1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

8.3. 
Shartnomada 
tovarni 
etkazib 
berishning 
bazis 
shartlarini 
muvofiqlashtirish jarayoni Shartnomani birjaning hisob-kitob palatasida 
tasdiqlash.
Broker-sotuvchi hisob-kitob (kliring) palatasining stoliga yaqinlashganda u 
quyidagilarga ega bo'lishi lozim: xaridor imzolagan sotuv uchun kartochka nusxasi; 
mijozning nomida harakat qilish uchun ishonchnoma; kafolat badalining o'tkazilgani 
haqida bank ma'lumotnomasi; broker imzolagan to'liq shartnoma; firma muhri.
Broker-xaridor hisob-kitob palatasining stoliga yaqinlashganda quyidagilarga 
ega bo'lishi lozim: mijozning nomida harakat qilish uchun ishonchnoma; kafolat 
badalining o'tkazilgani haqida bank ma'lumotnomasi; mijozning broker tomonidan 
imzolangan rekvizitlari; firma muhri.
Broker-sotuvchi va broker-xaridor hisob-kitob palatasi xizmatchisining 
yordamida to'liq shartnomani (tovar etkazib berishning bazis shartlarini) yakuniy 
muvofiqlashtiradilar.
Shartnoma haqidagi ma'lumotlar kompyuterga kiritiladi, shartnoma brokerlar 
tomonidan imzolanadi, muhrlanadi va birjada ro'yxatga olinadi.
Shartnomadan nusxa olinishi va olingan nusxalar brokerlarning pochta 
qutisiga yuborilishi lozim. Savdo tasdiqlanganidan keyin aniqlangan xatolar. Agar 
broker pochta qutisida savdoning tasdiqlangani haqida xabar olgandan keyin xatoni 
topadigan bo'lsa, u narigi brokerni bundan xabardor etishi va u bilan birga xatoni 
to'g'irlashga harakat qilishi lozim. Agar brokerlar xatoni o'zlari bartaraf eta olmasa, 
hisob-kitob palatasi stolining oldiga kelishi va u erda umumiy bir qarorga kelishi 
lozim.

---

Brokerlik kompaniyalarining muhim funktsiyalaridan biri bu sug'urtalash 
funktsiyasidir. Barcha birja a'zolari, jumladan, o'zi uchun savdo qiladigan va 
mijozlarning buyurtmalarini bajarmaydigan a'zolar albatta bironta brokerlik 
kompaniyasiga biriktirib qo'yilgan bo'ladi. Kompaniya o'z brokerlari, shuningdek, 
barcha xizmat ko'rsatiladigan mijozlarning to'lov layoqati kafili hisoblanadi.
Aynan brokerlik kompaniyasi hisobraqamlarni tekshirish haqida qayg'uradi, 
sug'urta to'lovlarining o'z vaqtida to'lanishini kuzatib boradi. Birjaning hisob-kitob 
palatasi brokerlik kompaniyalari bilan ishlaydi, ko'plab birjalarda u ayrim 
mijozlarning ochiq bitimlari bo'yicha emas, balki brokerlik kompaniyalarining 
ochiqlari bo'yicha sug'urtalarni jamg'aradi.
Hozirgi paytda brokerlik faoliyatini ishlab chiqarish strukturalari ham 
amaliyotda qo'llay boshlagan. Shu bilan bir paytda birja vositachiligi sohasi yirik 
firmalar uchun unchalik keng emas: agar brokerlik firmasi sof birja operatsiyalarini 
ustuvor bilsa, uning uchun ko'plab bitimlarni birjadan tashqarida tuzish foydaliroq. 
Agar uning o'z kapitallari etarli darajada katta bo'lsa, u mustaqil savdoga ko'proq 
qiziqa boshlaydi.
Brokerlik firmalarining ko'pchiligi kichik shtatga ega bo'lib, ayniqsa, birjaga 
yo'l beriladigan brokerlar soni cheklangan. Odatda bu to'rt kishidan o'n kishigacha 
bo'ladi. Biroq firmaga (shartnoma bo'yicha) xodimlar shtatida turgan kishilardan 
o'n-yigirma baravar ko'p shaxs ishlashi mumkin.
Mukofotlash hajmi. Qoidaga ko'ra, brokerlik idorasiga mukofot sifatida 
berilishi lozim bo'lgan foiz bitimning summasiga bog'liq bo'ladi. Deyarli barcha 
brokerlik idoralarida bitim summasi oshirilganda brokerlik mukofoti foizi pasayadi, 
chunki pul miqdori baribir kattaligicha qolaaveradi, foizning pasayishi esa mijoz 
uchun jalb etuvchan bo'ladi. tovarning o'ziga xosliklari, mijozning xususiyatlari ham 
katta rol o'ynaydi.
Brokerlik firmasi xizmatlariga murojaat qilar ekan, ishlab chiqaruvchi ham, 
iste'molchi ham quyidagi afzalliklarga ega bo'ladi:
• birinchidan, bu maqsadlarga o'z xarajatlari o'smagan holda savdo 
operatsiyalari hajmi sezilarli ortadi; 
• ikkinchidan, yuqori malakali savdo personali xizmatlaridan foydalanish 
imkoniyati paydo bo'ladi;
• uchinchidan, brokerlik firmasi ishtirokida savdo operatsiyalari o'tkazish bilan 
bog'liq xizmatlar xarajatlari ularning hajmidan belgilangan foiz hajmida 
hisoblanadi.