1-мавзу: фалсафа фанининг предмети, мазмуни ва жамиятдаги роли режа

Касбий одоб. Ахлоқий маданият касбий одобда ҳам яққол кўзга ташланади. Чунки инсон вояга етиб, бир касбнинг бошини тутгач, ўз касби доирасида одамлар билан мунтазам муносабатда бўлади. Бу муносабат, бир томондан, ҳамкасабалар даврасида рўй берса, иккинчи жиҳатдан, у касб талабига биноан учрашадиган турли тоифадаги одамлар билан юзага келади. Айни пайтда, касбий одоб ахлоқий маданиятнинг энг юксак шаклларидан бири; унинг жамият ахлоқий ҳаётидаги ўрни юксак. Шу боис касбий одобга бафуржа тўхталиш жоиз. Ҳар бир жамиятда муайян гуруҳлар борки, эгаллаган касблари уларни бошқа жамиятдошларига нисбатан имтиёзли даражага олиб чиқади. Кўпчилик жамият аъзоларининг ҳаёт-мамотлари, соғлиги, маънавий соғломлиги, ҳуқуқий ҳимояси, илмий салоҳиятининг намоён бўлиши каби омиллар ўшандай имтиёзли касб эгаларининг ўз касбий бурч масъулиятини қай даражада ҳис этишларига, ҳалоллик ва виждон юзасидан иш кўришларига боғлиқлиги ҳаммага маълум. Чунончи, табобат ходимини, жарроҳни олайлик. Дейлик, у ҳар бир операция кунида бир неча кишини ҳаётга қайтаради; юзлаб одамлар унинг ёрдамига муҳтож, унга умид ва ишонч, илинж билан қарайдилар. Борди-ю, шахсий манфаат йўлида жарроҳ ўз беморига хиёнат қилса-чи, яъни, уни қасддан ҳалок этса-чи? Ким уни шундай қилмаслигини кафолатлайди? Ёки журналистни олайлик. У шахсий манфаати йўлида, касбининг камёблигидан фойдаланиб, бегуноҳ кишиларни маънавий азобга қўйиши, атайин жамият олдида шарманда қилиши ва шунинг ҳисобига ўзининг баъзи бир муаммоларини ҳал қилиб олиши мумкин эмасми? Мумкин. Зеро, то ҳақиқат юзага чиққунча ноҳақ танқидга учраган шахснинг адои тамом бўлиши ҳеч гап эмас. Хўш, журналистнинг шундай қилмаслигини ким кафолатлайди? Шу боис бошқаларнинг қўлидан келмайдиган ишларни бажара оладиганлар фаолиятида ўзбошимчалик, манфаатпарастлик, худбинлик ва касбни суиистеъмол қилиш сингари иллатларга йўл қўймаслик учун, шунингдек, улар ахлоқий даражасини юксак босқичда туришини таъминлаш мақсадида кўп ҳолларда ўзаро қоидалар мажмуи яратилган. Бу қоидалар мажмуи, одатда, қасамёд ёки меъёрлар кўринишини олган. Уни бузиш ўта одобсизлик ва ахлоқсизлик, ҳатто жамиятга хиёнат тарзида баҳоланади.
Тарихда ўз душманини даволаган табиблар ҳам кўп учрайди. Чунончи, қадимги ҳинд эпоси «Рамаяна»да (II аср) беҳуш ётган Лакшман бошида турган девлар шоҳининг хос табиби кечинмалари шу жиҳатдан муҳим. Табиб олдида икки йўл бор эди: бири - салтанат душманини муҳтож бемор сифатида даволаш, иккинчи йўл даволашдан бош тортиш билан уни ўлимга маҳкум этиш. Табиб узоқ мулоҳазадан сўнг табиблик одоби қоидаларига бўйсунишни - Лакшманни даволашни афзал кўради. Зеро, касбий одоб қонун-қоидалари талабига кўра, бемор тўшаги устидаги табиб учун дўст ёки душман деган тушунчалар ўз маъносини йўқотади, унинг қошида фақат тиббий ёрдамга интизор, шафқатга муҳтож, заиф инсон ётади. Даволаниб ҳаётга қайтган Лакшман девлар мамлакатининг тенгсиз буюк жангчиси ва салтанат валиаҳди Индиржидни жангда ҳалок этади ҳамда табиб фуқаро бўлган Ланка давлатининг таназзулига йўл очади. Лекин, китобхон табибни хиёнаткор ёки сотқин демайди, аксинча, унинг маънавий жасоратига, ҳалоллигига, касбий бурчига содиқлигига ҳайрат билан тасаннолар ўқийди. Ёки машҳур рус олими академик Андрей Сахаровнинг тақдирини олайлик. Буюк назариётчи, физик, термоядро соҳасида тенги йўқ мутахассис, водород бомбасининг асосий кашфиётчиси, Ватан мудофаасини мустаҳкамлашдаги хизматлари учун ўнлаб орден ва медаллар соҳиби, икки марта Социалистик Меҳнат Қаҳрамони, обрўли, бадавлат бу инсонга нима етишмасди? Нега у ҳаммасидан кечишга - оммавий қирғин қуроллари, жумладан, ўзи яратган водород бомбаси синовларига очиқ баёнотлар билан қарши чиқишга аҳд қилди? Натижада қатағонларга асосланган шўролар тузуми уни илмий жамоатчиликдан ажратиб, пойтахтдан олисдаги Россия шаҳарларидан бирига бадарға қилди, унинг номини матбуотда ёки китобларда қайд этилишини тақиқлади. Ваҳоланки, у ҳаммадан иззатлироқ яшай олиши мумкин эди. Сахаров юксак ахлоқ йўлини танлади - олимлик бурчи, одоби талабларини бажаришни ҳар қандай бойлик, иззат-икромдан баланд қўйди. Буюк олим ўз кашфиёти инсоннинг энг олий ҳуқуқи бўлмиш - яшаш ҳуқуқига раҳна солиши мумкинлиги ва қисман солаётгани учун уни амалда қўлланилишига қарши курашди. У шўролар ҳукумати ва мафкурачилари томонидан ўзининг Ватан мудофааси қувватини сусайтиришга ҳаракат қилган салкам хиёнаткор фуқаро деб эълон этилишига, бошига беҳисоб туҳматлар, таъна-дашномлар ёғдирилишига сабот билан чидади, аҳдидан қайтмади, ёвузлик салтанати қўлида ўз олимлик истеъдодининг қўғирчоқ бўлишига, ҳарбий мурватга айланишига йўл қўймади. Охир-оқибатда у инсон ҳуқуқларининг жаҳон тан олган энг буюк ҳимоячиларидан бири сифатида бутун инсоният таҳсинига сазовор бўлди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин.
Булардан ташқари, муаллимлик одоби, ҳуқуқ-тартибот ходимлари одоби, муҳандис одоби сингари бирқанча касбий одоб турлари борки, улар ҳам жамиятда ахлоқий муносабатлар силсиласида муҳим аҳамиятга эга. Шуни айтиш керакки, барча касбий одоб қонун-қоидаларининг таъсир доираси, миқёси бир хил эмас. Баъзи бир касбий одобнинг бузилиши оддий одобсизлик доирасидан чиқиб, ахлоқсизликка айланиб кетади. Масалан, раҳбарлик одобидаги баъзи нуқталарга тўхталайлик. Раҳбар қуйи лавозимдагиларга менсимай, қўпол муносабатда бўлиши, ўзига ишониб топширилган ҳудуд ёки ташкилотдаги оддий одамлар арз-додига, орзу-истакларига тўраларча қараши одобсизликка кирса, унинг шахсий бойлик орттириши йўлида коррупция воситасида мамлакат, вилоят ёки ташкилот манфаатларини қурбон қилиши ахлоқсизлик, нафақат раҳбарлик касбига, балки Ватанга ҳам хиёнат тарзида баҳоланиши мумкин. Баъзан касбий одобнинг касбий ахлоқ деб аталиши ҳам ана шундан.
Раҳбарликнинг ахлоқий жиҳатлари, раҳбар борасида Ислом Каримовнинг мана бу фикрлари бағоят ибратлидир: «Оддий одамларнинг раҳбарларга муносабати икки фуқаро ўртасидаги муносабатгина эмас. Айни пайтда у жамиятда қарор топадиган маънавий-руҳий, сиёсий-ахлоқий муҳитни ҳам яратади… Ҳақиқий раҳбар одамларнинг кўнглига йўл топиб, уларни эзгуликка, яхшиликка, яратишга даъват этади»⁶².
Юқорида келтирилганлардан кўриниб турибдики, касбий одоб муаммоси, баъзилар ўйлаганидек, Ахлоқ фалсафасининг майда масалаларидан эмас. Уни ҳар томонлама ўрганиш, касбий эркинлик ва касбий бурч муносабатини тадқиқ этиш XXI аср ахлоқшунослигида муҳим ўрин эгаллажак. Зеро, касбий одоб шахс ва жамият ахлоқий ҳаётида ўзини амалий ахлоқ тарзида намоён этувчи маънавий ҳодиса сифатида баҳоланиши лозим.Никоҳ энг қадимги ахлоқий муносабат шакли. Буюк мутафаккирлар оиланинг муқаддаслиги ҳақида Никоҳда муҳаббатнинг зарурийлиги. Никоҳнинг қонуний ва диний асослари. Оиладаги ижтимоий-маънавий муҳитнинг фарзанд тарбиясига таъсири, эркак ва аёлнинг ўрни. Оила шаънини сақлашда ота-она ва фарзандлар масъулияти ва бурчлари; ажралиш ва унинг оқибатлари. Оилада ёшлар ва қарияларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда давлатнинг роли. Оилавий муносабатларга ноанъанавий ёндашувлар: бир жинсли никоҳлар, никоҳсиз оилалар ва уларни салбий, ижобий томонлари ва оқибатлари. Ҳадисларда ахлоқий ва эстетик маданият ҳақидаги қарашларнинг ўзига хослиги.
Ислом дини инсонларни ахлоқий покликка ва маънавий гўзалликка даъват этган инсонпарварлик динидир. Бу дин халқимизнинг моддий, маънавий, ахлоқий ва эстетик маданияти шаклланиши ва юксалишига, фан, адабиёт, маданият соҳаларининг ривожига ижобий таъсир кўрсатди. Ислом динида руҳий дунё гўзаллиги моддий дунё гўзаллигидан устун қўйилади. Шахс ахлоқий- эстетик маданияти масалалари инсонпарварлик, гўзаллик билан боғлиқ ҳолда Оллоҳ номи билан узвий тарзда талқин қилинади. Ислом эстетик маданиятида сўзга юксак эътибор қаратилади. Сўзнинг қудрати шахсни гуноҳлардан фориғ қилиб, уни яхшилик ва гўзалликка интилишига ёрлам бериши таъкидланади. Шунингдек араб ёзуви гўзаллиги ва унинг турли-туман шаклларда дид ва нафосат билан ишлатилиши фақат маъно ташиш воситаси эмас, балки кишиларга юксак эстетик завқ берувчи санъат намунаси сифатида намоён бўлган.
Маънавий тарбиянинг мағзини ташкил қилувчи, яхшилик ва гўзаллик қоидаларининг инсон ҳаётида амал қилиш даражаларини кўрсатувчи мезонлардан бири бўлган Ҳадиси шарифларда шахснинг ахлоқий ва эстетик маданиятини узвий боғлиқ ҳолда таҳлил этилади.
Унда ҳар бир шахснинг тўғрисўзлиги, хушмуомалалиги, ўзида ахлоқий-эстетик маданиятни намоён этиши масалаларига ҳам катта эътибор берилган бўлиб, «Кишининг гўзаллиги-унинг тилидан билинур», «Кишининг беъмани гаплардан тилини тийиши – унинг мўминлиги нақадар чиройли эканлигидан дарак беради», каби ҳадислар фикримиз далилидир. Шахснинг ахлоқий-эстетик маданиятини ёрқин ифодалаб берувчи ҳадисларда ахлоқ ва гўзалликнинг алоқадорлиги масаласи ҳам теран баён этилган. Хусусан, «Сизларнинг яхшиларингиз – хушхулқ, ширин суҳбатлиларингиздир», «Сизларнинг яхшиларингиз ўз олган қарзларини чиройли қайтарадиганларингиздир» каби ҳадисларда шахс маънавияти ва маданиятининг муҳим жиҳатларига алоҳида эътибор қаратилади. «Мўмин кишига берилган нарсаларнинг яхшиси чиройли хулқдир. Унга берилган нарсаларнинг ёмони эса кўриниши чиройли бўлса-да, қалбида ёмонлиги боридир» дейилади. Ҳадисларда шахс маънавий гўзаллиги унинг маданияти билан алоқадорлиги масаласига ҳам эътибор қаратилган. Шарқ маданиятининг тамал тоши бўлган одоб-ахлоқли фарзандни тарбиялаш масаласи ислом динидаги муҳим масалалардан бири бўлиб, бу ҳадисларда «Ҳеч бир ота ўз фарзандига хулқу- одобдан буюкроқ мерос беролмайди» тарзида ифодоланади. Ҳадисларда ахлоқий ва эстетик маданиятнинг муҳим таркибий қисми бўлган муомала маданияти яхшилик, бурч, адолат, иймон сингари одоб ва ахлоқ тушунчалари билан уйғун ҳолда олиб қаралади. Шунингдек, ота-она билан фарзанд ўртасидаги муносабат, уларнинг ўзаро муомалада гўзалликка интилиш масалаларига жуда катта эътибор қаратилади. Бу борда Абу Ҳурайра (р.а)дан ривоят қилинган мана бу ҳадис тарбиявий жиҳатдан аҳамиятга молик: “Бир одам Расулуллоҳ салоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, менинг яхши муомала қилмоғимга ким ҳақлироқдир?”-деб сўраганида Пайғамбаримиз (с.а.в.) уч мартасида ҳам «Онанг!», сўнгра эса «Отанг!»-деб жавоб берадилар. Ота-онани ҳақорат қилиш, уларга ёмон муомалада бўлишни «одам қиладирган гуноҳи азимлардан бири» деб айтадилар. Кўриниб турибдики, чиройли муомалага энг аввало ота-оналар ҳақлидир.
Шуни таъкидлаш лозимки, Исломда тарбия масаласига эътибор таълим масалаларига нисбатан кенгқамровлироқ ва устуворроқдир. Фарзандни уйда кўчада, мактабда ўзини тута билиш одоби, муомала маданияти бир сўз билан айтганда ахлоқий ва эстетик маданиятини ривожлантириш масаласига ҳадисларда жуда катта эътибор қаратилади ва «Фарзанд неъматининг шукри унинг гўзал тарбиясидир» деган тамойилга асосланади. Ҳадисларда ширинсўзлик улуғланади, бироқ, ёлғончилик унга тўсиқ бўладиган амаллардан бири сифатида эътироф этилади: ёлғон сўзловчилар мунофиқ деб аталади. Ёлғон сўзлаш Ислом динида муомала маданиятига зид саналади. Ҳадисларида «Ёлғончилар менинг умматим эмас», дея уларни мусулмонлар қатордан чиқариб қўйилади. Ҳадиси Шарифда ширинсўзлик билан яхшилик ўртасида диалектик бирлик мавжуд бўлиб, улар олий қадрият сифатида улуғланади. Аксинча, ваъдабозлик, омонатга ҳиёнат қилиш ва ёлғончилик ёмонсўз иллати сифатида қораланади. Айниқса, чақимчиликка нисбатан Ислом муомала маданиятида кескин фикрлар мавжуд. Чунки чақимчилик ҳар доим ўз қилмиши билан ака-ука, ёру-биродар, қўни-қўшни, эру-ҳотин ва баъзида эса маҳаллалар, юртлар, миллатлар орасини бузади. Шунинг учун Расулуллоҳ (с.а.в.) «Чақимчилар жаннатга кирмайдилар», деб узил-кесил ҳукм чиқарганлар. Аксинча, кишиларнинг ораларини ислоҳ қилиб яраштириш, хушмуомала билан узилган ришталарни боғлаш ислом динида юксак савоб саналади. Ҳадисларда муомала маданиятига катта ўрин берилади. Шунингдек муомала одоби, касбий одоб ва ўзни тутиш қоидалари хусусида баён этилган. Ҳадисларда “мусулмоннинг яхшиси бошқа мусулмонлар унинг қўли ва тилидан озор топмаган кишилардир”, “Одамларнинг яхшиси бошқа одамларга манфаатлироғидир”, деб уқтирилган. Демак, ҳар бир ҳақиқий инсон ўзгаларга ёрдам қилиши, инсонпарвар, мурувватли бўлиши лозимлиги таъкидланган.
Ҳадисларда ахлоқсизлик, ҳаёсизлик, беодоблик, мунофиқлар қораланган, ўзига бино қўйган такаббур кимсалар, дўсти билан учрашганда тилёғлама, ғойибона эса унга адоват қиладиган, яъни чақимчи таъмагирлар, дўстлар орасини бузувчилар ёмонлар қаторига киритилган. Инсонпарварликнинг бир кўриниши бўлган аёлларга, айниқса оналарга ҳурматда бўлиш, уларни эъзозлаш таъкидланади. “Аёлларни фақат улуғ одамлар ҳурмат қилади. Уларни пасткаш одам хўрлайди”, дейилади. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, ҳадислар ахлоқий-эстетик маданиятга оид “Либосларингизни чиройли қилинглар, от- уловларингизни яроқли тутинглар! Юздаги холдек одамларга намуна бўлинглар! Тишларингизни мисвок (тиш тозалагич) билан тозалаб юринглар ва тозаликка одат қилинглар. Ҳамма ишларингизда тўғри бўлинг, одамларга муомалада хулқингиз чиройли бўлсин! Яхшиликнинг чеҳралари очиқ, хушрўй одамлардан кутинглар. Тангри гўзалдир, гўзалликни яхши кўради . Ораларингизда энг яхшингиз – хулқи яхшингиздир! – каби ўгитлар жуда кўплаб маротаба таъкидланади. Ҳадисларда баён қилинган ҳар бир ўгит, нафақат ахлоқий, балки чуқур эстетик маънога ҳам эга бўлиб ўгитлар, фикрлар, ахлоқий ва эстетик маданиятни узвий боғлиқ яъни гўзалликни яхшиликда, яхшиликни гўзалликда кўришга қаратилган. Буни ахлоқий ва эстетик маданиятни уйғунлаштириш орқали шахс маънавий камолотига таъсир қилишнинг ёрқин намунаси деса бўлади. Демак, шахс маънавий камолотида ахлоқий ва эстетик маданиятни уйғунлаштирган ҳолда олиб бориш азалдан исботланган тарбия воситаларидан биридир.Ислом дини, унинг муқаддас манбалари – “Қуръони Карим” ва Ҳадислар инсон табиатида ахлоқий-эстетик фазилатлар уйғунлиги нақадар юксак фазилат эканини таъкидлаган ҳолда, инсоннинг ўзини-ўзи поклантириш ва тарбиялашнинг исломий қонун-қоидаларини белгилаб берди. Покдомон яшашнинг бу тартиб ва қоидалари ҳамон халқимиз ахлоқий-эстетик тасаввури, тушунча ва кечинмалари, ахлоқий-эстетик маданиятининг асосини ташкил этади.