1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

Mavzu: Bozor infratuzilmasida sug„urta tizimi.

Reja:

1. 
   Sug‗urtaning mohiyati va ahamiyati.
   
2. 
   Sug‗urtaning turlari va funksiyalari.
   
3. 
   Mamlakatimizning sug‗urta faoliyatini rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar.
   

1. Sug„urtaning mohiyati va ahamiyati.

Tadbirkorlik faoliyati uning ishtirokchilari mulkiga xavf soluvchi xatarlar, qaltisliklar, tavakkalchilik bilan bog‗liqdir. Tavakkalchilik deganda yuz berishi mumkin bo‗lgan va buning natijasida moddiy zarar yetkazuvchi noxush holatlar nazarda tutiladi. Tavakkalchilikni pasaytirish, ya‘ni yuz berishi mumkin bo‗lgan xavf-xatarning oldini olish, ko‗rilishi mumkin bo‗lgan zararni kamaytirish maqsadida yirik kompaniyalar o‗zida maxsus bo‗limlar tashkil etadi. Ushbu bo‗limlarda ko‗rilishi mumkin bo‗lgan zararni kamaytirishga qaratilgan kompleks dasturlar ishlab chiqiladi.

Korxonalar faoliyatida yuz berishi mumkin bo‗lgan xavf-xatarlar quyidagi ikki turga bo‗linadi:

1. 
   korxona faoliyatiga bog‗liq bo‗lgan, ya‘ni ichki xavf-xatarlar;
   
2. 
   korxona faoliyatiga bog‗liq bo‗lmagan, ya‘ni tashqi xavf-xatarlar.
   

Korxona faoliyatiga bog‗liq xavf-xatarlar o‗z navbatida quyidagilarga bo‗linadi:

• 
  avariyalar, yong‗inlar;
  
• 
  tashkiliy-texnologik (rejalarning belgilangan vaqtda bajarilmasligi, sifat bo‗yicha talablarning bajarilmasligi);
  
• 
  ish tashlashlar, g‗alayonlar;
  
• 
  korxonadagi talon-tarojlik va o‗g‗irliklar.
  

Korxona faoliyatiga bog‗liq bo‗lmagan xavf-xatarlar esa o‗z navbatida quyidagilarga bo‗linadi:

• 
  bozor konyunkturasi bilan bog‗liq xavf-xatarlar (valyuta tavakkalchiligi, baho o‗zgarishi tavakkalchiligi, talab pasayishi tavakkalchiligi, raqobat kuchayishi tavakkalchiligi);
  
• 
  xorijiy hamkor faoliyati bilan bog‗liq xavf-xatarlar (to‗lovning vaqtida bajarilmasligi, hamkorning bankrotlik holatiga tushishi, tovarning vaqtida yetkazib berilmasligi va boshqa majburiyatlarning bajarilmasligi);
  
• 
  siyosiy xavf-xatarlar;
  
• 
  harbiy xavf-xatarlar;
  
• 
  davlat hokimiyati organlariga bog‗liq bo‗lgan xavf-xatarlar;
  
• 
  uchinchi tomon bilan bog‗liq xavf-xatarlar;
  
• 
  tabiiy ofatlar xavf-xatari.
  

Yuqoridagi xavf-xatarlar natijasida ko‗rilishi mumkin bo‗lgan zararlarni kamaytirishda quyidagi usullardan foydalaniladi:

1. 
   sug‗urtalash;
   
2. 
   xedjirlash, ya‘ni birjalardagi fyuchers shartnomalaridan va opsionlardan foydalanish;
   

4. 
   hisob-kitoblarning xavf-xatarni kamaytiruvchi eng ma‘qul usulini qo‗llash;
   
5. 
   bozor konyunkturasini chuqur tahlil qilish va shu asosda harakat dasturini belgilash. Ushbu usullar ichida sug‗urtalash muhim ahamiyatga ega.
   

Sugurtalash – jismoniy va huquqiy shaxslarning muayyan hodisalar (sug‗urta holatlari) yuz bergan paytdagi mulkiy manfaatlarini ular to‗lagan sug‗urta badallari (sug‗urta mukofotlari)dan shakllantirilgan pul jamg‗armalari hisobidan muhofazalash borasidagi munosabatlarni anglatadi. Sug‗urta qiluvchi va sug‗urta qilinuvchi o‗rtasidagi munosabatlar maxsus shartnoma bilan tartibga solinadi. Jahon tajribasida u polis degan nom olgan. Polis – sug‗urta shartnomasining tuzilishini tasdiqlab, sug‗urta qiluvchining sug‗urta qilinuvchiga sug‗urta holati yuz bergan taqdirda shartnoma sharti bilan belgilangan pul qiymatini (sug‗urta tovoni) to‗lash majburiyatini ifodalagan hujjatdir.

Adabiyotlarda ta‘kidlanishicha, sug‗urta faoliyatining ilk ko‗rinishlari Rim imperiyasi davrida paydo bo‗lgan. Harbiy xizmatdan bo‗shatilganlar o‗z hayotlarida ro‗y berishi mumkin bo‗lgan noxush holatlarni bartaraf etish maqsadida turli jamiyatlar tashkil etishib, unga a‘zo bo‗lib kirganlarning

badallari evaziga fond tashkil etilgan. Jamiyat a‘zosining boshiga og‗ir kun tushganda jamiyat tomonidan moliyaviy ko‗mak berilgan. Sug‗urta Yevropada «savdogarlar gildiyasi» ko‗rinishida paydo bo‗lgan. Savdo asosan dengiz orqali olib borilgan bo‗lib, savdogarlar dengizda to‗fonlarga uchrashi, qaroqchilar hujumiga uchrashi mumkin. Ushbu xavf-xatarni kamaytirish uchun savdogarlar fond tashkil etishgan. 1648-yilda Yevropada (London, Parij) birinchi sug‗urta kompaniyalari tashkil etildi va sug‗urta to‗g‗risida qonun qabul qilindi.

AQShda sug‗urtaning rivojlanishiga mulkdorlikning rivojlanishi turtki berdi. Hozirgi vaqtda AQShda 8000 dan ortiq xususiy sug‗urta kompaniyalari bo‗lib, ularda hayot sug‗urtasiga katta e‘tibor qaratiladi. AQShda hozirgi vaqtga kelib 1 trln. dollar sug‗urta badallari yig‗ib olinmoqda va YaIMning 19 foizini (1991-yilda 14 foiz edi) tashkil etmoqda. Angliyada esa bir yilda 55 mlrd. dollar sug‗urta badallari yo‗naltirilgan. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda sug‗urta ijtimoiy himoyaning asosiy vositalaridan biriga aylangan.

2.