1-mаvzu. Gеоmехаnikаning аsоsiy tushunchаlаri

к _E x

_y ^;

Shunday qilib, Tenzor deformatsiya Tg .yuzaki kuchlanishda quyidagi ko„rinishdan iborat bo„ladi.

z	0.5xy	0
0.5yx	y	0
0	0	z

Yuzaki kuchlanishlarning holati kichik o„lchamdagi ob‟yektlar uchun xarakterlidir, masalan, yupqa plastinka, kuchlar konturlari bo„ylab ta‟sir qiladi. Ular tekislikka parallel joylashgan hususan, agar tik stvol atrofidagi tog„ jins massividagi gravitatsion maydon kuchlari ta‟sir qilganda yupqa qatlamlarga ajraladi deb faraz qilinadi, bunda tog„ jinslarining kuchlanish holati ajralgan qatlamlarda amalda yuzaki o„rganiladi.

Yuzaki deformatsiya shartlari jismdagi deformatsiyalanayotgan nuqtaning o„zgarishi

faqat bitta tekislik bilan borsa hosil bo„ladi, bunda kuchlanish Tk kuyidagicha yoziladi.

_z 0 ;

^xz

0 ;

^yz

_xz

0 ; va Tenzor

x	0.5xy
0.5yx	y

Shuningdek , _x 0

bo„lsa yuzaki deformatsiya uchun tenzor kuchlanish _z

ning

komponentlaridan tuziladi.

x	^^xy	0
^^yx	y	0
0	0	z

Bu yerda .

  v

_y 

z

x
Yuzaki kuchlanish holatini jismning o„rtacha nuqtalaridan aniqlanadi, uning o„lchami ayrim yo„nalishda juda katta bo„lib, shartga ko„ra bu o„qqa perpendikulyar ta‟sr qilayotgan bosim qiymati o„zgarmas bo„ladi. Masalan, gorizontal kon lahimi atrofidagi tog„ jinslariga ta‟sir qilayotgan gravitatsion maydon kuchlari, amalda yuzaki deformatsiyalar hosil qiladi.

Tog„ jins massivining deformatsiyasini ta‟riflash uchun yaxlit muhit modeli bilan bir qatorda diskret muhit modelidan ham foydalaniladi. Bu holatdagi muhitda aloxida zarralar umumiylashtirilib olinib, ularning har birida qattiq jismlarning barcha xossasiga ega bo„ladi. Shu bilan birga alohida zaralar o„rtasida bog„lanish kuchi mutlaqo bo„lmaydi yoki juda kichik bo„ladi, shuning uchun diskret muhitda cho„zilish shartlarini qabul qilmasligi sababli uni e‟tiborga olmasligi bilan qattiq yaxlit muhitdan keskin farq qiladi.

Shu bilan birga Diskret muhit qattiq jism singari siquvchi kuchlarning ta‟sirini qabul qiladi va xarakteri bo„yicha zarralar vertikal kuchning gorizontal ta‟sir qiluvchi bosimini uzatuvchi va uzatmaydigan turlarga ajratiladi.

Биринчи holatda har bir zarra massiv ichiga ponasimon kirib borib , tashqi ta‟sir kuchlarining bosimi massiv ichida gorizontal holatda tarqaladi.

Ikkinchi holatda har bir zarra o„zidan quyidagi zarralarga faqatgina vertikal holatda ta‟sir qiladi.

Diskret muhitning muhim hususiyati va yaxlit muhitdan farq qiladigan jihati, shundaki og„irlik ta‟sirida uning alohida elementlari yuqori darajada bir-biriga nisbatan siljiydi va deformatsiyalanadi. Ularning nisbiy siljishi quyidagi uchta tur bo„yicha ro„y berishi mumkin.

• 
  Elementlarning bir-biriga nisbatan farq qilishi (yaxlit muhitda cho„zilish deformatsiyasiga mos keladi);
  
• 
  Chegaraviy yuzalar bo„yicha elementlarning o„zaro sirg„anishi (yaxlit muhitda siljish deformatsiyasiga mos keladi)
  
• 
  Elementlarning o„zaro burilishi (yaxlit muhitda egilish deformatsiyasiga mos keladi)
  

Umuman olganda, diskret muhit alohida zarra - donalaridan tarkib topadi, unda shartli ravishda “kuchlanish” tushunchasi qo„llaniladi. Diskret muhit mexanikasida bu “kuchlanish” alohida zarralar, bu zarralar kesimidagi kuchlar tushuniladi. Shunday qilib diskret olingan nuqtadagi kuchlanish tasodifiy kattalikdir, shuning uchun olingan cheksiz kichik jismning kuchlanishini tavsiflash uchun alohida donalarni kuchlanishini o„rtacha qiymatini olish lozim.

Diskret muhitning kuchlanish deformatsiya holatini ta‟riflash uchun hozirgi vaqtda bir qancha umumiy yondashuvlar, hamda ba‟zi xususiy masalalarni yechish talab qilinadi.

Diskret muhit modellari sinfiga blokli muhit modeli kiradi. U yaxlit muhit modeli va ideal diskret muhit modeli, oraligidagi xolatlar bilan shug„ullanadi. Yaxlit muxit modelidan farqli tomoni, turli murakkab bloklar muhitida (to„g„ri shaklda bo„lishi shart emas) aniq o„lchamlari bilan, diskret muhitdan esa – bloklar orasida kuchlarning o„zaro ta‟sirini qabul qilish va uzayish mumkin emasligi kiradi.

Geomexanik atamalar va unga tegishli tushunchalar haqidagi bo„limni yakunlashdan oldin yana bir masala ustida to„xtatish lozim.

YAqin yillardan beri geomexanikada yangi tushuncha “kon bosimi” tushunchasi kirib keldi va u asosiy masalalardan biriga aylandi.

Zamonaviy atamalardan yana biri “tog„ jinslarining kuchlanish deformatsiya holati” orqali, kon lahimlari o„tilgan va o„tilmagan vaziyatdagi massiv holatlarni aks ettiradi.

Kon bosimi atamasi haligacha keng foydalaniladigan “kon bosimi sodir bo„lishi ko„rinishlari” tushunchasi ichiga kirgiziladi, ya‟ni kon jinslarining buzilishi, siljishi va deformatsiyalari hamda tog„ jinslarining mustahkamligichlarga va o„zaro ta‟siri natijalari, bir so„z bilan aytganda, geomexanik jarayonlar ta‟siri natijalarini o„rganadi.

Shuningdek foydali qazilma konlarini qazib olish tizimining u yoki bu sinfida ko„plab tushunchalardan foydalaniladi. Eng muhim atamalardan “kon bosimini boshqarish” “shiplarini boshqarish” atamasi bilan bir xil ma‟noga ega, ular asosan qatlamli konlarni qazib olish tizimi uchun xarakterlidir. So„nggi vaqtlarda “Kon bosimlarini boshqarish ” atamasi yanada umumiyroq tushuncha “Tog„ jinsi massivi holatini boshqarish” ning tarkibiga kirib ba‟zi

kompleks tadbirlar o„tkazish, ish uslublarini tadbiq qilish va yo„naltirish, foydali qazilmalarni qazishda, mexanizmlar joylashtirish va kon ishchilari uchun kavjoy oldi, zonalar va lahimlar holatini xavfsiz saqlash bilan shug„ulanadi.

Nazorat savollari:

1. 
   Geomexanikaning asosiy vazifasi va boshqa fanlar bilan bog„liqligi.
   
2. 
   Geomexanikaning o„rganadigan asosiy jarayonlari.
   
3. 
   Tog„ jinssi massivida ta‟sir etishi bo„yicha kuchlarning tasniflanishi.
   

Nazorat testi:

1. 
   Geomexanika bu:
   

1. 
   konchilik sanoatida ish olib borish davomida tog„ jinslari massividagi mexanik jarayonlarni o„rganadi.
   
2. 
   konchilik ishlari olib borilishida ishni havsiz o„tilishini ta‟minlaydi.
   

v) konchilik ishlari natijasida o„tilgan lahimlar to„g„risida ma‟lumot (o„lchovlari), qazib olingan f.q. hajmi va umumiy kon korxonasi bo„yicha o„lchov va hisoblash ishlarini olib boradi.

2. 
   Quyidagi javoblarning qaysi biri to„g„ri keltirilgan?
   
   1. 
      Har qanday elementar maydon bo„yicha kuchlanish holati o„zaro bir-biriga parallell bo„lgan va kuchlanish yo„nalishidan tuzilgan deb hisoblanadi.
      
   2. 
      Har qanday elementar maydon bo„yicha kuchlanish holati uchta kuchlanish yo„nalishidan tuzilgan deb hisoblanadi.
      

v) Har qanday elementar maydon bo„yicha kuchlanish holati bir-biriga o„zaro perpendikulyar bo„lgan ikkita vektor bo„ylab ta‟sir ko„rsatuvchi kuchlanish yo„nalishidan tuzilgan deb hisoblanadi.

3. 
   Diskret muhitning muhim hususiyati va yaxlit muhitdan farq qiladigan jihati va uning nisbiy siljishi necha turga ajraladi?
   

1. 
   Diskret muhit qattiq jism singari siquvchi kuchlarning ta‟sirini qabul qiladi va xarakteri bo„yicha zarralar vertikal kuchning gorizontal ta‟sir qiluvchi bosimini uzatuvchi va uzatmaydigan turlarga ajratiladi.
   
2. 
   Diskret muhit og„irlik ta‟sirida uning alohida elementlari yuqori darajada bir-biriga нисбатан siljiydi va deformatsiyalanadi. Ularning nisbiy siljishi uchta tur bo„yicha ro„y berishi mumkin.
   

v) Bu holatdagi muhitda aloxida zarralar umumiylashtirilib olinib, ularning har birida qattiq jismlarning barcha xossasiga ega bo„ladi, ва siljishi bo„yicha ikki turga ajraladi.