vakilidir. U badavlat yaxudiy oilasida dunyoga keldi, yoshligidan «Tavrot» bilan shugullandi.
Spinoza Dekart (u 20 yil Gollandiyada yashagan) falsafasi bilan yakindan tanishganidan sung
iudaizm dini bilan butunlay alokasini uzdi. Buning okibati ularok yaxudiylar uz dinlari va jamoasidan
Spinoza Gollandiya tarakkiyparvar burjuaziyasining idiologi sifatida tanilib, siyosiy qarashlari burjua
demokratik respublikasining nazariy asosi bulib xizmat kildi.
Spinoza Dekart ta’limotidagi materialistik goyalarni yanada rivojlantirdi. Uning falsafiy sistetmasi
markazi «Moddiy substansiya» tushunchasi yotadi. Uning fikricha moddiy substansiya xech narsaga,
xatto xudoga xam boglik emas. Spinoza uz falsafasidagi Dekart qarashidagi dualizmni kat’iy rad etdi
va dunyoning asosida fakat bir substansiya yotishini e’tirof kildi. Uning fikricha tabiatda ikki
substansiyaning bulishi mumkin emas. Bir substansiya ikkinchisini vujudga keltira olmaydi. Turli
predmet va xodisalar olami tabiat yoki modis ifodalaridan iboratdir.
Spinozaning ta’lim berishicha, substansiya cheksiz va doimiy bulib, uning yaratilishi xam, yukotilishi
xam mumkin emas. Substansiya uzidan tashkarida mavjud bulgan qandaydir tashki kuch bilan
boglangan emas va u uz oldiga xech qanday maksad xam kuya olmaydi, bu jixatdan u tabiatda fark
qilmaydi, balki tabiatning uzginasidir. Spinoza uzining materialistik qarashlarini panteizm bilan
nikobladi.
Yagona substansiyaning ichki konunlaridan kelib chikuvchi sababi va oakibat munosabailari
dunyoviy tartibotning birdan-bir prinsipidir. Substansiyaning sifati va mazmuni uning doimiy atribut
(narsalarning ajralmas xususiyat)larini ifodalaydi. Uzluksiz materiya va tafakkur substansiyaning
muxim atributlari xisoblanadi. Spinoza bu ikki atributni bir-biri bilan kushdi. Bir butun
substansiyaning ayrim konkret maxsulini modus (narsalarning ayrim xolatiga xos bulgan xususiyat)
deb atadi. Masalan, konkret buyumlardan tortib, to odamgacha bulgan xamma narsalar moduslar
dunyosiga kirdi.
Spinoza fikricha, substansiya bilan moduslar bir-biriga uta olmaydigan tuziklar bilan cheklangandir.
Substansiya bir butunlik, bulinmaslik xos bulsa modusga turli-tumanlik, utkinchilik xosdir. Narsani
tushuntirish, demak, modusdan substansiyaga borishdir.Substansiya tabiiy zaruriyat asosida
mavjudligi tufayli erkin emasdir. Substansiyaning mavjudligi zamon va makon bilan chegaralangan
bulsa, modus zamonda yashagani xolda makonda boshka buyumlar bilan chegarallangandir.
Substansiya dunyoning birligini ifodalasa, modus dunyoning xilma-xilligini ifodalaydi.
Shunday kilib, Spinoza dunyoning substansional bir ligi tugrisidagi ta’limotni yaratdi. Uning
qarashlarida olamni diallektik tushunish elementlari mavjud edi. Chunonchi, zaruriyat va erkinlik,
cheksizlik va cheklanganlik birligi tugrisidagi fikrlar shular jumlasidandir. «Erkinlik anglangan
zaruriyatdir» degan ibora xam Spinoza daxosiga taaluklidir.
Spinoza olamni bilish mumkinligiga aslo shubxalanmadi.uning fikricha, bilish jarayoni uch
bosqichdan iborat bulib, u moddiy dunyo ta’sirida vujudga kelgan sezgi va xissalrimizga
asoslanuvchi tasavvurlarimizdir. Xakikiy bilishning asosi akldir. Spinoza uzining rasionalistik
nazariyasida geometrik metodga tayandi va amaliyetdan uzoklashgan, akl orkaligina umumiy
xakikatga erishish mumkin, degan xulosaga keldi.
Spinozaning falsafiy ta’limoti falsafa va xurfikrlik tarixida muxim bir davrni tashkil etadi. U «Dekart
falsafasining prinsiplari». «Etika» va boshka falsafiy asarlarni meros koldirdi.
Do'stlaringiz bilan baham: