1-mavzu. Ishlab chiqarishni boshqarishda iqtisodiy axborotlarning roli, xususiyati va xarakterli turlari reja

4- mavzu. Axborot ehtiyojlari va axborot so’rovlarini o’rganish
Reja:

1. 
   Axborot ehtiyojlari va axborot so’rovlari tushunchasi
   
2. 
   Axborot ehtiyojlari turlari
   
3. 
   Raxbarlarning axborot ehtiyoji xususiyatlari. Axborot so’rovlari
   
4. 
   Axborot ehtiyojlar va so’rovlarini aniqlash
   
5. 
   Axborot iste’molchilari.
   

Tayanch iboralar: axborot, axborot ehtiyojlari, axborot so’rovlari, axborot xizmatlari, axborot iste’molchilari.

1. 
   Axborot ehtiyojlari va axborot so’rovlari tushunchasi
   

Tashkilotda axborot xizmatini tashkil etish va faoliyatini yo’lga qo’yishda uning huquqiy asoslari g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Axborot xizmatining huquqiy asoslarini O’zbekiston Respublikasining tegishli qonunlari hamda Vazirlar Mahkamasi qarorlari tashkil etadi.
Bugungi kunga qadar axborot xizmatlari muayyan vazifalarni amalga oshirib kelayotir. Biror huquqiy asosga ega bo’lmasdan bunday muhim vazifalarni amalga oshirish mushkul edi, albatta.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 15 fevral kuni e’lon qilingan “O’zbekiston Respublikasi davlat va xo’jalik boshqaruvi organlarining axborot xizmatlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 125-sonli qarori sohani yanada takomillashtirishda muhim qadam bo’ldi.
Qarorda qayd etilganidek, hozirgi shiddat bilan rivojlanayotgan dunyoda axborot va bilim hamda ularga bo’lgan ehtiyoj eng muhim milliy resurslarga, ularni yaratish va tarqatishni ta’minlovchi tizimlar esa – barqaror rivojlanishning strategik omillariga aylanmoqda.
Keyingi davrlarda axborotlarga bo’lgan ehtiyojning ko’payishi oqibatida ularni o’rganish boshqarishda eng asosiy dolzarb muammolardan biri bo’lib qolgan. Bu shu bilan ifodalanadikki, hozirgi paytda bir qancha milliy va xalqaro axborot tizimlarining vujudga kelishi va ulardan katta hajmdagi axborotlarning yig’ilishi, ularga bo’lgan ehtiyojlarni yanada kuchaytiradi.
Iste’molchi axborotlarni turli kanallardan, manbalardan foydalangan holda oladi va o’z ehtiyojlarini qondiradi. Bu jarayonlarda axborotni iste’mol qiluvchi katta rol o’ynaydi. Iste’molchi o’zining individual xususiyatlarga egadir. Ayniqsa boshqaruv xodimlari bunday axborotlarga ehtiyoj sezadilar. Mana shu ehtiyoj darajasiga qarab esa axborot bilan ta’minlash tizimi yaratiladi.
Hozirgi paytgacha axborot ehtiyojlari va so’rovlari tushunchasi haqida aniq bir fikrga kelinmagan. Shunday bo’lsada bu ikkala tushuncha o’rtasidagi farqni aniqlashga harakat qilamiz. Axborot ehtiyoji va axborot so’rovi bir-biridan farq qiladigan tushunchalardir.
Axborot ehtiyoji tushunchasini quyidagi 3 ta pozisiyada ko’rib chiqaylik.

1. 
   Axborot ehtiyoji – bu inson ehtiyojlarining bir ko’rinishi yoki turidir, bunda bir qancha psixologik faktorlarni e’tiborga olish taqozo qilinadi.
   
2. 
   Axborot ehtiyoji – bu ijtimoiy kategoriya bo’lib, hodisalarning ijtimoiy xarakterini o’rganishni taqozo etadi.
   
3. 
   Ehtiyoj tushunchasi – bu iqtisodiy kategoriya bo’lib, uni iqtisodiy nuqtai nazardan qarash kerak bo’ladi.
   

"Axborotga bo'lgan ehtiyoj" tushunchasi "axborotga qiziqish", "axborot so'rovi" kabi tushunchalar bilan bog'liq. Axborotga qiziqish, axborot so'rovi kabi, axborot ehtiyojlarining ifodasi, ularning mavjud bo'lishining faol shaklidir. Ushbu uchlikdagi zarur bo'g'in bo'lib, axborotga qiziqishi axborot va iste'molchi faolligi bosqichida namoyon bo'ladi.
Axborotga bo'lgan ehtiyoj nima? Umuman inson ehtiyojlari tarkibida ular qanday o'rinni egallaydi? Inson ehtiyojlari muammosi inson va jamiyatning markaziy va eng murakkab muammolaridan biri hisoblanadi, deb to'g'ri qabul qilingan. Murakkab va ko'p qirrali hodisa sifatida ehtiyojlar shaxs va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda muhim rol o'ynaydi, inson faoliyatini belgilovchi sifatida rag'batlantiradi. Shuning uchun ehtiyojlar insonning muayyan faoliyatida namoyon bo'lishi bilan baholanadi.
Tashqi ijtimoiy omillar ta’sirida insonda bilimga ehtiyoj paydo bo‘ladi, busiz uning shaxs sifatida shakllanishi mumkin emas. Hayotning ma'lum bir bosqichida bu ehtiyojni oila, "ko'cha", maktab, universitet va institutlar qondiradi. Ammo keyinchalik, haqiqiy hayot sharoitida, ilgari olingan bilimlar etarli emas bo'lib chiqadi. Qo'shimcha bilimlarga ongli ravishda ehtiyoj bor, ularning yo'qligi aniq muammolarni hal qilishni qiyinlashtiradi. Boshqacha aytganda, axborotga ehtiyoj paydo bo'lib, ulardan foydalanish asosida yangi bilimlarni shakllantirish mumkin. Bu ehtiyoj inson tomonidan mavjud bilimlar va zarur bilimlarning mos kelmasligi sifatida tan olinadi. Shunday qilib, axborot ehtiyojlarini etishmayotgan bilimlarni olish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarga ongli ehtiyoj sifatida yondoshish mumkin.
Shuni yodda tutish kerakki, deyarli har bir zamonaviy odam nafaqat professional, balki boshqa faoliyat turlari bilan ham shug'ullanadi (o'qish, ijtimoiy ish bilan shug'ullanish, qandaydir sevimli mashg'ulotiga ega, sportni yaxshi ko'radi, uning hayotini tartibga solish va boshqalar). Har qanday professional va noprofessional faoliyat o'zining axborot ehtiyojlarini keltirib chiqaradi.
Axborot ehtiyojlarining u yoki bu shaklda paydo bo'lishi inson faoliyati bilan bog'liq. Bu umuman inson ehtiyojlari, shu jumladan ma'lumotga bo'lgan ehtiyojlarning paydo bo'lishining boshlang'ich nuqtasi va ular o'z navbatida yangi faoliyatni rag'batlantiradi. Inson ehtiyojlari nazariyasining ushbu fundamental pozitsiyasi axborotga bo'lgan ehtiyojni shakllantirish va qondirish bilan bog'liq ko'plab fikrlarni tushuntirishga imkon beradi.
Ma'lumki, faoliyatning asosiy elementlari: sub'ekt, ob'ekt, maqsad, vosita va usullar.
Faoliyat sub'ekti orqali uning barcha elementlarining aloqasi amalga oshiriladi: maqsad ob'ektda harakatlar va operatsiyalar tizimi orqali vositalar orqali amalga oshiriladi. Biroq, biror ishni bajarishdan oldin, sub'ekt uni ongida rejalashtiradi va taqlid qiladi. Bu erda Karl Marksning “eng yomon me'mor eng yaxshi aridan farqi shundaki, u ob'ektni qurishdan oldin uni boshida qurib qo'yganligi haqidagi gapini eslamaslik mumkin emas”. Binobarin, inson ongi faoliyatni boshqarishning bevosita mexanizmi, uning rag'batlantiruvchi, tartibga soluvchi va boshqaruvchi qismi vazifasini bajaradi. Faoliyatni shunday ongli boshqarish mumkin, chunki uning oldidan ushbu faoliyatning ob'ektiv shartlarini aks ettirish va uning sub'ektiv qiyofasini - ideal modelini "qurish" bosqichi keladi. Shuni ta'kidlash kerakki, model axborot xarakteriga ega. Boshqacha qilib aytganda, u inson ongida uning bilimlari asosida yaratiladi.
Demak, faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish, maqsadga erishish bevosita sub'ekt olgan ma'lumotlarga bog'liq. Shunday qilib, biz sub'ektning axborot ehtiyojlari tarkibidagi uchta xarakterli nuqtani ajratishimiz mumkin:
1) biror narsaning etishmasligi hissi va bu kamchilikni bartaraf etish istagi;
2) qanday ma'lumot kerakligi haqida hech bo'lmaganda taxminiy fikrlarning mavjudligi. Birinchi moment ehtiyojlarning mavjudligi shakli sifatida, ikkinchisi - ularning mazmuni sifatida belgilanishi mumkin;
3) zaruriy ma’lumotlar haqidagi g‘oyalar sub’ektning faoliyat sharoitlari haqidagi bilimlari asosida, ya’ni uning axborot salohiyati asosida shakllanadi.