1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

Tovar birjasi yaratish bosqichlarini
ko'rib chiqaylik. Asosiy masala tovar birjasi 
joylashadigan joyni va u erda sotiladigan mahsulot turlarini tanlash hisoblanadi. Jahon 
tajribasining guvohlik berishicha, birjalar, qoidaga ko'ra, ko'proq eng mujassamlangan moddiy 
resurslar manbalariga maksimal yaqinlikdagi yirik markazlarda joylashishi lozim.
Birinchi bosqichda
bu ishning tashabbuskorlari ular birja rivojlanishining dastlabki 
bosqichida va kelajakda bozor tomon harakatlanishda nimani olishi mumkinlini va istayotganini 
aniq belgilab olishi zarur.
Ikkinchi bosqichda
birja sotishga ixtisoslashadigan tovarlarni oldindan tanlab olish kerak.
Birja tovarining belgilari:
1. Standartlashtirilganlik;
2. Bir-birni almashtira olish;
3. Monopoliyalashuv darajasi pastligi;
4. Ishlab chiqarishning ommaviyligi.
Qoidaga ko'ra, birja tovari kelajakda undan kutish mumkin bo'lgan barqaror talab kabi 
tavsifga ham ega bo'ladi. Tovar birjasi tashkil etiladigan shaharni tanlashga keladigan bo'lsak, 

---

avvalo, ombor binolari va rivojlangan axborot tarmoqlarining mavjudligi kabi omillarni hisobga 
olish zarur.
Uchinchi bosqichda
tovar birjasi yaratishning tashabbuskorlari uning potentsial 
ta'sischilarini tanlaydilar. Buning uchun tashabbuskorlar tomonidan xo'jalik faoliyati jarayonida 
to'plangan axborot, shuningdek, boshqa tashkilotlarda, masalan, statistika boshqarmasida mavjud 
axborotdan foydalaniladi. 
Potentsial ta'sischilarni tanlash ularda birjani yaratish uchun moliyaviy mablag'lar kiritish 
imkoniyatining mavjudligi, birja savdolariga moddiy 
resurslarni jalb qilish, korxona va tashkilotlar 
bilan keng aloqalardan kelib chiqib amalga oshiriladi.
Keyingi, to'rtinchi bosqichda
asosiy e'tiborni tovar birjasini uning bo'lajak ta'sischilariga 
reklama qilishga qaratish lozim.
Har qanday tovar birjasi ikkita asosiy faoliyat yo'nalishiga ega: bir tomondan, ulgurji savdo 
va boshqa tomondan, narx kotirovkasi.
Tovar birjasi, qoidaga ko'ra, tijorat tashkiloti hisoblanmayd. Katta foyda olish uning maqsadi 
emas. Ma'lum bir shartlilik bilan tovar birjalarini manfaatdor ishlab chio'aruvchilar va vositachi 
firmalar tomonidan uning qatnashchilaridan har biriga sotuv va xarid operatsiyalvri o'tkazishni 
ta'minlaydigan, tartibga solinadigan tovarlar bozorini tashkil qilish loyihasini birgalikda amalga 
oshirish uchun yaratiladigan konsortsium shaklida ifodalash mumkin.
Qatnashchilar oladigan foyda tijorat ishlarini o'tkazishga xarajatlarni tejash bilan ta'minlanadi.
Birja bu ulgurji tovarni shakllantiradigan klassik bozor iqtisodiyoti instituti. Birja 
quyidagilarga ega: 
• tashkiliy asoslar;
• iqtisodiy asoslar;
• yuridik asoslar.
Birja, tashkiliy nuqtai nazardan, bu yaxshi jihozlangan, brokerlar va dilerlarga, ya'ni birja ishi 
professionallariga taqdim etiladigan bozor o'rinidir.
Iqtisodiy nuqtai nazardan, birja bu belgilangan joyda tashkil qilingan, belgilangan qoidalar 
bo'yicha muntazam faoliyat ko'rsatadigan, qimmatli qog'ozlar savdosi, namunalar va standartlar 
bo'yicha ulgurji savdo, shuningdek, valyuta va nodir metallni talab va taklif asosida rasman 
belgilangan narxlarda sotish amalga oshiriladigan ulgurji bozordir.
Birja alohida mulkiga ega bo'lgan, sudda, arbitraj davlat sudida da'vogar va javobgar sifatida 
ishtirok eta oladigan yuridik shaxs hisoblanadi.