1-mavzu. Eksperimental psixologiya: tushuncha, tarixi, Eksperimental psixologiyaning xozirgi davrdagi xolati Reja

vazifalari
:
Psixologiya fanida eksperiment o’tkazishning qonunlari, tartibi va printsipi bilan 
tanishtirish
Turli metodikalar yordamida shaxsning psixik jarayonlari, holatlari va psixomotorikani 
o’rganish
Ilmiy psixofiziologiyaning asoschisi - buYuk rus olimi Ivan Mixaylovich 
Sechenov. U miya faoliyatining barcha shakllarining asosini tashkil etadigan markaziy 
asab tizimini o'rganish sohasidagi fundamental kashfiyotlarga tegishli. 1863 yilda 
Sechenov markaziy inhibisyon fenomeni kashf
XIX asr o'rtalarida. Londonda ishlagan Shotlandiya shifokori Marshall Xoll 
(1790-857) va Parijdagi Frantsuz kollejining tabiiy fanlar professori Per Florentsiya 
(1794-1867) miyaning funktsiyalarini o'rganib, miyani muayyan qismining funktsiyasi 
bu joyni yo'q qilish yoki yo'q qilish yo'li bilan o'rnatilsa keyinchalik hayvonlarning 
xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarni kuzatish bilan ehtiyot qismlar.
1861 yilda frantsuz jarrohi Pol Brokka (18241880) klinik usulni taklif qildi: marhum 
miyasini ochadi va bemorning hayotidagi anomal xatti-harakatlar uchun javobgar deb 
hisoblanadigan shikastlanish joyini qidiradi. Shunday qilib, Broka miya yarim 
korteksining frontal girusining "nutq markazini" ochdi, u odamda shikastlangan bo'lib, 
hayot davomida aniq gapirishga qodir edi.
1870 yilda Gustav Fritsch va Eduard Xitzing birinchi marta miya yarim korteksini elektr 
stimulyatsiyasi usulini qo'lladilar (ular quyonlar va itlar bilan tajriba o'tkazdilar).
Nemis fizigi va fiziologi German Xelmxolts (1821-1894) asab impulslarining tezligini 
o'lchashdan ko'rish va eshitish sohalarini o'rganishga o'tkazdi va shu paytgacha 
noma'lum hududda bir oyoq bo'lib qoldi, keyinchalik bu hislar psixologiyasi deb ataladi.
18-asr oxiri - XIX asr boshlarida Evropa fiziologlari 1879 yilda hissiy 
organlarning fiziologiyasi sohasidagi ishlar dunyodagi birinchi eksperimental ilmiy 
psixologik laboratoriyaning paydo bo'lishini kutgan. Ko'plab taniqli fiziologlar 
psixologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. Shu munosabat bilan biz bir nechta 
taniqli ismlar va misollar keltiramiz.
Ingliz fiziologi Bell (1774-1842) sezgilar va tasvirlarning anatomik tuzilish va 
sezgilarning ishlashiga bog'liqligini isbotladi. U refleks yoyi kontseptsiyasining 
poydevorini qo'yib, xattiharakatlarning refleks mexanizmini ishlab chiquvchilaridan 
biri edi. Chex fiziologi (shuningdek biolog va evangelist) J. Purkin (1787-1869) 
markaziy va periferik ko'rishning fiziologik yo'naltirilgan nazariyasini yaratdi.
Nemis fiziologi I. MYuller (1801-1858) fiziologik ma'lumotlarga asoslanib, 
aqliy jarayonlar va hodisalarni, shu jumladan idrok, xotira, fikrlash, temperament va 
tushlarni miya faoliyati bilan tushuntirishga harakat qildi. Ushbu tushuncha psixika 
doktrinasini faqat ruhning falsafiy, spekulyativ ilm-fan tomonidan taqdim etilgan bir 
paytda paydo bo'ldi, unda anatomiya va fiziologiya deyarli tilga olinmagan va ko'plab 
ruhiy hodisalar psixologlar ishida miya faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lmagan.

---

Eksperimental psixologiya fan sifatida XIX asr o‘rtalarida rivojlana boshladi. 
Eksperimental psixologiyaning maqsadi psixologik eksperiment o‘tkazishning malaka 
va ko‘nikmalarini paydo qilish va rivojlantirishdan iborat. Eksperimental 
psixologiyaning vazifalari:
1.
Psixologiya fanida eksperiment o‘tkazishning qonunlari, tartibi va tamoyillari bilan 
tanishtirishdan iborat.
2.
Turli metodikalar yordamida shaxsning psixik ‘lari, holatlari va psixomotor 
rivojlanishini o‘rganishdir. Ma’lumki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, ximiya va 
boshqa fanlarning rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Psixik hodisalarni o‘lchashning 
mumkinligi, binobarin, psixologiyada eksperimentning boiishi mumkinligi haqida 
nemis psixo- logi I.Gerbart (1776-1841) ijobiy fikr bildirgan. U «psixologiyada 
matematikani tatbiq qilish mumkin va zarurligi haqida» shunday degan: «Mening 
tadqiqotlarim amalda faqat psixologiyaning o‘zi bilan cheklanib qolmasdan, balki 
fizikaga va umuman tabiat fan- lariga ham qisman aloqadordir».
Mashhur ingliz olimi F.Gal’ton 1884 –1885 yillar davomida bir necha seriyalardan 
tajribalar o‘tkazdi. Bunda 5 dan 80 yoshgacha bo‘lgan hoxlovchilar arzimagan haq 
evaziga laboratoriyada o‘z kuchi, 
reaktsiya tezligi
; organizmning xislatlarini 
17ko‘rsatkich bo‘yicha tekshirishlari edi. Bu ko‘rsatkichlar qatoriga shuningdek, bo‘yi, 
oqirlik, opkaning triklik siqimi, kalt va musht kuchi, harflarni eslab qolish qobiliyati, 
ko‘rish o‘tktrligi, rangni farqlash kabi ko‘rsatkichlar ham kiritildi.To‘liq dastur 
bo‘yicha hammasi bo‘lib 9337 kishi tekshirilib chiqildi.F.Gal’tonning fikriga ko‘ra, 
testni o‘kazish eksperimentni talab etadi.SHunday qilib, eksperiment fanning haqiqiy 
asosi, poydevori deb qarala boshlandi. Bu haqida Dj. Kettell ham ta’kidlab o‘tgan: 
qachonki asosidan eksperiment va o‘lchash, aniqlash tashkil qilar ekan, shundagina 
psixologiya xaqiqiy va aniq fan bo‘lishi mumkin. 1890 yilda nashr qilingan ilmiy ishida 
u 50 turdagi laborotoriya testlarining ro‘yxatini keltiradi.Hozirgi kunda ularni testdan 
ko‘ra ko‘proq topshiriqlar deb atash to‘g‘riroq bo‘ladi.bu topshiriqlar testlarga 
qo‘yiladigan talablardan faqat ikkitasiga ega edi: uni qo‘llash ko‘rsatmasi mavjud 
hamda tadqiqotning (laborotor) ilmiy xarakteri ta’kidlangan edi. Bu talablarga ko‘ra 
laborotoriya yaxshi jixozlanishi; testni o‘tkazish vaqtida begonalar bo‘lmasligi; barcha 
teshiruvchilarga bir xilda ko‘rsatma berilishi, ya’ni ular nima qilishlari kerakligini 
yaxshi o‘zlashtirib olishlari lozim edi.
F.Gal’ton va Dj.Kettell dastlabki 
asarlari nashr etilgach
, test metodi g‘oyasi turli 
mamlakat olimlarining diqqatini o‘ziga tortdi. SHu tariqa uning tarafdorlari va qarshi 
bo‘lgan olimlar paydo bo‘la boshladi. Bu metodni qo‘llash tarafdorlariga quyidagilarni 
kiritish mumkin: Germaniyada – G.MYunsterberg, S.Krepilin, V.Onri, Frantsiyada – 
A.Bine, AЈSHda – Dj.Gilberd va boshqalar. Bu tadqiqotchilar yangi turdagi, ya’ni 
psixologiyani amaliyot extiyojlari bilan bog‘lashga uringan olimlar edilar.Biroq amaliy 
tadqiqotlarga intilish psixologiyada fandan yiroqlashish deb baholanadi. Dj. Kettellning 
ta’kidlashicha, u o‘zining dastlabki testlarini laborotoriya tadqiqotlarida individual 
farqlarni aniqlash maqsadida 1885 yilda qo‘llangan, ammo V. Vundtning qarshiligi 
tufayli ularni nashrdan chiqara olmadi.
YAngi metodlar yaratilishi bilan birga birlashtirilgan testlar qo‘llanila 
boshlandi. Masalan, aqlni o‘rganish metodlari orasida amerikalik psixolog D.Veksler 
(1939, 1955) ning subtestlari keng tarqaldi. YAngi proektiv metodlar ham yaratilib, 
keng qo‘llanila boshlandi (amaerikalik psixolog G. MYurre (1935, 1943) ning tematik 
appertseptsion testi ( TAT), nemis psixologi S. Rozents Veygning frustratsiyaga bo‘lgan 
reaktsiyani o‘rganish testi va boshqalar ).
Rus psixologiyasida diagnostik metodlaridan foydalanish o‘z tarixiga ega. 
Bunda psixodiagnostika rivojlanishining ikki bosqichini ajratib ko‘rsatish mumkin.

---