1-Mavzu eksprimental

Ichki iroda tarbiyasi

1960-yilda Standford universitetida iroda bilan bog‘liq tadqiqot o‘tkazilgan. Bu tadqiqotni “Zefir” deb nomlagan. Unda olimlar bir necha yuzlab 4-5 yoshli bolani stol ustida “Zefir” shirinligi bo‘lgan xonaga olib kirishgan va tanlash huquqi berilgan. Ular istasa, shirinlikni yeb qo‘yishi mumkin edi, lekin xonaga professor kelishini kuta olsa, shirinligi ikki barobar ko‘payishini aytishdi. Ya’ni ozroq sabr evaziga bitta emas, ikkita shirinlik yeyishi mumkin edi. Ba’zi bolalar shirinlikni darhol yeb qo‘ygan bo‘lsa, boshqalari o‘zini tiyib, oxirga qadar kuta olgan.
Bir necha yillardan so‘ng o‘smir yoshiga yetgan o‘sha bolalar yana Standford universitetiga taklif qilinib, hayoti va tabiati o‘rganildi. Yoshligida shirinlikni 2 ta bo‘lgunicha sabr qila olgan bolalar hayotining har jabhasida ildamroq edi. Ular yaxshiroq o‘qishar, qiyinchiliklarni osonroq yengib o‘ta oladigan, boshqa odamlar bilan yaxshi kelishadigan o‘smirlar edi.
Demak, irodali bolalar muvaffaqiyatliroq, hayotda ko‘proq narsaga erisha olar ekan. Albatta, bolalar tabiatan irodali bo‘lishi mumkin, lekin hammasi ham emas. Biroq “Bolam irodasiz”, deb osongina yengilish o‘rniga irodasini tarbiyalash uchun kirishish muammoga yechim bo‘ladi.
Demak, avvalo bolani o‘z-o‘zini boshqarishga o‘rgatamiz:
1. Muzlatkichda kolbasa mahsulotlari ko‘p bo‘lishiga qaramay uni faqat nonushtada yeymiz, kun davomida yemaymiz yoki shirinliklarni faqat tushlikdan so‘ng yeymiz degan talabni qo‘yamiz. Bola bu tartibga birdan amal qilishi qiyin, lekin bir oy davomida shu usul orqali irodaning “o‘zini cheklash” yo‘nalishi bo‘yicha natijaga erishish mumkin.
2. Noqulayliklarga qaramay harakat qilishga o‘rgatamiz. Ya’ni kun sovuq bo‘lishiga qaramay, issiqqina uyga kirib olish o‘rniga, hovlida yumushlarni bajaramiz. Bu bolani chidamlilikka o‘rgatadi.
3. Kundalik reja tuzamiz va hamma belgilangan ishlar shu kuni bajarilishini nazorat qilamiz. Biron bir ishga ulgurmay qolgan bo‘lsa, “Mayli bugun charchading, ertaga qilasan”, deb emas, balki “Ertaning ham o‘z ishi bor, bugungi ish bugun bajarilishi kerak”, deb boladan talab qilinadi. Bunda irodaning qat’iyat yo‘nalishi tarbiyalanadi va bola o‘zining oldidagi mas’uliyatini tobora his qila boshlaydi.
4. Bolaning bir xil vaqt rejimida uxlab, uyg‘onish grafigini tuzamiz. Xohlagan paytda uxlab, xohlagan paytda turish bolaning tizimli kun tartibiga ega emasligini ko‘rsatadi. Bu irodaning tartibli bo‘lish yo‘nalishiga tegishli.
5. Albatta, bolaning hayotida sportga o‘rin ajratamiz. Chunki badantarbiya nafaqat bolaning tanini, balki ruhini ham chiniqtirib, chidamli qiladi. Bu yo‘l bilan irodaning chidamlilik yo‘nalishini shakllantiramiz.
6. Biron bir qiyin ishga bolani jalb etamiz. Uning lug‘atidan “Qila olmayman”, “Bunga kuchim yetmaydi”, degan iboralarni “o‘chiramiz”. Buning uchun o‘zimiz o‘rni kelganda yordam beramiz va har qanday mushkul vazifani ham bajarish mumkinligiga ishonch uyg‘otamiz. Bunda irodaning ishonch yo‘nalishi rivojlanib boradi.
Mana shunday oddiy, hayotiy vazifalarni bajarishda tartibga rioya qilish orqali sekin-astalik bilan iroda tarbiyalanib boradi. Biroq yana bir guruh olimlar fikricha, iroda boshqalarning bosimi ostida emas, balki insonning o‘z sa’y-harakati bilan tarbiyalanadi. Eksperimentlar ko‘rsatdiki, boshqalar nazorati ostida biror yumush qilishga majbur bo‘lganlar ko‘proq boshqariluvchi toifaga aylanib qoladi. Shu sabab, qoidalarni bola o‘z xohishi bilan bajarishiga erishishimiz muhim.