинг табиати ва бошқалар) баҳоланишни таклиф қилди.
Уйғониш даври, фалсафа тарихчиларининг фикрига кўра, "классизм" даври билан алмаштирилган. Бу вақтда даҳонинг келиб чиқиши тобора муҳокама қилинмоқда. Ҳар қандай бадиий истеъдод (рассомлик, шеърият ва бошқалар) илоҳийми ёки эрдан келиб чиқадими-йўқми борасида келишмовчиликлар келиб чиқди. Аксарият файласуфлар табиат ўз совғаларини тенг равишда бўлишини талаб қилишди. Ҳар бир инсон юқори даражадаги даҳо даражасида ривожлантирилиши мумкин, ҳамма нарса у ўзини топадиган шароитда.
Инсоннинг ижтимоий моҳияти тўғрисида маърифий таълимот 18-аср охирларида рус рационалистлари томонидан ҳам ишлаб чиқилган. (А.Ф. Бестужев, И.А. Крилов, А.И. Клушин ва бошқалар). Шундай қилиб, А. Ф. Бестужев бир киши ва бошқаси ўртасида мавжуд бўлган тенгсизлик ҳис қилиш, ўйлаш, исташ қобилияти ўртасидаги бошланғич тенгсизликдан эмас, балки "уларни кашф қилиш учун сабаблар ўртасидаги фарқдан" келиб чиқишини ёзди.
Немис классик фалсафасидаги "даҳо" ақлий ва афсонавий соҳаларда табиий мойилликларнинг "уйғун ҳаракати" деб тушунилади (А. Баумгартен). И. Кант «Гениус тўғрисида» рисоласида, даҳо - бу намунавий санъат асарларини яратишда табиий қобилият,
"Аристократ", "оддий бир мантиқнинг текис даражасидан" кўтарила оладиган "руҳлардан бирини танлаган". Истеъдод - бу аниқ қоидалар бўлмайдиган нарсаларни яратиш қобилияти, шунинг учун ўзига хослик унинг биринчи хусусиятидир.