1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

6.4. Birja fyuchers savdosi mexanizmi

Jahon bozorida talabning pasayib borishi oqibatida O'zbekiston eksport qiladigan 

qimmatbaho va rangli metallar, paxta, uran, neft mahsulotlari, mineral o'g'itlar va boshqa 
mahsulotlarning narxi tushib bormoqda. Bu esa, o'z navbatida, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar va 
investorlarning eksportdan oladigan tushumlari kamayishiga olib keladi. Ularning foyda ko'rishiga 
va ishlab chiqarish rentabelligiga, oxir-oqibatda esa makroiqtisodiy ko'rsatkichlarimizning o'sish 
sur'atlari va iqtisodiyotimizning boshqa tomonlariga salbiy ta'sir etadi.
Birja fyuchers savdosi mexanizmining asosiy elementlari quyidagilar hisoblanadi:
• fyuchers shartnomalari bilan birja savdolarini tashkil qilish;
• hisob-kitob tartibi va fyuchers shartnomalarini tugatish tartibi;
• fyuchers shartnomalari ijro etilishini tashkil qilish.
Fyuchers shartnomalari bilan savdo mijozning birjada savdo qilayotgan brokerlik firmasi 
vakiliga ariza berishidan boshlanadi. Ariza shakli mijozning ushbu firma uchun doimiy yoki bir 
martalik mijoz ekanligiga, mijoz va firma o'rtasida unga birja xizmatlari ko'rsatishga shartnoma 
mavjudligiga qarab yozma yoki og'zaki shaklda bo'lishi mumkin. Arizaga tovar xaqidagi, etkazib 
berish muddati, shartnomalar soni va narx xaqidaiga ma'lumotlar kiritiladi. Narxga nisbatan mijoz 
uning eng yuqori va past chegaralarini kelishib oladi yoki shartnomalarni joriy bozor narxi 
bo'yicha sotib olishga (sotishga) buyruq beradi. 
Brokerlik firmasi vakili arizani odatda telefon orqali yoki bevosita birja zaliga ushbu 
firmaga ishlayotgan brokerga yoki birjaning ish vaqti tugab qolgan bo'lsa, o'z axborot markaziga 
yuboradi.

---

Birja brokeri savdo jarayonida shartnomalarni sotib olish(sotish) buyurtmasini – taklif 
etilayotgan narx va ularning sonini baqirib aytadi. O'z navbatida, xuddi shu turdagi shartnomalarni 
sotish(sotib olish) buyurtmasini olgan boshqa brokerlar o'z narxini taklif etadi. Xarid narxi va 
sotuv narxi mos kelgan taqdirda bitim tuzilgan hisoblanadi va darhol birja tizimlarida ro'yxatga 
olinadi.
Birja savdolari yakunlanganch, brokerlar tuzilgan bitimlarning rekvizitlarini tekshiradi, 
so'ngra bu axborot щanjir bo'yicha teskari yo'nalishda mijozllargacha etkaziladi.
Fyuchers savdosi bo'yicha hisob-kitoblar tartibi ancha murakkab xarakterga ega. Fyuchers 
shartnomalari bo'yicha barcha hisob-kitoblarning moddiy asosi sifatida fyuchers savdosini tashkil 
qilishda etakchi texnik bo'g'in hisoblangan hisob-kitob palatasi yoki hisob-kitob markazi namoyon 
bo'ladi. Hisob-kitob palatasi bozorning moliyaviy barqarorligini hisob-kitob palatasini aylanib 
o'tib ta'minlashi ko'zda tutilgan. Hisob-kitob shakllari ularning ushbu mamlakatda qo'llanishiga 
bog'liq bo'ladi. Odatda bu cheklar orqali hisob-kitob hisoblanadi. Birjalar tovarni etkazib erish 
(olish) joyini tanlashga diqqat bilan qaraydilar, chunki buning o'zi fyuchers shartnomasi ijro 
etilshining kafolati hisoblanadi. Ombor binolarining joylashuvi, ularning moliyaviy ahvoli, 
xizmatlar uchun narx darajasi, ijro etish sifati, personal ishidagi aniqliklar va hokazolarga alohida 
e'tibor qaratiladi.