1 Mavzu. Fanning obyekti, predmeti, maqsad va vazifalari. Til ijtimoiy hodisa

---

1-
 
Mavzu. Fanning obyekti, predmeti, maqsad va vazifalari. Til 
ijtimoiy hodisa.
Reja: 
1.
Tilshunoslik va uning predmeti. 
2.
2. Tilshunoslik fanining tarmoqlari va bo`limlari. 
3.
Tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi. 
4.
«Tilshunosiik nazariyasi» kursi va uning maqsadi, vazifasi va ahamiyati. 
5.
Tilning tabiati. 
6.
Til va jamiyat 
7.
Sotsiolingvistika. 
8.
Adabiy til va sheva, lahjalar. 
9.
Til-ramzlar tizimi 
Tayanch so‘z va iboralar:
fan, ijtimoiy fanlar, tiishunoslik (lingvistika), 
semiotik belgi, lingvistik belgi, til, ti lingvistikasi
, 
nutq lingvistikasi, umumiy 
tilshunoslik, xususiy tilshunoslik, amaliy tiishunoslik, struktural lingvistika, 
matematik lingvistika, ekstralingvistika, intralingvistika. kompartavistika, 
areal lingvistika, tipologiya. til, jamiyat, tabiiy hodisa
, 
ijtimoiy hodisa, 
adabiy 
til, 
dialekt, 
sheva, 
sotsiolingvistika, 
sotsiologizm, 
mikrosotsiolingvistika, makro-sotsiolingvistilca, standart tillar, klassik tillar, 
mahalliy tilfar, kreol tiilar, sun ’iy tillar.
1. Tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonumyatiari haqidagi bilimlar 
tizjmimng tarmog`i, soha va yo‘nalishlari fan deb yuritiladi. Fanlar tizimi o‘zini 
o‘rganish obyekti, predmeti, maqsad va mohiyatiga ko‘ra quyidagi yirik guruhlarga 
bo`linadi: 
1) tabiiy fanlar; 
2) aniq fanlar; 
3) ijtimoiy-gumanitar fanlar; 
4) texnika fanlari 
Fanlar tabiat va jamiyatga bog`liq ma’lum masalalarni ilmiy yoki amaliy 
jihatdan o‘rganishi nuqtayi nazaridan o‘zaro aloqador bo`lib, hamkorlikda ish olib 
boradi, biri ikkinchisining xulosalariga asoslanadi. Shu bois fanlar majmui sistema 
hisoblanadi. Sistemaning ichki bo`linuvchaniik xususiyatiga ko‘ra har qanday fan 
ma’lum yo‘nalish, tarmoq va sohalarga bo`linadi Bunday xususiyat tilshunoslik
faniga ham xos.
Tilshunoslik - tilning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishini, tillarning ish 
ko`rish (faoliyat) qonunlari va tarixiy taraqqiyotini o'rganuvchi fan. Demak, 
tilshunoslik inson tilini o`rganadigan mustaqil fandir. Tiishunoslik termini bilan 
bir qatorda ilmiy adabiyotlarda lingvistika termini ham qo`llaniladi. 
Til - nutq tuzib, fikr, his-tuyg'u, istak kabilarni ifodalashda xizmat qiladigan 
fonetik, leksik va grammatik vositalar tizimi; kishilar orasida asosiy va eng muhim 
aloqa-aralashuv, fikrlashuv quroli bo`lib xizmat qiladigan ijtimoiy bodisa. Bundan 

---

ko`rinadiki, til kishilik jamiyatidagi ikkilamchi yozuv va belgilar, signallar, imo-
ishora, mimika kabi yordamchi aloqa vositalariga nisbatan eng muhim aloqa 
vositasi bo`lib, jamiyat tomonidan yaratilgan hamda unga xizmat qiladi. Shuning 
uchun ham uni o'rganadigan tilshunoslik falsafa, psixologiya, tarix kabi ijtimoiy 
fanlar qatoriga kiradi. 
Tilshunoslik fani qadimiy tarixga ega. Tilshunoslik fanining predmeti, 
tilning tabiati va mohiyatini har xil tushunish natijasida naturalizm, psixologizm, , 
sotsiologizin, strikturalizm kabi turli ilmiy maktablar hamda oqimlar vujudga 
kelgan. 
Qadimgi davrlardan boshlab til tilshunoslik fanining predmeti, o‘rganish 
manbai sanaladi. 
Tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan biri tilning ushbu fanning 
predmeti sifatidagi ta’rifidir. Tabiiy inson tili faqat tilshunoslikda emas, balki bir 
qator fanlar tomonidan o`rganiladigan murakkab hodisa bo`lib, har bir fanning 
tilga bergan ta'rifi turlichadir. Tilning ta’rifi masalasi tilshunoslik fani tarixidagi 
eng muhim masalalardan biri bo`lib, fan tarixida turlicha talqin qilingan va hozirgi 
kunda ham turli ilmiy maktablar hamda oqimlar orasida keskin bahslarga sabab 
bo`lib kelmoqda. 
Buyuk tilshunos Ferdinand de Sossyurning nazariy qarashlari bu masalaga 
oydinlik kiritdi va tilshiunoslik tarixida yangi bir davrni boshlab berdi.
Belgi moddiy, hissiy idrok etiladigan predmet, voqea yoki harakatdir. Belgi 
tushunchasi serqirra bo'lib, falsafa, mantiq, tilshunoslik, psixologiya, sotsiologiya 
fanlari tomonidan tahlil qilinadi. Predmet, xossa va munosabatni lfodalovchi 
moddiy-ideal hosila; ifoda va mazmun jihatiga ega boigan birlik til belgisi deb 
ataladi. 
Ferdinand de Sossyur ta'rificha, tilshunoslik fanining manbai shartli ishora-belgilar 
tizimi boigan tilni o`rganishdir. Shu bois tilshunoslik ishoralarni o`rganadigan 
semiotik (semiotika yoki semiologik - belgi-ishoralar tizimim oiganadigan fan) 
fanlar turkumiga kiradi. 
Semiotika (yun. 
semeiotikos 
- belgilar haqidagi taMimot) - axborot, ma’lumotlarni 
saqlash va uzatishga xizmat qiluvchi belgilar tizimini o`rganuvchi soha. 
Semiotikaning lisoniy belgini o'rganuvchi yo‘nalishi lingvistik semiotika 
hisoblanadi. 
Semiotikaning umumiy qoidalari, xususiyatlari dastlab amerikalik mantiqshunos 
Ch.S.Pire va tilshunos F.de Sossyur asarlarida yoritilgan. Ch.S.Pire «semiotika», 
F.de Sossyur «semiologiya» terminini qo`llagan. 
Ferdinand de Sossyur tilning sistemaviy xarakteri va uning belgi sifatidagi tabiatini 
asoslab berdi. Til sistema bo`lib, u mavhum belgilardan iborat. Til belgisi, bir 
tomondan, erkin, shartli (belgi tanlashga nisbatan), lekin ikkinchi tomondan til 
jamiyat uchun majburiy hisoblanadi. Olim til belgisi nazariyasini yaratdi va uni 
sintagmatik hamda paradigmatik tushunchalar bilan bog`ladi 
O` z 
ustozlari 
qarashlarini bevosita Sh Balli, A Seshe rivojlantirdilar. Ular Jeneva maktabi 
vakillari hisoblanadilar. Ferdinand de Sossyurning sotsiologik g‘oyalar asosida 
ish olib borgan tilshunoslar qatoriga A Meye, J.Vandries, A. Sammeifeldt. E 
Benve nist va boshqalar kiradi. Demak, XX asrdan boshlab mashhur Ferdinand de 

---

Sossyur nazariyasi tilshunoslik fanining predmetini aniqlashda yangi davrni 
boshlab berdi. Xuddi shu nazariya ta’sirida tilshunoslik fanining predmeti masalasi 
yangicha tus oldi. Olim birinchilar qatonda tilning murakkab hodisa ekanligini 
anglagan holda mukammal va aniq shakllangan umumiy tilshunoslik nazariyasini 
yaratdi. Ferdinand de Sossyurning ilmiy qarashlan tilning murakkab, ziddiyatlarga 
boy, ko‘p qirrali hodisa ekanligiga asoslangan. 
Ferdinand de Sossyur (1857 - 1913) Shveytsariyada tug`lgan. U 1876-yili 
Leypsigda Leskin, Ostgof, Brugman kabi «Yosh grammatikachilar» oqimi 
asoschilarining ma’ruzalarini tinglagan. Uning 1879-yiIda nashr etilgan «Hind-
Yevropa tillari unlilarining dastlabki tizimi haqida ma’umotlar» kitobi 
tilshunoslikda ma’lum va mashhur bo‘lib. hmd-Yevropa tillari tadqiqida hamda 
qiyosiy- tanxiy metod tarqqiyotida alohida o‘rin tutadi. 
Ferdinand de Sossyur 3 880-yilda Leypsigda doktorlik dissertasiyasini 
himoya qiladi, 1881-yilda Parijga kelib german tillari, Hind-Yevropa tillari qiyosiy 
grammatikasi bo‘yicha ma’ruzalar o‘qiydi, 1891-yildan Jenevada professor 
lavozimida ilmiy, pedagogik faoliyatini davom ettirgan. 
Ferdinand de Sossyur Parijda 1906 - 1911-yillarda uch marta «Umumiy 
tilshunoslik» kursidan ma'ruzalar o‘qigan. Bu ma’ruzalarni o‘zlari tinglamagan 
shogirdlari Sharl Balli va Albert Seshe 1916-yili Ferditiand de Sossyur vafotidan 
keyin u o‘qigan ma'ruzalarini kitob qilib chiqardilar. Kitob «Cours de Linguistgue 
generaie» («Umumiy tilshimoslik kursi») deb nomlanadi. Kitob o‘z mazmun-
mohiyati, ilmiy-nazariy g‘oyalari bilan e’tirofga sazovor bo‘ldi. 
Olim til (latigue), nutq (parole) va nutq faoliyatini (langage) farqlaydi. Uning 
fikncha, til - bu grammatik tizim va Iug‘at tarkibidir. Nutq faoliyati esa muayyan 
xalqning ifoda lmkoniyatlari tizimidir. Til bilan nutq sotsial hamda individual 
xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi. Bundan tashqari, Ferdinand de Sossyur ichki va 
tashqi lingvistikani farqlavdi. U til tarixim jamiyat tarixi, kishilik madaniyati tarixi 
bilan bogTaydi Uning e'tiroficha, millatning urf- odatlari tilda o‘z aksini topadi. 
Shunmgdek, olim tilga sinxronik, diaxronik aspektlarda yondashuv masalalarini 
yoritadi. Sinxroniya - tilning bir davrda mavjudligi, diaxroniya - til dalillarining 
izchil zamonda ko‘rinishi, tarixiy yoki dinamik aspekti. 
Olimning fikricha, til kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasiga ko‘ra aloqa quroli, 
inson fikrini ifodalaydigan vositadir. Ijtimoiy tabiati jihatidan qaraganda, til 
madaniy, tarixiy va Ijtimoiy hodisadiR. Ichki tuzilishiga ko‘ra til sof belgi-
ishoralar tizimidir. Ferdinand de Sossyur: «Til g‘oyalarini ifodalovchi belgilar 
sistemasidir» degan g‘oyani ilgari suradi. Til ham axborot beruvchi vositalar 
sirasiga kiradi. Awalo, o‘zi va shu bilan birga borliqdagi boshqa narsa-buyumlar, 
hodisalar haqida malumot beruvchi vositalar, ya'ni sotsial axborotmng . har qanday 
moddiy ifodalovchilari belgi hisoblanadi.
Til turli qirralarini uzviy tarzda birlashtirib, uni bir butunlik, bir sistema 
sifatida o‘rganuvchi tilsliunoslik asrimizning 20-yillarida sistem-struktur 
tilshunoslik nomi bilan mashhur bo`ldi. Shuni. ham aytib o tish kerakki, Ferdinand 
de Sossyur asos solgan XX asr sistem tilshunosligi bag`rida o‘nlab yangi 
lingivistik oqim va maktablar vujudga keldi, bu sohada ulkan zamonaviy yutuqlar 
qo'lga kiritildi Tilshunoslik fanining chegarasi va predmetini amqroq ta’riflash 

---

maqsadida Ferdinand de Sossyur ,Vilgelm fon Gumboldt kabi antinomiya 
(qarama-qarshi qo‘yish) metodidan foydalanib, til va nutqni ajratib, ularni bir-
biriga qarama-qarshi qo‘ydi. Uning fikncha, til nutq faoliyatining faqat bir 
tomonini tashkil etadi. Til nutqqa zid. Til va nutqning asosiy farqi - til ijtimoiy, 
nutq esa individual hodisadir. Olim til va nutq o‘rtasidagi o‘zaro bog`lanishni, 
munosabatni inkor etmagan holda, ikkala hodisani alohida-alohida