1-mavzu bozor iqtisodiyotida innovatsiya reja: Innovatsiyaning mazmuni va mohiyati Innovatsiyaning maqsadlari

Kombinatsiyalashgan  uslub  bir  necha  alohida  uslublar  yoki  ularning 
ayrim elementlarining birlashtirilishidan iborat bo‘ladi. 
Sanab  o‘tilgan  uslublardan  tashqari,  amaliyotda  yana  boshqa  uslublar, 
jumladan,  ushbu  kitobda  bundan  keyin  ko‘rib  chiqiladigan  uslublar  – 
sezuvchanlik  tahlili  (shu  jumladan,  matematik  dasturlashtirish  uslublari, 
zararsizlik  nuqtasini  tahlil  etish  va  boshqalar)  va  ssenariylar  tahlili  ham 
qo‘llaniladi. 
 
4. Loyiha tavakkalchiliklarini tadqiq qilish uslublarini tasniflash. 
Yuqorida ta‘kidlanganidek, hozirgi vaqtda qo‘llaniladigan tavakkalchiliklar 
tahlilining  matematik  apparati  garchi  ushbu  aytib  o‘tilgan  sohani  matematik 
modellashtirishga  nisbatan  boshqa  yondashuvlar  ham  mavjud  bo‘lsa-da,  lekin 
ko‘pincha ehtimolliklar nazariyasi uslublariga tayanadi. 
Tavakkalchiliklar  nazariyasida  matematik  modellarning  quyidagi  turlarini: 
bevosita,  teskari  va  sezuvchanlikni  tadqiq  etish  vazifalarini  ajratib  ko‘rsatish 
qabul  qilingan.  Bevosita  vazifalarda  tavakkalchilikni  uning  darajasini  belgilash 
bilan  bog‘liq  baholash  ma‘lum  axborotning  apriorisi  asosida  amalga  oshadi. 
Teskari  vazifalarda  berilgan  cheklashlarni  qabul  qilinadigan  tavakkalchilik 
darajasiga  qoniqtirish  maqsadida  bir  yoki  bir  necha  o‘zgartiriladigan  asosiy 
parametrlarga  cheklashlar  belgilanadi.  Boshlang‘ich  axborotlarning  muqarrar 
tarzdagi  noaniqligi  sababli  zarur  bo‘ladigan  sezuvchanlikni  tadqiq  etish 
uslubining  asosiy  g‘oyasi  natijali,  mezonli  ko‘rsatkichlarning  modellar 
parametrlarini  variantlashga  (ehtimolliklarning  taqsimlanishi,  u  yoki  boshqa 
kattaliklarning  o‘zgarish  sohalari  va  shu  kabilarga)  nisbatan  qaltisligi, 
o‘zgaruvchanligi  darajasini  tahlil  etishdan  iboratdir.  Investitsiya  loyihasining 
sezuvchanligini tadqiq qilish xulosalari loyiha tavakkalchiliklarini tahlil etishda 
olingan  natijalarning  ishonchlilik  darajasini  aks  ettiradi.  Ular  ishonchli 
bo‘lmaganida  loyihaning  tahlilchisi  quyidagi  imkoniyatlardan  birini  amalga 
oshirishga majbur bo‘ladi: 
noaniqligi  natijaning  buzilishiga  eng  ko‘p  ta‘sir  qilgan  parametrlarni 
aniqlashtirish; 
javobning 
sezuvchanligini 
kamaytirish 
maqsadida 
boshlang‘ich 
ma‘lumotlarni ishlash uslublarini o‘zgartirish; 
loyiha tavakkalchiliklari tahlilining matematik modelini o‘zgartirish; 
loyiha tavakkalchiliklarining miqdoriy tahlilini o‘tkazishdan voz kechish. 
Hozirgi  vaqtda  matematik  modellarning  noaniqlikni  hisobga  oladigan  va 
uni  bayon  qilish  usullariga  ko‘ra  farqlanadigan  quyidagi  klasslari  investitsiya 
loyihasi tavakkalchiliklarini tahlil etish uchun ko‘proq qo‘llaniladi: 
1) stoxastik modellar; 
2) lingvistik modellar; 
3) nostoxastik (uyinli) modellar. 
Loyiha  tavakkalchiliklarini  tadqiq  qilish  sohasidagi  xorijiy  adabiyotlar 
tahlili mavjud uslublarni va ular bilan bog‘liq modellarni quyidagi yo‘nalishlar 
(yondashuvlar) bo‘yicha tasniflashga imkon beradi: 

---

134 
 
A. Ehtimollilik taqsimotlarining jalb etilishiga qarab: 
1) ehtimolliliklar taqsimotlarini hisobga olmaydigan uslublar; 
2) ehtimolliliklar taqsimotlarini hisobga oladigan uslublar. 
B. o‘zgaruvchan ko‘rsatkichning har bir alohida mohiyatini amalga oshirish 
ehtimolligini  hisobga  olish  va  ehtimolliliklar  taqsimotlarini  hisobga  oladigan 
tahlilning butun jarayonining o‘tkazilishiga qarab: 
1) ehtimollilik uslublari; 
2) tanlash uslublari. 
V.  qurilgan  model  bo‘yicha  natijalovchi  ko‘rsatkichlarni  topish  usullariga 
qarab: 
1) tahlilchilik uslubi; 
2) imitatsion uslub. 
Har  bir  stoxastik  kattalik  uchun  uning  faqat  bir  mohiyati  olinishi  A 
yondashuvining belgisi hisoblanadi; tavakkalchilikni ekzogen o‘zgaruvchi bilan 
bu  tarzdagi  «quyiltirish»dan  maqsad  –  aniqlik  vaziyatida  hech  qanday 
o‘zgarishlarsiz  tahlil  etish  uchun  ishlab  chiqilgan  uslublarni  qo‘llanish 
imkoniyatiga ega bo‘lishdir. 
B  yondashuvi  uchun  tuzilgan  model  buyicha  hisob-kitoblarning  natijasi 
natijalovchi  o‘zgaruvchining  alohida  mohiyati  emas,  balki  ehtimolliklarning 
taqsimotidan tashkil topadi. 
Ehtimollilik  uslublari  modelning  qurilishi  va  u  bo‘yicha  hisob-kitoblar 
ehtimollar nazariyasi tamoyillariga muvofiq amalga oshiriladi, deb faraz qiladi, 
tanlash  uslublarida  esa  bularning  hammasi  tanlashlar  bo‘yicha  hisob-kitoblar 
yo‘li bilan bajariladi. 
Echimlarni  qabul  qilishni  modellashtirish  uslublarining  qo‘llanilishi  B 
yondashuvining  o‘ziga  xos  belgisidir.    Bu  yo‘lda  maqsadli,  optimallashtirilgan 
va bir tizimli yondashuvlar ajratib ko‘rsatiladi. 
Maqsadli  yondashuvga  modelni  konstruksiyalashda  maqsadlarning  aniq 
berilishi  xosdir.  Maqsadga  oid  ko‘rsatkichlarning  har  qanday  o‘zgarishi 
modelning  o‘zining  rekonstruksiyasiga  olib  boradi  va  yangi  hisob-kitoblarni 
talab  qiladiki,  bu  qo‘shimcha  xarajatlar  bilan  bog‘liqdir.  Ushbu  yondashuvdan 
shunga o‘xshagan aniq berilgan maqsadli vaziyatlarda doimiy tarzda qarorlarni 
qabul qilish zarur bo‘lganida foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Bir tizimli yondashuv maqsadlarning ifodalangan tizimini emas, balki faqat 
reallikni  aks  ettirishga  qaratilgan  modelning  qurilishi  bilan  bog‘liqdir.  Bunday 
modelni va unga doir hisob-kitoblarni baholash natijasida harakatlarning optimal 
strategiyasi emas, balki real tizimning o‘zini tutishi bayoni ifodalanadi. So‘ngra 
maqsadlar  tizimi  tanlanadi  va  tizimning  o‘zini  tutishi  va  qilingan  farazlar 
haqidagi  prognozli  axborotlar  yordamida  qarorni  qabul  qilish  mumkin  bo‘ladi. 
Investitsion  loyihalashtirish  jarayonida  vujudga  keladigan  maqsadlarning 
o‘zgarishlari modjelning o‘zgarishiga olib keladi va yangi hisob-kitoblarni talab 
qiladi. 
Nihoyat,  V  yondashuvi  qurilgan  model  bo‘yicha  natijalovchi 
ko‘rsatkichlarni topishning tahlilchilik va imitatsion usullarini ajratib ko‘rsatadi. 

---

135 
 
Natijalarni  olishning  tahlilchilik  usuli  bevosita  ekzogen  o‘zgaruvchilar 
mohiyatlari  asosida  amalga  oshiriladi.  Uning  afzalliklariga  qarorni  topishning 
tezligi  kiradi,  kamchiliklariga  esa  -  qo‘yilgan  vazifaning  tasarrufda  bo‘lgan 
matematik  apparatga  ko‘niktirilishi  zarurligi  va  uning  nisbatan  unchalik  ko‘p 
bo‘lmagan «shaffofligi» kiradi. 
Imitatsion  usul  model  bilan  ko‘p  martalik  tajribalarni  o‘tkazish  hisobiga 
natijalovchi  ko‘rsatkichning  mohiyatini  qadam-baqadam  topishga  asoslanadi. 
Uning  asosiy  afzalliklari  –  barcha  hisob-kitoblarning  shaffofligi, loyihani  tahlil 
etish natijalarining rejalashtirish jarayoni barcha ishtirokchilari tomonidan idrok 
etilishi va baholanishining soddaligidir. Ushbu usulning jiddiy kamchiliklaridan 
biri  sifatida  chiqadigan  axborotning  hajmi  kattaligi  bilan  bog‘liq  hisob-
kitoblarga katta xarajatlar qilinishini ko‘rsatish zarur. 
Ko‘rib  chiqilgan  tasniflashga  yo‘nalish  olib,  loyiha  tavakkalchiligini 
baholashga  nisbatan  o‘zaro  bir-birini  to‘ldiruvchi  sifatli  va  miqdoriy 
yondashuvlarni tahlil qilamiz. 
Loyiha  tavakkalchiliklarini  sifatli  baholash  uslubiyoti  tashqi  jihatdan  juda 
oddiy  –  bayon  qiluvchilik  shaklida  ko‘rinadiyu,  lekin  u  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra 
tadqiqotchi-tahlilchini  miqdoriy  natijaga, aniqlangan  tavakkalchiliklar, ularning 
salbiy  oqibatlari  va  «barqarorlashtiruvchi»  chora-tadbirlarning  qiymatli 
baholanishiga  olib  kelishi  kerak.  SHunday  qilib,  sifatli  yondashuvning  asosiy 
vazifasi  –  ekspertizadan  o‘tkazilayotgan  loyihaga  xos  bo‘lgan  loyiha 
tavakkalchiliklarining  ehtimol  tutilgan  turlarini  aniqlash  va  bir  xillashtirish 
bo‘lib,  bu  yuqorida  keltirilgan  tasniflar  yordamida  amalga  oshiriladi; 
shuningdek, ushbu tavakkalchilik turining darajasiga ta‘sir qiladigan sabablar va 
omillar 
aiqlanadi 
va 
bayon 
qilinadi. 
Bundan 
tashqari, 
aniqlangan 
tavakkalchiliklarni  gipotetik  amalga  oshirishning  barcha  ehtimol  tutilgan 
oqibatlarini  bayon  qilish  va  ularga  qiymat  bahosini  berish  va  bunday 
oqibatlarning  kamaytirilishi  va  yoki  ularning  kompensatsiya  qilinishiga  doir 
chora-tadbirlarni  taklif  etish,  ushbu  chora-tadbirlarning  qiymatli  bahosini 
hisoblab chiqish zarur. 
Investitsiya  loyihasining  tavakkalchiliklarini  pasaytirishda  qo‟shimcha