1-mavzu Dinshunoslik asoslari faniga kirish

1-mavzu Dinshunoslik asoslari faniga kirish.

Reja
1. Dinshunoslik asoslari fanini ukitishdan kuzda tutilgan maksadlar va bu soxada erishilgan yutuklar.

2. Dinning jamiyatdagi funktsiyalari. Din ijtimoiy xodisa sifatida.
3. Dinning paydo bulish msalasi. Dinlar tasnifi.
1. Dinshunoslik asoslari fanini ukitishdan kuzda tutilgan maksadlar va bu soxada
erishilgan yutuklar.
1991 yil 31 sentyabr` Uzbekiston mustakilligi kuni deb e`lon kilingandan sung uning 1992 yil 8 dekabr`da kabul kilingan Konstitutsiyasida vijdon erkinligi konun sifatida kafolatlangan. Ushbu asosiy konunning 31 moddasida bunday deb ezilgan: “Xamma uchun vijdon erkinligi
kafolatlanadi. Xer bir inson xoxlagan dinga e`tikod kilish eki xech kaysi dinga e`tikod kilmaslik xukukiga ega. Diniy karashlarni majburan singdirishga yul kuyilmaydi”. Dinshunoslik - asoslari din, uning kelib chikishi, tarixiy shakllari, ijtimoiy moxiyati, mukaddas ezuvlari, evolyutsiyasы, uning jamiyat tarixida tutgan urni, xurfikrlilik va diniy falsafa, ilmiy va diniy dunekarashlarning uzaro munosabati kabi duneviy va diniy masalalar xakidagi ilmiy, jumladan falsafiy ta`limot, anikrogi ukuv predmetidir.

1998 yil may oyida “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tugrisidagi konunning yangi taxrirdagisi kabul kilingan. (Bu konunning mazmuni va axamiyati xakida maxsus seminar mashgulotlarida fikr muloxaza yuritilajak).

bularning eng yiriklari islom, provoslaviya, yaxudiylardir. Ular ixtierida 1.702 tashkilot Adliya vazirligida ruyxatga olingan. Bulardan 1500 dan ziedrogi machit va madrasalardir. 11 ta madrasada kadrlar tayerlanmokda.
Mustakillikning 10 yilligida respublikamizdan 28 ming fukaro xaj zieratini, 18 ming kishi umra safariga borib kelgan.
Ijtimoiy xaetimizda istiklol yillari yuz bergan tub uzgarishlar dinlarga xam ijobiy ta`sir etib, ularning asosiy e`tiborini axlok odob, vatanparvarlik, ilm xunarni egallash muammolariga karatib, diniy ta`lim – tarbiya ishlariga duneviy bilimlarni xam kiritib, ularni bulgusi kadrlarga xam urgatmokdalar. Dinda, jumladan islomda XVIII asrda boshlangan isloxotchilik XX asr axrlarida avj olgan zamonaviylashtiruvchilik xarakatlari yanada tez va samarali davom etmokda.
Bular esa boshka ob`ektiv sharoit va sub`ektiv omillar bilan birga uning nufuzi, ta`siri, unga bulgan intilishni kuchaytirmokda. Bu jixatdan ota- bobalarimiz e`tikodi, umuminsoniy axlok targibotchisi, tinchlik va dustlik kuychisi islom ayniksa takomillashmokda, nufuzi va ta`siri ortib
bormokda. Yangi missonerlik, ya`ni dinga e`tikodchilarni, ayniksa eshlarni da`vatchilik bilan shugullanadigan tashkilotlar faoliyati kuchaymokda. Islomda madrasalarga kabullar kupaytirilib, kizlar ukitiladigan bilim yurtlari, machitlar koshidagi kurslar, xorijiy universitetlarga, Moskva,
Kozon shaxarlariga eshlarni yuborib ukitish tabora kengaytiraetirlar. Chunki, diniy jamoalar kupaygan sari ularni chala mullalardan, diniy fundamentalizmga moyil kimsalardan tozalab, ular urniga malakali, diniy va duneviy bilimlarni uygunlashtirib ta`lim beradigan mutaxassislar tayerlashga intilish kuchaetir. Dinshunoslik predmeti esa ana shunday mutaxassislarni tayerlashda urni bekies.
Yukoridagi burilish va intilishlari davlatimiz xam kuvvatlamokda.
Xulosa shuki, Mustakil Uzbekistonda barcha fukarolarga vijdon erkinligi berilgan, dinga ishonuvchilarning uz e`tikodlarini amalga oshirishlari uchun tegishli imkoniyatlar yaratilgan. Yuridik va jismoniy shaxslarning, diniy tashkilotlarning xukuklari vijdon erkinligi konunida belgilangan.
“Dinshunoslik asoslari”ning tavsifi shunday iboratki, iloxietdan farkli ularok, u din xakida fakat arxeologiya, etnografiya, tarix filologiya, demografiya, falsafa, psixologiya kabi fanlar beradigan ilmiy dalillarga suyanadi ularning urganishni, taxlil kilishni, umumlashtirishni amalga oshiradi; ob`ektiv olam – tabiat, jamiyat, inson, uning xaeti xakidagi, tabiatdan tashkaridagi kuchlar tugrsidagi fikrlarga uz munosabatini bildiradi. Dinshunoslik asoslarining strukturasi, ya`ni tuzilishi – mazmuniga kuyidagi asosiy mavzular kiradi: bu Uzbekistonda vijdon erkinliginin namoen bulishi va uning jamiyatni demokratiyalashdagi urni, kursning ta`rifi, tavsifi, predmeti, vazifalari; din- ma`naviy ijtimoiy va
tarixiy xodisa, ya`ni fenomen ekanligi; dinning tarixiy shakllari ularning ma`nosi, jaxon dinlari: - buddizm, xristianlik, islom, islomning vujudga kelishi, uning mukaddas ezuvlari, uning jaxon dini sifatida madaniyatga, turmush tarziga ta`siri, Urta tida madaniyatga, turmush tarziga ta`siri, Urta Osieda islom, mustakillik va din x.k.
“Dinshunoslik asoslari” kursining predmeti –kishilik jamiyati tarakkietining muayyan boskichida paydo bulgan barcha din shakllarining ma`nosini, ma`naviy, ijtimoiy, gneseologik, ya`niy nazariy bilish va psixologik ildizlarni, ularning ta`limoti va marosimchiligini, jamiyat xaetida tutgan urni va tamoyillarni ilmiy asosda urganuvchi, urgatuvchi fandir.
“Dinshunoslik asoslari” dinning nimaligini, uning vujudga kelishi va rivojlanishi, u ma`naviyatning bir elementi ekanligini, ulardagi duneviy, real bilimlar eshlarni tarbiyasida xam zarurligini ukdirdi; u tabiiy, ijtimoiy-gumanitar fanlarga suyanadi: muayyan vazifalarni bajaradi: uning uz predmeti, ya`ni urganadigan urgatadigan mavzulari bor.
2. Dinning jamiyatdagi funktsiyalari. Din ijtimoiy xodisa sifatida.
Mustakillik izoxli lugatida dinga kuyidagicha ta`rif berilgan: din ijtimoiy xaetni, vokelikni, uning xodisalarini uziga xos tarzda in`ikos ettiruvchi ijtimoiy ong shakllaridan biri. Ibtidoiy dinlar usha davr odamlarining tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari, bularning sirlarini anik bilmasliklari, turli uydirmalarga ishonganliklarining okibati sifatida yuzaga keldi. Demak din ibtidoiy jamoa tuzimi davrida vujudga kelgan va usha davrda muayyan odamlarning
dunekarashini aks ettirgan.
Din arxeologiya, etnografiya, tarix, antropologiya, filologiya, demografiya, falsafa, psixologiya, xurfikrlilik kabi fanlar bergan, beraetgan dalil, ma`lumotlarga kura bundan 30-40 ming yillar burun paydo buldi. Xush boshlangich diniy tasavvurlarning paydo bulishi sabablari nima edi? Xozirgi zamon fan bergan dalillarga binoan bundan taxminan 40 ming yillar ilgari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida xozirgi toifadagi odamlar sekin asta shakllana borgan. Unga kadar
va keyingi davrlarda ular yashash uchun kurashib, tabiat sirlarini bilishga xarakat kilganlar. Shuning uchun ularni fanda “akl idrokli odamlar” deb nomlanadi. Ana shu davrda turli diniy tasavvurlar paydo bula boshladi.
Dastlabki boskichlarda din goyat sodda bulib, uning eng ibtidoiy shakllari fetishizm, totemizm, animizm, shomanizm, sexrgarlikdan iborat bulgan. Bular zamonlar utishi bilan uzgarib, bulinib, murakkablashib borgan. Xozirgi zamon dinlarida ularning koldiklari xali xam saklangan. Masalan, xozirgi uzbeklarning orasida xam kaldirgoch, musicha, laylaklar mukaddaslashtirish urf odatga aylangan. Bu totemizm koldigidir. Dinga ishonishning amaliy ifodasi turdi xil ibodat, urf odat, marosim va xar xil diniy ezuvlardir. Din, asosan 5 ta funktsiyani bajaradi. Bular katoriga tuldiruvchilik ovituvchilik (kompensatorlik), birlashtiruvchilik (integrativ), tartibga soluvchilik, nazorat kilib turuvchilik (regulyativ), aloka boglovchilik (kommunikativ), tarbiyalovchilikdan iborat. Bularning oldingi turttasi an`anaviy funktsiyalardir: beshinshisi yangi bulib, u ayniksa xozirgi zamon islomiga xosdir: uning dindorlarni axlokli, odobli kilishga karatilgan dasturlarga taalluklidir. Bular
Kur`on, xadislarda, xozirgi din arboblarning asar, fatvo, amaliy tavsiya, faoliyatlarida diniy satrlarda yakkol namoen bulmokda.
Xulosa shuki, din ijtimoiy xodisadir: u ibtidoiy jamoada bundan taxminan 30-40 ming yillar oldin mifologik, ya`ni afsonaviy dunekarashdan sung paydo bulgan: zamonlar utishi bilan uning shakllari uzgarib, goyat keng evolyutsiyani boshdan kechirgan. Diniy e`tikodning amaliy ifodasi xar xil ibodat, urf odat, marosim va ezuvlardir. Din xozir 5 ta asosiy funktsiyani bajaradi.
«Dinshunoslik asoslari» kursi xem «Falsafa» predmeti bajaradigan 5 ta funktsiyadan asosan 4ta sini, chunonchi ijtimoiy, gnoseologik, dunekarashlik, tarbiyaviy funktsiyalarini bajaradi. Metodologik funktsiyani esa fakat falsafa bajaradi. Dinshunoslik XIX asr urtalarida Garbiy evropada aloxida fan tarmogi sifatida vujudga kelgan. Uning asoschilari – Myuller, Taylor, Sosse, Freyzerdir.
3. Dinning paydo bulish msalasi. Dinlar tasnifi.
Dinshunoslik murakkab, sintetik, ya`ni kurama fan soxasidir. Dinni turli jixatlardan xar xil fanlar urganadi. Masalan, dinlar tarixiy – ibtidoiy jamiyatdan xozirgi davrlargacha utgan dinlar evolyutsiyasini urgatadi; din psixologiyasi – dinni inson psixik faoliyati bilan boglik xolda urgatadi; din sotsiologiyasi – dinga ijtimoiy xodisa sifatida endashishni, uning ijtimoiy funktsiyasini urgatadi: din antropologiyasi – aloxida olingan shaxs madaniyati tizimida din
kanday rol uynashini urgatadi; din fenomenologiyasi – inson xaetidagi diniy fenomen (xodisa)larni urgatadi; din falsafasi – dinni turli goya, karash, ta`limotlar tizimi sifatida urgatuvchi falsafadir; diniy axlok – umuminson axloki xazinasidan din tanlab terib olgan, ularga tus bergan xulk-odob, ugit pand- nasixat, da`vat, cheklash, koralash, ma`kullash, ta`kiklash,
ragbatlantirishni urgatadi, diniy estetika eki san`at- dinni tasvirlash, tasvirlash, tarkatish, dindorlarni jalb etish, mustaxkamlash diniy ibodat, amallarni utkazishga erdam beradigan badiiy bilimlarni urgatadi, diniy tashkilotlar – dinni rivojlantirish, uni ukitish, dindorlar orasiga tarkatish, kadrlar tayerlash, dushmanlardan ximoya kilish, davlat va nodavlat tashkilotlar bilan aloka boglash diniy ibodat, zieratlarni kilish, xayriya ishlarini yulga solish, xamkorlik, totuvlik
urnatish uchun kurash kabi vazifalarni bajaradi. Dinshunoslikning eng yirik, muxim soxalaridan biri islomshunoslik, xurfikrlilikdir. Xulosa shuki, «Dinshunoslik asoslari» ijtimoiy, gnoseologik, dunekarashlik, tarbiyaviy
funktsiyalarini bajaradi. U XIX asr urtalarida evropada paydo bulib, butun dunega, XIX asrda jumladan Uzbekistonga XX asrning 30 yillarida tarkalgan. Bu erda oldin islomshunoslik bor edi, xolos. Dinni turli jixatlardan xar xil fanlar urganadi, urgatadi. Bular katoriga dinlar tarixi, din psixologiyasi, din sotsiologiyasi, din antropologiyasi, din falsafasi, diniy axlok, diniy san`at va x.
Urganadi. Bu predmet, kursni urganish goyat muxim nazariy va amaliy axamiyatga egadir. 1-dan u udinga ob`ektiv, ya`ni xolisona, ilmiy, okilona baxo berishni urgatadi, uni idealizatsiya kilmasdan, ya`ni kuklarga kutarib, xaddan oshirib yubormosdan va erga urmasdan baxo berishni urgatadi;
2-dan u din jumladan islom xakidagi asossiz ta`limotlarni rad etishi, uni buzib, soxtalashtirib baxo berishlarning zararli ekanligini isbotlaydi;
3-dan dinni xurfikrlilik, ya`ni u xakda erkin fikr yuritish, din uni fandan ustun kuymasdan, u bilan enma en turadigan ta`limot deb xisoblab, undagi real, duneviy kadriyatlarga ijobiy baxo berib, ulardan foydalanish yullarini belgilab beradi;
4-dan dindan, jumladan islomdan siesiy maksadlarda foydalanishga urinaetgan
fundamentalist, akidaparast, ekstremistlarning asl kiefasini ochib berib, ularga karshi kurash yullari, usullarini urgatadi;
5-dan talabalarda falsafiy, ilmiy, erkin fikrlilik dunekarashni shakllantirishga erdam beradi.
6-dan mustakillik yillari diniy (islomiy) kadriyatlarning, umuman ma`naviy marosimizni
tiklashni real imkoniyatlari yaratilib, din va uning kadriyatlari xalkimiz turmush tarzi va
ma`naviyatining ajralmas kismi bulib boraetganligini asoslab beradi.
Utilgan mavzu buyicha savollar
1. Dinshunoslik fanining asosiy maksadi nimalardan iborat?
2. Dinni urganishda kanday endashuv turlarini bilasiz?
3. Dinlar nimalar asosida tasnif kilinadi?
Foydalanilgan adabietlar
1. Juraev U, Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998
2. Men` A. Istoriya religii. M., 1995.
3. Mifы narodov mira. V 2-x tomax. M., 1993
4. Vasil`ev A.S. Istoriya religii Vostoka. M., 1997
5. Dinshunoslik. Ma`ruzalar matni. T., 2000.
6.Dinshunoslik asoslari. Professor A.Abdusamedov taxriri ostidla. T., 1985 y.