|
Markaziy
Osiyoda
“Avesto”
ta’limotidagi
falsafiy
fikrlar.
Eramizdan oldingi VI asrdan boshlab Markaziy Osiyoda zardushtiylik diniy-falsafiy ta’limoti
vujudga kelib, eramizning III asrigacha hukmronlik qildi. Zardushtiylikning vatani sifatida
Markaziy Osiyo (Baqtriya, Xorazm) va Eron (Midiya) ko‘rsatiladi. Zardushtiylikda eng qadimgi
davrlardan boshlab (eramizdan oldingi III-II-nchi ming yilliklar) eramizdan oldingi 1-ming yillik
o‘rtalarigacha bo‘lgan Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq xalqlarining diniy va ma’lum ma’noda
falsafiy tasavvurlari aks etgan.
Zardushtiylikda xalqni ezgulik va adolat g‘oyalariga da’vat etish, hayotbaxsh an’analarni
shakllantirish, dehqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etgan.
«Avesto»dagi kosmologik ta’limotga binoan, Koinot, yer, okean, osmon, nurli doira va
jannatdan iborat. Yer dumaloq bo‘lib, atrofi okean bilan o‘ralgan va ob-havo, yil fasllari bilan
bog‘liq bo‘lgan etti qismdan iboratki, bu bobilliklarning etti shamollar haqidagi qadimgi
tasavvurlaridan iqtibos qilingan. Osmon to‘rt doiradan tashkil topgan: yulduzlar doirasi, oy
doirasi, quyosh doirasi va jannat doirasi yoki nur makoni. Yulduzlar, Oy va Quyosh xudo
Axura
Mazdaning
badani sifatida tasvirlanadi. Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra tabiat va jamiyat
jarayonlari ikki qarama-qarshi kuch — Yaxshilik (Axura Mazda yoki Xurmuzd va Yovuzlik
Axriman yoki Angra- Man’yu)ning kurashidan iborat bo‘lib, pirovardida, 3000 yildan so‘ng
YAxshilik g‘olib chiqib haqiqat adolat davri keladi. Shundan omon qolgan odamlar abadiy
baxtiyorlikda yashaydilar
6
.
Zardushtiylikning jamiyat tarixi haqidagi tasavvurlari Injil va Qur’ondagi afsonalar bilan
o‘xshab ketadi. Avesto bo‘yicha birinchi odam Yimadir barcha odamlar undan kelib chiqqan. Bu
davr oltin asr sifatida tasvirlanadi: insonlar abadiy hayotga ega edilar, xudo Axuramazda abadiy
bahor yaratgan bo‘lib, kishilar farovonlik va baxt-saodat yashar edilar. Ammo kunlardan bir kun
ular gunohga botdilar: ular ta’qiqlangan mol go‘shtini yeb qo‘ydilar. Ziyonkor ruh
Anxra
Man’yu
ularga sovuq va qor yuboradi. Yima odamlarni sovuqdan qotib qolishlaridan saqlash
uchun uy qurib, unga barcha tirik jonzotlardan bir juftdan yashiradi. Bu afsona Shumer, Bobil,
Injil va Qur’ondagi Butun dunyoni tufon bosganligi haqidagi afsonaga ochiqdan ochiq
o‘xshashdir. Tarixning birinchi davri bo‘lgan – oltin davr shunday tugallanib, ikkinchi davr
bo‘lgan-
yaxshilik
bilan
yomonlik
o‘rtasidagi kurash davri boshlanadi. Uchinchi davr, ya’ni
insoniyat kelajagi Avestoda qadimgi davr kishilarining baxt-saodat haqidagi orzulari sifatida
tasvirlanadiki, unda yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi kurashda xudo Axuramazda g‘alaba
qiladi va o‘shanda yaxshilik saltanati barqaror bo‘ladi. O‘liklarning tirilishi va mahshar kuni
haqidagi tasavvurlar ham mavjud.
Zaratushtra xalqning zo‘ravonlik va talon-tarrojdan azob chekayotganligini ham dardlik
bilan qayd etib, qonun va tartibga rioya etishga chaqiradi. Aynan qishloq xo‘jaligi sohasidagi
islohotlar g‘oyasi uchun Zaratushtraga jamiyat tepasida turganlar qarshi chiqdilar. U qonundan
tashqari deb e’lon qilindi, jamiyatdan haydaldi, uning mol-mulki musodara qilindi.
Zardushtiylikda o‘sha davrdagi jamiyatning huquqiy va axloqiy tizimi o‘z aksini topgan.
Zardushtiylikning qonunlar majmuasida halollik, mehnatsevarlik, adolatlilik, fikr, so‘z va amalda
xolislik yuqori axloqiy me’yor asosi sifatida oldinga suriladi. Zardushtiylikning asosiy e’tiqodi
uchlik qoidasida
o‘z aksini topgan:
xayrli fikr (gumata), xayrli so‘z (gukta)
va
xayrli ish
(gvarishta
). Zardushtiylik axloqining talabi insonning ruhiy va tana pokligidir. Zardushtiylik
tinch va osoyishta, ittifoqlikda yashashni maslahat beradi, yaqinlarga nisbatan xayrixoh
6
Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. –Тошкент:Ўзбекистон, 1997. 23-бет.
bo‘lishni, bir-biriga yordam berishni, yomonlik bilan kurashishni, shafqatsizlik, shuhratparastlik,
zo‘ravonlik, o‘zboshimchalik, hasad, tuhmatni mahkum etadi, g‘azab va shahvotga berilmaslikni
targ‘ib etadi, berilgan va’daga vafo qilmaslikni, o‘g‘rilikni ta’qiqlaydi, tuzilgan shartnomaga
rioya etishni, savdoda rostgo‘y bo‘lishni, qarzni o‘z vaqtida to‘lashni ta’kidlaydi. Muhim
axloqiy
me’yorlarga
quyidagilar kirar edi: homiladorlik va ko‘z yorish davrida ayol to‘g‘risida
g‘amxo‘rlik qilish, erni ishlash, daraxtlar o‘tkazish, suv va oziq-ovqat manbalarini toza saqlash,
chorva boqish, muhtojlarga o‘zidagi ortiqcha narsalar bilan yordam ko‘rsatish, foydali hayvonlar
haqida g‘amho‘rlik qilish. Zaratushtra ta’limoti Markaziy Osiyo va Erondan boshlab Qora
dengiz va Misrgacha yoyilgan edi. Ushbu ta’limotga ko‘ra, oliy xudo- Xoliq va unga qarshi
turgan va unga bo‘ysunmaydigan yovuz kuchlar mavjuddirlar. Xoliq dunyoni muayyan
maqsadda yaratgan, ammo hozirgi holatda bu dunyoning intihosi bo‘lib, bu haqda dunyoning
najotkori kelib, undan xabar beradi. Jannat va do‘zax mavjud bo‘lib, har bir ruh kishi vafotidan
so‘ng sudga tortiladi. Zamonlar oxirida o‘lganlar tirilib, Qiyomat qoyim bo‘ladiki, o‘shanda
barcha gunohkorlar yakson qilinadilar. So‘ngra Yer yuzida Xudoning saltanati barqaror bo‘ladi
va taqvodor kishilar bu saltanatga kiradilar. Xristianlik, gnostik mazhablar va Shimoliy
buddaviylikda Zaratushtra o‘z ta’limoti bilan Axmoniylar imperiyasining barcha viloyatlarida
qoldirgan chuqur ta’sirini o‘tkazdi. Zardushtning narigi dunyo haqidagi ta’limoti avval
yahudiylar, so‘ngra xristian va islom diniga o‘tdi va bu dinlar ta’limotiga binoan qayta-qayta
ishlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
