1-mavzu: Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari fanining asosiy tushunchalari, fanning maqsadi, vazifalari

17
Qarang: G’oziev E. Psixologiya. –T.: O‘qituvchi, 1994. 109-b.
 

---

Vatanim”, “O‘tmishni o‘rganish – burchimiz”, “Vatan himoyachilari”, 
“Konstitutsiya – hayotimiz qomusi”; odobnoma darslarida – “Oila – muqaddas 
dargoh”, “Farzand burchi”, “Tabiatni asrash burchi”, “Ota-onam – davlatim”; ona 
tili darslarida – “Davlat tili”, “O‘zbek alifbosi yoki alfavit” kabi mavzularni 
o‘zlashtirishda Konstitutsiyaning tegishli qoidalari o‘rgatiladi. Ushbu darslar 
jarayonida fanlar bo‘yicha beriladigan amaliy topshiriqlar, mashqlar mazmuniga 
konstitutsiyaviy me’yorlarni misol tariqasida kiritish ijobiy natijalar beradi.
Boshlang‘ich ta’limda (3-4 sinflarda) xatto matematika darslarida ham 
Konstitutsiya o‘rgatilishi mumkin, deb hisoblaymiz. Masalan, O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining tuzilishiga oid misollar va masalalar tuzish 
mumkin. Ya’ni har bir bo‘limga tegishli boblarni qo‘shish natijasida Konstitutsiya 
necha bobdan iborat ekani, boblarga tegishli moddalarni qo‘shish natijasida esa 
Konstitutsiya necha moddadan iboratligi, u yoki bu bo‘limda nechta bob, nechta 
modda borligi ham turli matematik ifodalar bilan aniqlanishi mumkin.
Ona tili darslarida gap, ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol kabi grammatik 
qoidalarni o‘rgatishda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi matnidagi 
me’yoriy qoidalar misolida grammatik, leksik tahlilni amalga oshirish mumkin. 
Masalan, 
O‘zbekiston Respublikasi qonun bilan tasdiqlanadigan o‘z davlat ramzlari 
– bayrog‘i, gerbi va madhiyasiga ega
(Topshiriq: Ushbu gapdagi so‘z turkumlarini 
aniqlang). 
5-7-sinflarda “Konstitutsiya olamiga sayohat” fanida dastlabki tushunchalar 
murakkablashib, hayotiy misollar orqali davlat va shaxsning o‘zaro munosabati, 
shaxsiy mustaqillik, barchaning qonun oldida tengligi, so‘z erkinligi, axborot olish 
kafolatlari erkinligi, voyaga yetmaganlarning huquqbuzarligi va javobgarligi, o‘smir 
va qonun kabi mavzular yoritiladi.
8-sinfda “Davlat va huquq asoslari”, 9-sinfda “Konstitutsiyaviy huquq 
asoslari” asosiy fanlar tarkibida o‘qitilib, bunda huquqiy ta’lim-tarbiyaning asosiy 
vazifasi o‘quvchilarda davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ilmiy, 
madaniy taraqqiyoti yo‘nalishlariga mos darajadagi bilimlar tizimini shakllantirish, 
ijodiy fikrlay oladigan, hayotiy muammolarga mustaqil munosabat bildira oladigan, 
yoshlarni shakllantirishga qaratilgandir.
Davlat ta’lim standartiga ko‘ra o‘quvchilar: 
- huquqiy ta’limga oid asosiy tushuncha, qonuniyat va g‘oyalarni bilish; 
- davlat tuzilishi va boshqaruv shakllari, boshqaruvni amalga oshirishning 
demokratik va nodemokratik usullarini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini 
tushuntira olish; 
- davlat organlarining tuzilish asoslarini tasvirlab berish; 
- axloq va huquq tushunchalarini bilish; 
-huquq me’yorlarini bilish hamda hayotda o‘zlarining xatti-harakatlarini ana shu 
me’yorlarga monand boshqara olish malakasiga ega bo‘lish; 
- huquq tizimlarini, uning sohalarga bo‘linishini, bu sohalarning huquqiy 
munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyatini tushunish; 
- huquq funksiyalarini bilish hamda o‘z huquqlaridan foydalanish ko‘nikmasiga 
ega bo‘lish; 

---

- huquqiy davlatning belgilarini, uni shakllantirish yo‘llari va muammolarini, 
O‘zbekistonda demokratik-huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish asoslarini 
tushuntira olish; 
- Prezidentimiz asarlarini bilish va ularda ilgari surilgan g‘oyalar asosida 
mushohada yurita olish; 
- O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining tuzilishi va mazmunini tavsiflay 
olish; 
- inson va fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini, ulardan 
foydalanish kafolatlarini bilish; 
- Konstitutsiya va qonunlarga rioya qilish, ularni hurmat qilish malakalariga ega 
bo‘lish; 
- O‘zbekiston Respublikasining milliy davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishini 
va ularning huquqiy asoslarini bilish; 
- O‘zbekiston Respublikasining davlat boshlig‘i, davlat hokimiyati tizimi: qonun 
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishini, ularning vazifalarini 
tushuntira olish; 
- Davlat boshlig‘i va O‘zbekiston Respublikasi Parlamentining konstitutsiyaviy 
tuzumni muhofaza qilish, milliy davlat tuzilishi masalalariga oid qarorlarni ro‘yobga 
chiqarish borasida zarur chora-tadbirlar belgilashini, xalqaro munosabatlarda 
Respublika nomidan ish ko‘rishini bilish; 
- O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlarida voyaga yetmaganlar tushunchasi, 
ularga qo‘llaniladigan huquqiy aktlar, voyaga yetmaganlarning huquqiy holatlarini 
bilish; 
- ta’lim sohasi va yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy tamoyillari, 
yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy, jismoniy kamoloti uchun barcha huquqiy asoslar 
mavjudligini bilish; 
- o‘zini kelajagi buyuk davlat bunyodkori sifatida his etib, mamlakat 
taraqqiyotiga munosib ulush qo‘shishga doir bilim, ko‘nikma va malakaga ega 
bo‘lishi lozim. 
Davlat ta’lim standartida belgilanganidek, “Davlat va huquq asoslari” fanining 
maqsad va vazifalari mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat hamda fuqarolik 
jamiyatini qurish va shakllantirish ko‘p jihatdan huquqiy ta’limning muvaffaqiyat 
bilan amalga oshirilishiga bog‘liq. Huquqiy ta’limning asosiy maqsadi va 
vazifalariga o‘quvchilarni Konstitutsiya va qonunlarni hurmat qilish ruhida 
tarbiyalash; o‘quvchilarda o‘z xatti-harakatlarini qonun doirasida boshqara olish 
malakalarini shakllantirish; har qanday huquqbuzarlikni oldini olish; milliy va 
umumbashariy qadriyatlarga hurmat bilan qarash va qadrlashni o‘rgatish; 
o‘zgalarning huquqlarini hurmat qilishga odatlantirish; Konstitutsiyaviy burch va 
majburiyatlarni bilishga hamda ularga rioya qilish ko‘nikmasini hosil qilish; faol 
fuqarolik burchini shakllantirish; jamiyat oldidagi burch-majburiyatlarni tarkib 
toptirish kabilar kiradi. 
8-sinfda “Davlat va huquq asoslari” fanidan o‘quvchilar huquqiy ta’limga oid 
asosiy tushunchalar; davlat organlari, idora va tashkilotlari, ularning asosiy 
vazifalari hamda tizimi; davlat shakllari, davlat tuzilishi shakli, davlat boshqaruv 
shakli, davlat boshqaruvini amalga oshirishning demokratik va g‘ayridemokratik 

---

usullari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari; axloq tushunchasi, axloqning jamiyat 
hayotida tutgan o‘rni, axloq va huquqning o‘zaro munosabatlari hamda ular 
orasidagi farq; huquqning paydo bo‘lishi, huquq normalarini hayotga tatbiq yetish, 
davlat va huquqning o‘zaro bog‘liqligi; huquq me’yorlarining mazmuni, huquq 
me’yorlariga amal qilish, huquq me’yorlariga amal qilmaslik oqibatlari, huquq 
me’yorlarining amal qilish muddatlari to‘g‘risidagi tushunchalarini; demokratik-
huquqiy davlat tushunchasi, uning o‘ziga xos xususiyatlari; fuqarolik jamiyati 
tushunchasini; Prezident asarlaridagi davlat va huquqqa, davlat va jamiyat hayotiga, 
davlat va uning organlarini isloh qilish va rivojlanishiga oid asosiy g‘oyalarni; huquq 
tizimlarini, uning sohalarga bo‘linishi, bu sohalarning huquqiy munosabatlarni 
tartibga solishdagi ahamiyatini; huquqiy davlatning belgilarini, uni shakllantirish 
yo‘llari va muammolarini, O‘zbekistonda insonparvar, demokratik, huquqiy davlat 
va fuqarolik jamiyati qurish asoslarini; davlat boshlig‘i va O‘zbekiston Respublikasi 
Parlamentining konstitutsiyaviy tuzumni muhofaza qilishi, milliy davlat tuzilishi 
masalalariga oid qarorlarni ro‘yobga chiqarishi borasida zarur chora-tadbirlar 
belgilashini, xalqaro munosabatlarda Respublika nomidan ish ko‘rishini; 
O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlari kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunida 
bola huquqlari kafolatlarining belgilanishini; O‘zbekiston Respublikasi qonun 
hujjatlarida voyaga yetmaganlar tushunchasi, ularga qo‘llaniladigan huquqiy 
aktlarni; O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik, oila, mapmuriy, fuqarolik protsessual, 
jinoyat, jinoyat protsessual kodekslarida voyaga yetmaganlarning huquqiy holatlari, 
jinoyati belgilarini; oilada (bola) voyaga yetmaganlarning huquqlari, fuqarolik 
tushunchalari, fuqarolar murojaatlari to‘g‘risidagi bilimlarni egallashlari zarur. 
Shuningdek, o‘quvchilar zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanib 
o‘tiladigan darslarda davlat boshqaruvi shakllarining o‘zaro farqini ajratish; davlat 
boshqaruvi va tuzilishi shakllarining farqini tushunish; davlat va huquqning o‘zaro 
bog‘liqligini asoslay olish, fikrini misollar bilan to‘ldira bilish; davlat organlarini va 
ularning tizimiga oid tushunchalar orqali ularning farqini bilish; Prezident asarlarida 
ilgari surilgan O‘zbekistonda insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik 
jamiyati qurish to‘g‘risidagi asosiy g‘oyalar haqida tushunchalarga ega bo‘lish; 
huquqiy ta’limga oid asosiy tushunchalarni amaliy faoliyatda qo‘llay olish; davlat 
boshqaruvi va tuzilish shakllarini mustaqil tahlil qila olish; hozirgi zamondagi 
davlatlar boshqaruvi va tuzilishi shakllarining o‘ziga xos xususiyatlarini ajrata olish; 
axloq va huquq normalarining o‘zaro munosabatlari va ularning farqlarini bilish, o‘z 
hatti-harakatlarini ularga binoan amalga oshirish; milliy huquqning rivojlanishi 
haqidagi bilimlarni egallash; voyaga yetmaganlarning huquqlari, burchlari, 
majburiyatlariga oid kazuslarni yecha olish; iqtisodiy, siyosiy, mapnaviy, maprifiy 
sohalarga oid qonunlarning mazmunini bilish va ulardan hayotda foydalana olish 
kabi huquqiy ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishlari lozim. 
9-sinfda o‘quvchilar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul 
qilinishi tarixiy shart-sharoitlari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi davlat 
mustaqilligining asosiy belgisi, Konstitutsiyaviy huquq – huquq sohasining asosi, 
Konstitutsiyaning 
o‘ziga 
xos 
xususiyatlari, 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining asosiy tamoyillari, xalq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va 
qonun ustuvorligi; inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, burchlari, O‘zbekiston 

---

Respublikasida fuqarolik, fuqarolarning huquq va erkinliklari, burchlari, ularning 
kafolatlari; jamiyat va shaxs, shaxsning jamiyatdagi o‘rni; mulk shakllari; 
O‘zbekiston Respublikasining milliy davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishi, 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi va uning huquqiy holati; O‘zbekiston 
Respublikasida davlat hokimiyati va uning tashkil etilishi, faoliyati; O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti va uning huquqiy maqomi; fuqarolarning huquqlari, 
burchlari va majburiyatlari, inson huquqlari va erkinliklarining kafolati; ta’lim 
sohasi va yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy tamoyillari haqida huquqiy 
bilimlarni o‘zlashtirishlari lozim. 
Shuningdek, huquq me’yorlari to‘g‘risidagi tushunchalarga ega bo‘lish va ularga 
mos xatti-harakatlarni anglash; inson va fuqarolarning huquqlari va burchlariga oid 
huquqiy hodisalarni tushunib, tahlil qilish; Konstitutsiyaviy huquq asoslari fanidan 
olgan bilimlari asosida referatlar tayyorlay olish; zarur hollarda davlat hokimiyati 
tarmoqlari: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlariga murojaat etish; 
Konstitutsiyaviy huquqqa oid tushunchalarni amaliy faoliyatda qo‘llay olish; 
alohida shaxs va fuqarolarning asosiy huquqlari va burchlarini tahlil qila olish; mulk 
va mulkchilik shakllarining o‘ziga xos xususiyatlarini ajrata olish; o‘z hatti-
harakatlarini O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi asosida amalga oshirish; davlat 
hokimiyati va uning tarmoqlari funksiyalarini tahlil qila olish kabi huquqiy 
ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishlari lozim. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 13-maydagi 
“O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’limni tashkil etish to‘g‘risida”gi 203-
sonli Qaroriga ko‘ra umumta’lim maktablarining o‘qitish dasturlarini, jumladan, 
huquq fanlari dasturlarini isloh qilish, to‘qqiz yillik umumiy o‘rta ta’limning sifat 
jihatidan yangi tizimini yaratish, uning o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bilan 
davomiyligini va uzviy bog‘liqligini ta’minlash asosiy maqsad qilib olingan.
Huquq fanlari dasturlari o‘quvchilarning muntazam bilim olishini, ularda bilim 
olish ehtiyojini rivojlantirishni, asosiy o‘quv, ilmiy va umummadaniy bilimlarni 
shakllantirishni; o‘quvchilarda mehnat ko‘nikmalari, mustaqil ijodiy fikrlash, kasb 
tanlashga va atrof-olamga ongli munosabatni hosil qilishni; milliy va umumbashariy 
qadriyatlarni uzviy birlashtirish asosida yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarni 
tarbiyalashni, o‘z Vataniga va xalqiga sodiq fuqaroni shakllantirishni; 1-9-sinflar 
o‘quv dasturlarining akademik litseylar va kasb-hunar kollejlaridagi o‘qitish 
dasturlari bilan o‘zaro uzviy bog‘lanishini ta’minlashi lozim. 
Vazirlar Mahkamasining ushbu qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston 
Respublikasida umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risida”gi Nizomiga muvofiq o‘qish 
muddati 9 yil bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim (maktabning I-IX sinflari) majburiy 
hisoblanadi. U boshlang‘ich ta’limni (I-IV sinflar) qamrab oladi hamda uzluksiz 
ta’lim tizimining mustaqil turi hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 
Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq ta’limning ushbu turi maqsadlari va 
vazifalarini amalga oshirish uchun zarur tashkiliy, psixologik-pedagogik, uslubiy, 
moddiy-texnikaviy va sanitar-maishiy shart-sharoitlar yaratiladi. Davlat ta’lim 
standartlariga muvofiq o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash hamda o‘quvchilarning 
ta’lim olish huquqini ro‘yobga chiqarish umumiy o‘rta ta’limning maqsadi 
hisoblanadi. 

---

Umumiy o‘rta ta’lim barcha bilimlar kabi huquqiy bilimlar zarur hajmiga asos 
soladi, o‘quvchilarda tashkilotchilik qobiliyatlari va huquqiy xulq-atvor, amaliy 
tajriba ko‘nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki kasb yo‘nalishini va ta’limning 
keyingi bosiqichini tanlashga ko‘maklashadi. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, 
umumiy o‘rta ta’limda huquq fanlarini o‘qitishning quyidagi vazifalari belgilangan: 
Birinchidan, o‘quvchilar tomonidan muntazam huquqiy bilimlar olinishini 
ta’minlash, ularda huquqiy bilim olish ehtiyojini rivojlantirish, tayanch o‘quv, ilmiy 
va umummadaniy bilimlarni shakllantirish; 
Ikkinchidan, o‘quvchilarda ongli mehnat intizomi ko‘nikmalarini, ijodiy 
mustaqil, huquqiy fikrlashni, kasb tanlashga va atrof-olamga ongli munosabatni 
hosil qilish; 
Uchinchidan, milliy hamda umumbashariy qadriyatlarni uzviy birlashtirish 
asosida o‘quvchilarda yuksak ma’naviy-huquqiy fazilatlarni tarbiyalash, o‘z 
Vataniga va xalqiga sodiq huquqiy savodxon fuqaroni shakllantirish; 
To‘rtinchidan, ta’limning uzluksizligini va izchilligini, maktab o‘quv 
dasturlarining akademik litseylar va kasb-hunar kollejlaridagi “Huquqshunoslik”, 
“O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi” o‘quv dasturlari bilan uzviy o‘zaro 
bog‘lanishini ta’minlash. 
O‘quv fanlari va umumiy ta’lim dasturlari ro‘yxati umumiy o‘rta ta’limning 
davlat ta’lim standarti bilan belgilanadi. 
O‘quvchilar bilimi sifatini va o‘qitish natijalarining davlat ta’lim standartiga 
muvofiqligini nazorat qilishni ta’minlash uchun quyidagi nazorat tartibotlarini 
o‘tkazish nazarda tutiladi: 
joriy nazorat - so‘rovlar, kollokviumlar, seminarlar, kontrol ishlar, testlar 
tarzida o‘quvchilarning bilimlari, malaka va ko‘nikmalari muntazam nazorat 
qilinadi; 
oraliq nazorat - chorak tamom bo‘lganda va o‘quv dasturining tegishli bo‘limi 
tugallangandan keyin o‘quvchilarning bilimlari, malaka va ko‘nikmalarini baholash 
uchun amalga oshiriladi. U imtihonlar, testlar, sinovlar va malakaga doir ishlar 
shaklida o‘tkaziladi; 
bosqichli nazorat - o‘quv yili tamom bo‘lgandan keyin imtihonlar, test 
sinovlari, sinovlar shaklida amalga oshiriladi. Uning asosida reyting aniqlanadi va 
o‘quvchini navbatdagi sinfga o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi; 
yakuniy nazorat - o‘qish tugallangandan keyin davlat attestatsiyasi shaklida 
o‘tkaziladi.