1 Мавзу: Экспериментал психологиянинг предмети

? 

? 

? 

---

 

13

 

 

Ko`pchilik  psixologlar  fikricha  shkalalashtirish-psixik  jarayon  va  holatlarni 

o`lchash  uchun  qo`llaniladigan  eksperimental  va  matematik  usullar  yig`indisidan 

iboratdir. Ko`pincha shkalalashtirishga o`lchash so`zi sinonim qilib quyiladi.  

 

Psixologik  jarayon,  xususiyat,  ob`ekt  va  hodisalarni  shkalalashtirish  deganda 

muayyan  qoidalar  asosida  ularni  sonlarga  tenglashtirish  tushuniladi.  Bunda 

sonlarning o`zaro nisbati bu hodisalar o`rtasidagi nisbatni aks ettirishi kerak bo`ladi. 

Sonlar  u  yoki  bu  xususiyatning  modeli  vazifasini  bajaradi.  SHu  yo`l  bilan 

shkalalashtirish  psixologiyani  faktlarni  tasvirlovchi  fandan  ayrim  faktlarni  oldindan 

aytish  imkonini  beradigan  fanga  aylantiradi.  Tadqiqot  xususiyatiga  qarab  turli 

o`lchov shkalalarining tiplarini qo`llash mumkin. 

 

Nomlash  shkalasi  (nominativ  shkala)  bir  xil  qiymatdagi  empirik  tizimni  sonli 

tizimda  aks  ettirishdir.  Nomlash  shkalasi  mazmunidan  ko`rinib  turibdiki,  turli 

sinflarni  ekvivalenti  bilan  almashtirishni  bildiradi.  Nomlash  shkalasi  tenglik 

qonuniga buysunadi, masalan X xususiyatiga ko`ra A ob`ekti V ob`ektiga teng bo`lsa 

xA q xV  bo`ladi, lekin S ob`ektga nisbatan bu tenglik o`zgaradi  xA q xS.  

Nomlash shkalasi umumiy shaklga ega bo`lib, barcha shkalalashtirish turlari u 

yoki bu darajada nomlash shkalasi hisoblanadi. Nomlash shkalasini tuzishda quyidagi 

talablarga  rioya  qilinadi:  1)ko`plab  ob`ektlarning  har  bir  a`zosi  bir  ob`ektlar  sinfiga 

kiritilishi mumkin; 2) har bir ob`ekt bir vaqtning o`zida ikki yoki undan ortiq sinfga 

mansub bo`la olmaydi.  

 

Nomlash  shkalasida  ob`ektlarni  almashtirilgan  sonlar  bilan  hech  qanday 

arifmetik  amallar  (qo`shish,  ayirish,  bo`lish,  ko`paytirish)  bajarilmaydi.  SHuning 

uchun  ob`ektlar  turli  harf,  son,  raqamlar  bilan  ixtiyoriy  tarzda  almashtirilishi 

mumkin, lekin ular hamma vaqt faqat bitta ob`ektni aks ettiradi.  

 

Tartib  shkalasida  simvollar  xususan  sonlar  ob`ektlarning  teng  yoki  teng 

emasligi,  ekvivalent  yoki  ekvivalent  emasligini  aks  ettirishi  bilan  birga  ularning 

o`lchanayotgan  xususiyatga  nisbatan  munosabatini  ham  tartibga  soladi.  Tartib 

shkalasidagi  sonlarni  tartibga  solish  mumkin  bo`lsa  ham,  u  absolyut  emas,  nisbiy 

xarakterga  ega  bo`ladi.  Tartib  o`rnatish  bilan  bog`liq  o`lchov  operatsiyalarida  ular 

o`rtasidagi  farqning  hajmi  haqida  hech  qanday  ma`lumot  mavjud  emas.  Masalan, 

sessiya  paytida  talabalar  bilimini  baholashni  olaylik,  “a`lochi”  va  “yaxshi”  bahoga 

o`qiydigan talabalar bilimi o`rtasidagi farq uning darajasida xolos, lekin qanday farq 

qilishi noma`lum. 

 

Agar  shkala  tartib  shkalasining  barcha  xususiyatlariga  ega  bo`lsa  va  shunga 

qo`shimcha  tarzda  birliklar  orasida  oraliq  mavjud  bo`lsa,  u  holda  bunday  shkalalar