1-Mavzu: Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalari. Hadis ilmining paydo bo‘lishi. Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-adab al-Mufrad” hamda “As-sahih” asarlari

2.     Hadis ilmining paydo bo‘lishi. 

23.2.

 

Hadis ilmining paydo bo‘lishi 

Movoraunnahrda  VII  -  IX  asrlarda  islom  dinining  keng  tarqalishi  barcha 

sohalar, fan, madaniyat, falsafa, ijtimoiy hayot rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Bu davr 

tarixi, madaniyati, ilmu - fani, ta’lim-tarbiya jarayoni o‘ziga xos tarzda bo‘lib, turli xil 

silsilalari,  urushlar,  nizolar  oqibatida  ham  o‘z  tarqqiyot  yo‘lida  to‘xtamadi.  Islom 

madaniyati  shakllanishining  ichki  va  tashqi  manbalari,  tamoyillari,  ahkomlari, 

munosabatlari asta-sekinlik bilan rivojlana bordi, shuningdek ta’lim-tarbiya sohasiga 

oibd o‘zaro munosabatlar, ustoz - shogird munosabatlari paydo bo‘la boshladi. Hadis 

bu payg‘ambarimizning hayotiy faoliyatlari davomida biron-bir fikrni bildirganliklari, 

biror-bir  ishni  amalda  qilib  ko‘rsatganliklari  hamda  amaliy  xatti-harakatlari 

to‘g‘risida  aytilgan  rivoyatlardir.  Hadislarni  birinchi  marta  yozish  bilan  mashg‘ul 

bo‘lgan  muhaddislar  Rabez  ibn  Sabeh,  Said  bin  Abi  Aruba,  Malik  bin  Anas, 

Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy Shoshiy, Sufyon Savriy Kufiy 

va boshqalar  deb  ko‘rsatilgan.  Hadis  ilmini  o‘rganishning  oltin  davri  deb  VIII  -  IX 

asrlar tan olingan. Islom dunyosida eng nufuzli manbalar deb sanalgan oltita to‘plam 

(as-  sahih  as-sita)  ni  yaratgan  muhaddislar  ham  vatandoshlarimiz  bo‘lib,  ular  hadis 

ilmi rivojlangan IX asrda yashab ijod etganlar. 

Ulardan tashqari 6 yirik muhaddisni qilgan ishlari alohida e’tiborga molikdur. 

1.

 

Imom Buxoriy 810-yil 13-may kuni Buxoroda tug‘ilgan (810-870). Voyaga 

---

5

 

 

yetguncha  70  ming  hadisni  yoddan  bilgan.  Imom  Buxoriy  600  ming  hadis  to‘plab 

shundan 100 ming sahih 200 ming nosahih hadislarni yodlagan. 

Imom  Ismoil  al-Buxoriy  iste’dodli,  o‘tkir  zehnli  hamda  ziyrak  olim  bo‘lgan. 

Manbalarga  ko‘ra,  Bag‘dod  shahrida  istiqomat  qilgan  vaqtida  ko‘pincha  qorong‘u 

kechalari sham yorug‘i va oyning nurida ijod qilib, kitob yozar ekan. Tunda yodiga 

bexosdan  biror-bir  fikr-mulohaza  tushib  qolsa,  shamni  yoqib,  darhol  o‘sha  fikrni 

qog‘ozga  tushirar,  shu  taxlitda  ba’zan  shamni  yigirma  martagacha  o‘chirib-yoqar 

ekan» (U. Uvatov). 

Imom Buxoriyning o‘tkir zehn egasi ekanligini quyidagi misoldan ham bilish 

mumkin. 

Buxoriyning  axloqiy  tarbiyaga  oid  ta’limoti  komil,  axloqan  pok  insonni 

tarbiyalashda katta imkoniyatlarga egadir. Chunki uning asarlarida asosiy o‘rin tutgan 

Qun’oni  karim  oyatlari  va  Hadisi  sharifda  qayta-qayta  ta’kidlangan  insonni  o‘z 

amallari borasidaga mas’uliyati, uning doimo nazorat ostida ekani va mukofot hamda 

jazoning muqarrarligini his etish yuksak insoniy va axloqiy talablarining amal qilishi 

uchun imkon yaratadi. Masalan, «ichingizdagi narsani xoh oshkor, xoh maxfiy tuting, 

Alloh  baribir  ularni  hisob-kitob  qilib  qo‘ygay»  yoki  «Sizlarning  quloqlaringiz, 

ko‘zlaringiz  va  terilaringizning  o‘zlaringizga  qarshi  guvoh  bo‘lmog‘idan  yashirina 

olmas  erdingizlar»  -  degan  Qur’on  oyatlarini  olsak,  bu  so‘zlar  yaxshlik  bilan 

yomonlik,  halol  bilan  harom  o‘rtasida  ikkilanib  turgan  insonni  biroz  bo‘lsa  ham 

o‘ylantirib qo‘yadi va yomo niyatidan qaytaradi. 

Imom  Buxoriy  ta’limotining  inson  axloqi va tarbiyasidagi  ahamiyati  shundan 

iboratki, u insonni hech qachon umidsizlik tushkinlik holatiga qo‘ymaydi, yaxshilik 

va  tavba-tazarru  uchun  doimo  imkon  beradi,  hatto  yomonlikni  ham  yaxshilik  va 

ezgulik bilan mahv etishga yo‘l ochadi. 

2.

 

Imom Muslim (820-865) Naysabrning Qushayr qishlog‘ida tug‘ilgan. Iroq, 

Xijoz,  Shom,  Misr,  Buxoro  va  boshqa  joylarda  bo‘lib,  mashhur  ulamolardan  tahsil 

olgan va hadis ilmiga ulkan hissasini qo‘shgan. 

3.

 

Imom  Abu  Dovud  (816-  889)  Sijistonda  hozirgi  Eron  va  Afg‘oniston 

hududida  tavallud  topgan.  Yoshligidan  hadis  ilmiga  qiziqib  Iroq,  Xuroson,  Shom, 

Misr,  Arab  jazirasiga  safar  qilganlar  va  eshitgan  hadislarni  rivoyat  etadi.  Mashhur 

shayx roviy hofiz bo‘lib yetishdi. U jami 50 ming hadis rivoyat qilib shundan 4800 ta 

sahih hadisni « Sunnat « kitobiga kiritgan. 

4.

 

Abu Iso Muhammad at-Termiziy 824-yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi 

Sherobod  tumani)  qishlog‘ida  tug‘ilgan.  Imom  at-Termiziy  Imom  al-  Buxoriyga 

shogird  bo‘lgan.  Uning  eng  katta  asari  «Sunan»  bo‘lib, bugungi  kunda  shoir  Mirzo 

Kenjabek  tomonidan «Sunani Termiziy»  nomi  bilan  o‘zbek  tiliga o‘girgan va  nashr 

qilindi (2 - jilddan iborat). Umrining so‘nggi yillarida at- Termiziy ko‘zlari ojiz bo‘lib 

qoladi va 892-yili ona shahri Termizda vafot etadi. 

Imom  at-Termiziyning  «Sunan»  kitobida  keltirilgan  hadislarda  uning  ta’lim- 

tarbiya, axloq-odobga oid fikrlari ko‘p uchraydi. Chunonchi, doim insonda yaxshilik 

fazilatlarini  takomillashtirishni quyidagi  hadislarda  bayon  etadi:  «Alloh  nazdida  eng 

yaxshi  do‘st  deb  doimo  xayrli  ishlarni  qilib  yuruvchi  kishilarga  aytiladi».  «Alloh 

nazdida eng yaxshi qo‘shni o‘z qo‘shnilariga yaxshilik qilguv- chisidir», «Odamlarga 

shukur aytmaydigan kishi Allohga ham shukur qilmaydi». 

---

6

 

 

Imom  at-Termiziy  to‘plagan  hadislari  orasida  bolalarni  axloq-odobga, 

marhumlarga hurmat ruhida tarbiyalashga da’vat kuchli: «Chinakam sabr-toqatli deb 

musulmon  kishining  musibat  yuz  bergandagi  chidamliligiga  aytiladi»,  «Haqiqiy 

mo‘min deb xushxulq va ayoliga nisbatan xushmuomala kishiga aytiladi». Umuman, 

Imom  at-Termiziyning  ma’naviy  qadriyatlar  merosini,  uning  axloq-odob  va  ta’lim-

tarbiyaga  doir  qarashlarini,  dunyoqarashini  o‘rganishda  va  ulardan  hozirgi  yoshlar 

ta’lim  -  tarbiyasida  foydalanishda  u  to‘plagan  hadislaru  alloma  yaratgan  «Sunan» 

kitobining ahamiyati g‘oyat katta. 

5.

 

Imom Nasoiy (830-918) Xurosonning Niso shahrida tavallud topgan. Shom 

o‘lkalariga safar qilib zamonaning mashhur muhaddislaridan saboq oladi. Imom avval 

«As  sunan  Al  Kubro»  degan  kitob  yozadi.  Keyinchalik  undagi  ishonarli  hadislarini 

qoldirib «As sunan As Sug‘ro» deb nomlagan. 

6.

 

Imom  Ibn  Mojja  (824-888)  Iroqning  Qazvin  shahrida  tavallud  topgan. 

Boshlang‘ich ta’limni olgach hadis ilmi bilan shug‘ullanish uchun Iroq, Shom, Misr, 

Ray kabi o‘lkalarga safar qiladi. Jami 32 ta kitob yozadi. Ushbu kitob 1500 bobni o‘z 

ichiga  olgan  Imomning  «Sunan»  kitobini  Ishonarli  Sahih  va  Fiqixda  tengi  yo‘q 

manba sifatida e’tirof etadi. 

O‘zbekiston  Respublikasining  Birinchi  Prezidenti  Islom  Karimov  «Imom  al-

Buxoriy  hazratlari  nafaqat  o‘zbek  xalqi,  balki  butun  musulmon  olamining  faxr- 

iftixoridir.  Ul  tabarruk  zotning  hayoti  tom  ma’nodagi  ilmiy  va  insoniy  jasorat, 

bukilmas iroda, so‘nmas e’tiqod timsolidir» deb ta’kidlaydilar. 

Hadislarda  insonning  kamolotga  erishishi  uchun  talab  etiladigan  insoniy 

fazilatlar ifoda etilgan bo‘lib, bu fazilatlar sirasiga o‘zgalarga mehr-oqibat ko‘rsatish, 

saxiylik,  ochiq  ko‘ngillilik,  ota-ona,  kattalar  va  qarindoshlarga  nisbatan  muruvvatli 

bo‘lish,  ularga  g‘amxo‘rlik  qilish,  vatanga  muhabbat,  mehnat  va  kasb-  hunarni 

ulug‘lash,  halollik,  poklik,  do‘stlik,  olijanoblik,  rahm-shafqatlilik,  kamtarlik, 

rostgo‘ylik  va  vijdonlilik  kabi  xislatlar  kiritiladi.  Bundan  tashqari,  insonning  o‘zini 

yomon illatlardan tiyishi, yaxshilik sari intilishi kerakligi bora- sidagi pand-nasihatlar 

ham  o‘z  aksini  topganki,  bularning  barchasi  Qur’oni  karimda  qayd  etilgan 

ko‘rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni shakllan- tirishda asosiy mezon bo‘lib 

xizmat  qiladi.  Hadislarda  jamiyat  ravnaqi,  insoniyat  taraqqiyotining  ta’minlanishiga 

ta’sir  etuvchi  muammolarga  ham  jiddiy  e’tibor  berilgan.  Ularning  orasida  ekologik 

muammolarga alohida o‘rin ajratilgan bo‘lib, necha asrlardan buyon o‘z dolzarbligini 

yo‘qotmagan.  Ana  shunday  muammolar  mohiyatini  o‘z  mazmunida  aks  ettirgan 

hadislarda  ekin  dalada  ko‘chatlarni  o‘tqazish,  ularni  himoya  etish,  ariq-zovurlar 

qazish  va  ularni  vaqti-vaqti  bilan  tozalab  turish,  suv  chiqarish  kabi  ezgu  ishlarni 

amalga  oshirishga  undovchi  fikrlar  mujassamlangan.  Masalan,  tirik  jonivorlarni 

o‘ldirmaslik;  (shariatdan  o‘ldirishga  buyurilgan  ilon  va  chayondan  bo‘lak), 

jonivorlarga g‘amxo‘rlik qilish, ularga ozor bermaslik, inson yashaydigan joyni unga 

ozor  beradigan  narsalardan  tozalash  (227va  446-b.adislar),  kishilarga  soya  beruvchi 

daraxtlarni kesmaslik, hovli sahnlarini toza tutish haqidagi hadislar shular jumlasidan. 

Hadislarda  yomon  ishlar,  illatlar,  yomon  xatti-harakatlar  gunoh  sifatida 

qoralansa,  inson  farovonligi,  jamiyat  ravnaqi  uchun  qilinadigan  yaxshi,  ezgu  xatti- 

harakatlar, faoliyat savob tarzida olqishlanadi. 

Shunga ko‘ra,  yetim  molini  yeyish,  mol-dunyoga  hirs  qo‘yish, yolg‘onchilik, 

---

7

 

 

g‘iybatchilik, tuhmat, zino, ichkilikbozlik, giyohvandlik, foydasiz gapni ko‘p gapirish 

va  boshqa  illatlar  gunoh  hisoblansa,  ota-ona,  keksalar,  zaiflar  va  muhtojlarga 

g‘amxo‘rlik qilish, ularni yo‘qlab turish, marhumlarni yaxshi so‘zlar bilan xotirlash, 

omonatga xiyonat qilmaslik kabilar savob sanalishi alohida ta’kidlanadi. 

Inson  kamoloti  bevosita  uning  salomatligi  bilan  bog‘liqdir.  Zero,  sog‘lom 

insongina ham  oila,  ham  jamiyatning  ravnaq  topishi  yo‘lida  faoliyat  ko‘rsata  oladi. 

Hadislar,  umuman,  Islom  ta’limotida  tozalik  va  poklik,  shu  jumladan,  ruhiy  va 

jismoniy poklikka katta e’tibor beriladi: «Haq taolo o‘zi pok, poklikni yaxshi ko‘radi, 

o‘zi  toza,  tozalikni  yaxshi  ko‘radi,  o‘zi  oliy  himmatdir,  oliy  himmatlikni  yaxshi 

ko‘radi,  o‘zi  ochiqko‘ngil,  ochiqko‘ngillikni  yaxshi  ko‘radi,  eshiklarning  oldini 

pokiza tutinglar» (190-hadis). 

Hadislarda  inson  erki,  ozodligi  va  unga  dahl  qilmaslik  masalalarining 

yoritilishiga ham katta ahamiyat berilgan. 

Islom ta’limotida har tomonlama yetuk bo‘lishi uchun insonning erkin bo‘lishi 

kerakligi borasidagi fikrlar Qur’oni karimda ham, Hadisu sharifda ham birdek e’tirof 

etilgan.  Xususan:  «Alloh  taologa  farzlardan  so‘ng  amali  solihlarning  eng  sevimlisi 

musulmon  kishining  diliga  xursandchilik  solishdir»  (33-hadis);  «Alloh  o‘zi 

kechirguvchi  zot,  kechirguvchini  yaxshi  ko‘radi»  (191-hadis);  «Alloh  taolo  zulm 

qilmagan  qozi  bilan  birgadir.  Agar  qozi  jabr  qilsa,  Alloh  undan  uzoqlashadi  va 

shayton unga yaqinlashadi» (194-hadis) kabi hadislar bunga yaqqol dalilidir, chunki 

inson  qanchalik  qadrlansa,  barcha  ezgulik  va  yaxshiliklar  insonga  yo‘naltirilgan 

bo‘lsa, uning manfaati uchun xizmat qilsa, inson ham shunga ko‘ra kamol topaveradi, 

yuksaklikka  ko‘tariladi,  o‘z  navbatida  bunday  insonlar  yashaydigan  jamiyat  ham 

rivojlanaveradi. 

Demak,  hadislar  Muhammad  payg‘ambarimizning  sunnatlari  bo‘lib, 

mazmunan har bir mo‘minning ishonchi, e’tiqodini mustahkamlaydi, shu bilan birga 

insonni  ma’naviy  kamolotga  yetaklaydi.  «Islom  dini  ma’rifatga  asoslangani  uchun 

ham  har  bir  shaxsni  aqliy,  jismoniy  jihatdan  kamolga  yetkazishga  oid  e’tiqod  va 

imondan iborat bo‘lib, faqat ezgulikka xizmat qilish, olijanob bo‘lish, pokiza yurish, 

bir  burda  luqmani  halol  qilib  yeyish,  jaholat  va  jaholatparastlikka  yo‘l  qo‘ymaslik, 

o‘z  birodarining,  qarindosh-urug‘larining,  millatining  va  vatanining  qadriyatlarini 

asrashdan  iboratdir».  Shunday  ekan,  hadislar  komil  insonni  shakllantirishda  muhim 

manba bo‘lib xizmat qiladi. 

 

3.     Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-adab al-Mufrad” hamda “As-sahih” asarlari. 

1.

 

Imom Buxoriy 810-yil 13-may kuni Buxoroda tug‘ilgan (810-870). Voyaga 

yetguncha  70  ming  hadisni  yoddan  bilgan.  Imom  Buxoriy  600  ming  hadis  to‘plab 

shundan 100 ming sahih 200 ming nosahih hadislarni yodlagan. 

Imom  Ismoil  al-Buxoriy  iste’dodli,  o‘tkir  zehnli  hamda  ziyrak  olim  bo‘lgan. 

Manbalarga  ko‘ra,  Bag‘dod  shahrida  istiqomat  qilgan  vaqtida  ko‘pincha  qorong‘u 

kechalari sham yorug‘i va oyning nurida ijod qilib, kitob yozar ekan. Tunda yodiga 

bexosdan  biror-bir  fikr-mulohaza  tushib  qolsa,  shamni  yoqib,  darhol  o‘sha  fikrni 

---

8

 

 

qog‘ozga  tushirar,  shu  taxlitda  ba’zan  shamni  yigirma  martagacha  o‘chirib-yoqar 

ekan» (U. Uvatov). 

Imom Buxoriyning o‘tkir zehn egasi ekanligini quyidagi misoldan ham bilish 

mumkin. 

Buxoriyning  axloqiy  tarbiyaga  oid  ta’limoti  komil,  axloqan  pok  insonni 

tarbiyalashda katta imkoniyatlarga egadir. Chunki uning asarlarida asosiy o‘rin tutgan 

Qun’oni  karim  oyatlari  va  Hadisi  sharifda  qayta-qayta  ta’kidlangan  insonni  o‘z 

amallari borasidaga mas’uliyati, uning doimo nazorat ostida ekani va mukofot hamda 

jazoning muqarrarligini his etish yuksak insoniy va axloqiy talablarining amal qilishi 

uchun imkon yaratadi. Masalan, «ichingizdagi narsani xoh oshkor, xoh maxfiy tuting, 

Alloh  baribir  ularni  hisob-kitob  qilib  qo‘ygay»  yoki  «Sizlarning  quloqlaringiz, 

ko‘zlaringiz  va  terilaringizning  o‘zlaringizga  qarshi  guvoh  bo‘lmog‘idan  yashirina 

olmas  erdingizlar»  -  degan  Qur’on  oyatlarini  olsak,  bu  so‘zlar  yaxshlik  bilan 

yomonlik,  halol  bilan  harom  o‘rtasida  ikkilanib  turgan  insonni  biroz  bo‘lsa  ham 

o‘ylantirib qo‘yadi va yomo niyatidan qaytaradi. 

Imom  Buxoriy  ta’limotining  inson  axloqi va tarbiyasidagi  ahamiyati  shundan 

iboratki, u insonni hech qachon umidsizlik tushkinlik holatiga qo‘ymaydi, yaxshilik 

va  tavba-tazarru  uchun  doimo  imkon  beradi,  hatto  yomonlikni  ham  yaxshilik  va 

ezgulik bilan mahv etishga yo‘l ochadi.