|
3-masala. Nemis klassik falsafasi. G’arbiy Еvropaning ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy qayotidagi o'zgarishlar Germaniya falsafiy fikr tarihiga qam ta'sir etmasdan qolmaydi. NKF XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning boshida vujudga keldi. XVII asr Ovrupa mamalakatlarida sanoat taraqqiyoti bilan birga tabiat fanlari tez rivojlana boshladi. Tabiat hodisalari o'rtasidagi, notirik va tirik tabiat hodisalarining ichki boqlanishlari, ichki sifat o'zgarishlari ochila bordi. Olamning o'zgarmas manzarasi o'rniga, tabiatning o'zgarishi va rivoji to'qrisidagi ilmiy nazariya maydonga keldi. Shuning uchun NKF Еvropa mamlakatlaridagi falsafiy harashlarga nisbatan yuqoriroq ilmiy negizga asoslangan edi. NKFsining asosiy vakillari I.Kant, I.Fihte, F.R.Shelling, G.F.Gegelь, A.Feyerbahdir.
I.Kant (1724-1804) NKFning asoschisi bo'lib, uning falsafasi asosan ikki davrga bo'linadi: 1-chi tanqidiy falsafagacha bo'lgan davr, (1746-1770); 2-chisi tanqidiy falsafa davri (1770-1797).
Dastlab Kant tabiat fanlari, tabiat falsafasi bilan shuqullanadi. «Eng umumiy tabiiy tarih va osmon nazariyasi» asarida quyosh tizimining kosmik fazodagi boshlanqich katta tumanlikdan, diffo'z moddasi bo'lgan juda katta bulutdan paydo bo'lganligi to'qrisidagi gipotyozani ishlab chiqdi.
Fizikada Kant harakat va soqinlikning nisbiyligi to'qrisidagi ta'limotni asoslab, Dekart va Galileyning g’oyalarini yanada rivojlantirdi. Biologiyada hayvonot dunyosining geneologiyaviy tasnifi to'qrisidagi g’oyani mo'ljallangan edi. Ya'ni uning bu g’oyasiga ko'ra, hayvonlarning turli sinflarga bo'linishi, ularning kelib chiqishga boqliqdir. Nihoyat, antropologik tadqiqotlarda, u insonlarning irqini tabiiy tarihi to'qrisidagi g’oyani ilgari surdi.
Kant o'zining tabiiy-ilmiy harashlarini din bilan kelishtirishga o'ringan. Uningcha tabiatning tartibga, muayyan qonuniyatga bo'ysinishi hudo borligining isbotidir. Tanqidiy davrda yozgan eng asosiy asarlari «Sof aqlning tanqidi», «Amaliy aqlning tanqidi», «Muloqaza qobiliyatini tanqidi». Bu davrda Kant tabiat falsafasidan bilish masalasiga o'tadi. YUqoridagi asarlar ya'ni uchta «tanqid»ning asosini Kantning hodisalar va narsalar haqida ularning o'z-o'ziga mavjudligi - «Narsa o'zida» haqidagi ta'limoti tashkil etadi. Bilish Kantning fikricha, mana shu «Narsa o'zida» sezgi a'zolarimizga ta'sir etib, sezgining uyqonishidan boshlanadi. Lekin «Narsa o'zida»ni bilish mumkin emas. Kant bilishni ikkiga bo'ladi: Tajribaviy bilim (aposterior) va tajribagacha bo'lgan bilim (aprior). Fazo-tashqi hissiy mushohadaning aprior shaklidir. Huddi shuningdek vaqt ichki hissiy mushohadaning aprior shaklidir. Demak, Kantda, fazo va vaqt narsalar mavjudligining shakli bo'la olmaydi. Kantning bilish nazariyasi uch bosqichdan iborat: hisiy bilish, idrok, aql.
«Transcendentalьnыy» u Kanta «to, chto po opыtu (apriori) hotya i predshestvuet, no prednaznacheno lishь dlya togo, chtobы sdelatь vozmojnыm opыtnoe poznanie. Kogda eti ponyatiya vыhodyat za predelы opыta, togda ih primeneniya nazыvaetsya transcidentnыm i otlichaetsya ot imanentnogo primeneniya, t.e. ogranichivayuщegosya opыtom. Mojno skazatь, chto sposobnosti transcendentalьnы, a ih rezulьtatы apriornы; transcendentalьnoe obuslovlivaet vozmojnostь apriornogo, chto kasaetsya «transcendentnogo», to etim terminom oboznachaetsya to, chto nahoditsya za predelami opыta i k opыtu ne kasaetsya» (36).
NKF yana bir yirik namoyondasi Georg Vilьgelьm Fridrih Gegeldir (1770-1831). Gegelning tarihiy hizmati dialektik uslubning muhim belgilarini ochib ta'riflashdir. Gegelь dialektikasi tushunchalar dialektikasidir. Gegelь Shellingning intellektual intuiciya falsafiy anglashning oliy shakli haqidagi ta'limotiga harshi chiqib, racional bilishning vositasi sifatida mantiqiy tafakkur va uning asosiy shakli tushunchalar ekanligini ko'rsatishga harakatqildi. Ammo bu racional bilish o'ziga hos bo'lib uning asosida formal mantiq emas, balki dialektik mantiq yotadi va harakatga keltiruvchi «motori» ziddiyatdir. Gegelь tushunchaning moqiyatini qayta anglashni talab qiladi. Shu choqkala, deydi Gegelь, tushunchalarda qandaydir ba'zi sub'ektiv tuzilmalarni ko'rganmiz, aslida esa «mutloq tushuncha» sub'ekt va ob'ektning mutloq aynanligidir. U sof tushunchani insonni kalasidagi sub'ektiv tushunchalardan farqlab, uni narsalarning o'z moqiyati bilan aynanlashtiradi. «Sof tushuncha»ning taraqqiyot dialektikasi tabiat va inson tafakkuri taraqqiyotining umumiy qonunini tashkil qiladi. Borliq va tafakkurning aynanligi Gegelь falsafasining boshlanqich asosi bo'ldi. Shuning uchun moddiy jarayonlar unda mantiqiy jarayonlar kabi ifoda etiladi. Tafakkur Gegelga nafaqat sub'ektiv, kishi faoliyati bo'lmasdan, balki insonga bo'lmagan moqiyat, barcha mavjudodning asosi, birinchi manbasidir. bu erda ob'ektiv mavjud bo'lgan tafakkurni Gegelь, «mutloqg’oya», «dunyoviy aql» deb talqin qiladi. Tafakkur substancional moqiyat sifatida olamdan tashharida emas, uning o'zida, ichki mazmun sifatida voqelikning turli-tuman hodisalari gavdalanadi. Mutloqg’oya mangu. U hodisalarni harakatlantiruvchi kuchidir. Gegelь ta'limoticha harqanday taraqqiyot muayyan bir tizim bo'yicha ro'y beradi: tasdiqlash yoki asos solmoqlik (tezis) ana shu tasdiqni inkor etmoqlik (antitezis) inkorni inkor, harama-harshi tomonlarni olib tashlamoq (sintez). Sintezda tezis va antitezis murosaga keladi.
Ammo bu uchinchi lahzada avvalgi ikkitasi batamom yo'q bo'lib ketmasdan, qamma qayotiy unsurlarni o'zida saqlaydi. harqanday tushuncha, demakki, tabiat, jamiyat va inson ma'naviy qayotidagi hodisalar mana shunday uch bosqich avriylikdan iborat.
Gegelь «Mantiq fani» asarida dialektik uslubining kategoriyalari: moqiyat va hodisa, shakl va mazmun, zaruriyat va tasodif va boshqalarni ishlab chiqdi. Dialektikaning uch asosiy qonunini ta'riflab beradi. Bular:
miqdor o'zgarishlarining sifat o'zgarishlariga o'zaro o'tishi qonuni;
harama-harshiliklar birligi va ko'rashi qonuni;inkorni inkor qonuni.
Do'stlaringiz bilan baham: |
