1-mavzu. Falsafa faning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Hozirgi dunyoda falsafaning ahamiyati. Bugungi kunda, tezliklar va yuksak texnologiyalar asrida falsafa kerakmi, u eskirgani yo’qmi? Uzluksiz axborot oqimi va surunkali vaqt tanqisligi sharoitida muayyan bilim falsafani siqib chiqarmaydimi? Bunday savollar mutlaqo o’rinlidir, lekin ularga javobni hayotning o’zi beradi, u hozirgi zamon odami oldiga ko’p sonli, shu jumladan ilgari hech qachon mavjud bo’lmagan, butunlay yangi falsafiy muammolarni qo’yadi.
Jahon hamjamiyati III ming yillikning boshlanishini, biosfera holati va Erda hayotning davom etishi uchun o’z javobgarligini tobora teranroq anglagan holda qarshi oldi. Ayni shu sababli insonning barkamol rivojlanishi, odamlar, xalqlar o’rtasida, shuningdek jamiyat va tabiat o’rtasida insoniy, yaxshi qo’shnichilik munosabatlarini o’rnatish masalalari azaliy falsafiy mavzular bilan bir qatorda falsafiy tadqiqotlarda birinchi o’ringa chiqmoqda. Shu munosabat bilan faylasuflar avvalo Er yuzida ta’limning holati va rivojlanish darajasidan qattiq tashvishda ekanliklarini bildirmoqdalar. Кo’pgina faylasuflar fikriga ko’ra, hozirgi muammolarning aksariyati zamirida aynan qoniqarsiz ta’lim va lozim darajadagi tarbiyaning yo’qligi yotadi. Bu muammolarni echishda falsafa ham o’z rolini o’ynashi lozim.
4.Falsafada milliylik va umuminsoniylik, milliy falsafani rivojlaantirish zarurligi. Falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga doir umumiy muammolarni qamrab oladi, albatta. Ma’lumki, olam va odam munosbatlari, jamiyat va tabiatni asrash, umrni mazmunli o’tkazish, yaxshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan bog’liq masalalarning barchasi insoniyat uchun umumiy. Ammo falsafada muayyan milliy xususiyat, maqsad va intilishlar ham o’z ifodasini topadi. Aslida, yuqorida zikr etilgan umuminsoniy mavzu, masala va muammolarning barchasi avval-boshda xususiy, milliy, mintaqaviy ahamityaga molik masalalar tarzida namoyon bo’ladi. O’z yurti, millati, ota-onasi va yor-birodarlarini sevgan vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kamoli uchun qayg’uradi, ularni o’ylaydi, ularga xizmat qilishi oliy saodat deb biladi.Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jihat va xususityalar albatta aks etadi. Bu esa, o’z navbatida, umuminsoniy fan bo’lgan falsafada milliylikni aks etishiga asos bo’ladi. Umuminsoniylik – vatansizlik (kosmopolitizm) bo’lmagani singari, milliylik ham – milliy qobiqqa o’ralish, milliy mahdudlik degani emas. Lekin sizning xayolingizga beixtiyor “Milliy falsafa bo’lishi mumkinmi? Axir, yuqorida falsafaga o’z mohiyati bilan umuminsoniy fan deb ta’rif berdik-ku?” – degan svaoolar charx urishi mumkin. Bu – o’ziga xos milliy taraqqiyot yo’lidan ketayotgan barcha xalqlar falsafasi uchun daxldor bo’lgan savoolardir. Agar biz yuqorida qayd etilgan muammolarga milliy manfaatlarimiz nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak, yurtimizda bu yo’nalishni rivojlantirish zarurati etilganini anglaymiz.
Falsafiy adabiyotlarda milliy falsafa mavzusida turlicha fikrlar mavjud. Ayrim faylasuflar, aslida milliy falsafa bo’lishi mumkin emas, bunday yo’nalishning o’zi etnik mahdudlikka olib keladi, deb hisoblaydi. Boshqalari esa, modomiki, milliy falsafa milliy g’oyani va mafkurani shakllantirishning nazariy asosi ekan, har qanday umumiy qonuniyatlar muayyan ijtimoiy makon va tarixiy zamonda xususiy holda namoyon bo’ladi, deya milliy falsafani yoqlab chiqadi.
Biz millat bor ekan, milliy madaniyat, til va adabiyot ham mavjud degan fikrga o’rganib qolgamiz, Aslida, ularning barchasi nafaqat bir millatga, balki butun insoniyatga xos-ku! Bizning nazarimizda, milliy falsafa millat mentaliteteni belgilaydigan muhim omildir. Umumbashariy sivilizasiyaga uzviy qo’shilish jarayoni milliy falsafani yaratish orqali sodir bo’ladi. Eng muhimi – falsafadagi miliiylik umuminsoniylikni rad qilish evaziga emas, balki uni ijodiy boytish orqali rivojlanib boradi.
Falsafa tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ayrim milliy falsafalarning umuminsoniy ma’naviyat xazinasiga munosib hissa bo’lib qo’shilganini ko’ramiz. Masalan, Rim imperiyasi zavolga yuz tutgandan keyin o’z milliy davlatchiligiga ega bo’lgan Evropa mamlakatlarida, o’rta asrlarga kelib, milliy falsafa yaratish imkoni tug’ildi. To’g’ri, ular umumevropa hududida, qadimiy Yunonisiton va Rim madaniyati negizida shakllandi. Ularda Evropa xalqlariga xos umumiy jihat va xususiyatlar, umumetnik mentalitet aks etgan edi. Bu jarayon avvalo, Italiya va Angliyada, so’ngra Fransiyada yuz berdi. Bu falsafiy maktablarning F.Bekon va R.Dekart, B.Spinoza va J.J.Russo kabi atoqli namoyodalari nafaqat o’z mamlakatlari, balki Evropa va jahon falsafasi tarixida o’chmas nom qoldirdi. Ular, avvalambor, o’z yurti, o’z millati sha’ni sharafini yuksaklikka ko’tarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg’or g’oyalarni o’rtaga tashlagan, davr taqazo etgan mafkuraning shakllanishiga hissa qo’shgan.
Xuddi shunday, VIII-XIX asrlarda milliylik va jahon falsafasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta’sir ko’rsatgan hudud Prussiya bo’ldi. Uzoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida bo’lgan bu o’lka mustaqillikka erishib, milliy davlatchiligini tiklaganidan keyin, milliy ozodlikning falsafiy in’ikosi o’laroq Immanuil Кant, Georg Vilgelm Fridrix Hegel, Iogan Gotlib Fixte, Fridrix Vilgelm Yozef Shelling, Lyudvig Feyrbax kabi donishmandalar tomonidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Кeyinchalik bu falsafa Fridrix Nisshe, Zigmund Freyd kabi ko’plab faylasuflar tomonidan rivojlantirildi. Ushbk falsafa maktabining atoqli namoyondasi hisoblangan Hegel ta’limoti esa, Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi maqomini oldi. Hamma narsaning o’tkinchi ekanligini nihoyatda yaxshi biladigan, yangi zamonning Arastusi nomini olgan Hegel Pruss monarxiyasining o’tkinchi ekanligini bilmasmidi? Nima sabadan u dialektik ta’limot emas, balki monarxiyaga xizmat qilgan falsafiy sistemaning mukammalroq bo’lishi uchun ko’proq kuch sarfladi? degan savollar haligacha faylasuflarni o’ylantirib keladi.
Xo’sh nima sabadan Hegel bu yo’ldan bordi? Chunki, Hegel o’z davrining, o’z xalqining farzandi edi. U mustaqil nemis milliy davlati – Pruss monarxiyasi davrining mahsuli, o’sha davr falsafasining namoyodasi edi. U “Faylasuflar osmondan yomg’ir kabi yog’ilmaydilar yoki yomg’irdan keyingi qo’ziqorinlardek erdan o’sib chiqmaydilar, balki ularni xalq yaratadi” deganida ana shuni nazarda tutgan edi. Hegel o’z ijodi va faoliyati bilan Pruss monarxiyasi, garchand monarxiya shaklida bo’lsada, nemis davlati ekanligini o’z millatining ongi va dunyoqarashini tarkibiy qismiga aylantirib keta olgan buyuk faylasuf edi. Uning “Aqlga muvofiq narsalarning barchasi voqedir, voqe bo’lgan narsalarning barchasi esa aqlga muvofiqdir”, degan so’zlari ana shu ma’noda tushunish lozim. Hegelning bu masalada dialektik emas, balki metafizik usulga ko’proq e’tibor berganligining sababi ham ana shunda.
O’sha davrgacha, Rim imperiyasi qulaganidan keyin ko’proq tarqoq hudularga bo’linib, Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida yashab kelgan nemis millati uchun Pruss monarxiyasi – milliy davlat edi. Uning shakli-shamoili kelajakda o’zgarishi boshqa masala bo’lgani holda, bu davlatning Evropada nemis milliy davlati tarzida saqlanib qolishi, uning millat falsafasiga aylanishi bilan bog’liq edi. Millat falsafasiga, uning dunyoqarashiga aylangan milliy davlatchilik g’oyasi hech qachon so’nmaydi, garchand yurtni yovlar asrlar davomida bosib tursalarda, qachondir baribir qad rostlaydi va millatning davlati tarzida yana qayta namoyon bo’ladi. Hegel o’z millatining falsafasi va dunyoqarashiga o’sha davlatning shakli-shamoilini va mazmun-mohitini singdirib keta olgan faylasuf darajasiga ko’tarilgani uchun ham bu millat tarixda va u orqali, jahon falsafasi tarixida abadiy qoladi. Milliylik va umumevropa madaniyatidan bahra olgan bu falsafa haligacha o’z jozibasini yo’qotmaganligining sabalaridan biri ham ana shunda.
Shunga o’xshash vazifani, o’z davrida, millatimizning asl farzandi Alisher Navoiy ham bajargan. U ozodlikka erishgan millat falsafasini adabiyot falsafasiga, mustaqil davlat tilini adabiyot tiliga aylantira olgan, o’z xalqining bu sohadagi dahosi buyuk eanligiga, na faqat zamondoshlari, balki kelajak avlodlarni ham ishontirib keta olgan edi. Navoiy va uning zamoniga, o’sha davrga xos o’zgarishlarning boshida turgan Amir Temur faoliyatiga qayta-qayta murojat etishning sabalaridan biri ham ana shunda. Zero, har bir xalq, avvlao, o’zining tarixidan bugungi kun uchun tashbehlar izlaydi. Va ijtimoiy taraqqiyoti uchun asos bo’ladigan ma’naviy tamoil, an’ana va qadriyatlarga murojat qiladi.
Bugungi kunda bashariyat milodiy XX asr bilan xayrlashib uchinchi ming yillikka qadam qo’yganligiga ham bir necha yillar bo’ldi, hayotning barcha sohalarida ulkan yutuqlarga erishdi. Fan va texnika, madaniya va maorif rivojlandi. Odamzod o’zining aql-zakovati va mehnati bilan juda ko’p yangiliklar yaratdi. Dunyoning ko’plab sir-asrori kashf etildi, buyuk ixtirola qilindi.
Biz yashayotgan dunyo so’nggi yillarda nihoyatda o’zgarib ketdi. Xususan, Vatanimiz tarixida XX asrning 90-yillarida olamshumuml voqealar yuz berdi: mamlakatimiz mustaqillikka erishib, tub islohatlarni amalga oshirishga kirishdi. Xalqimizning huquqiy demokratik jamiyat barpo etish zarurati dunyoqarashni tubdan o’zgartirish, eski aqidalardan tamomila voz kechish, istiqlol mafkurasini shakllantirish, xalq ma’naviyatini yuksaltirish taqazo etdgan edi. Bunda ijtimoiy fanlar, ayniqsa falsafiy bilimlarni egallash muhim ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda o’z milliy falsafa maktablarini yaratgan xalqlar bor. Chunonchi, “hind falsafasi”, “xitoy falsafasi”, “nemis falsafasi”, “ingliz falsafasi”, “rus falsafasi” kabilar shular jumlasidandir. Milliy adabiyot, milliy madaniyat, san’at va hokazolar bo’lgani kabi, milliy falsafaning bo’lishi ham tabiiy. Ammo bu – falsafa milliy qobiqqa o’ralib qoladi, degani emas. U umuminsoniy fan sifatida, bir tomondan, umumbashariy muammolarni qamrab olsa, ikkinchi tomondan, shu masalalar bilan shug’ullanayotgan aniq shaxs – faylasuf mansub millatning muayyan manfaatlarini ham ifodalaydi. Millat ozod bo’lsayu o’z turmush tarziga mos fikrlasa, olamni, uning muammolarini dunyoqarashiga xos tarzda idrok eta olsa, uning o’z falsafasi shakllanadi. Bunday falsafa xalq manfaatlarini aql-idrok, mafkura yo’li bilan himoya qilishga, uning ongi, dunyoqarashi va ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.
Shu bois Vatanimiz mustaqillikka erishgandan so’ng milliy falsafani rivojlantirish g’oyat muhim ahamiyat kasb etdi. Busiz millatning haqiqiy farzandi bo’lgan, uning kamolini o’ylaydigan chinakam ozod, hur fikrli, barkamol insonni yaratib bo’lmaydi. Shu sababli biz o’rganadigan falsafa umumbashariy muammolar bilan birga, Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash, huquqiy demokratik jamiyat barpo etish jarayonidagi ma’naviyatning tarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy tamyillarini aks ettirmog’i lozim.