1-мавзу: Биология фанидан ўқув услубий мажмуалар таҳлили

7.2. Дарсдан ташқари ишлар, уларнинг мазмун-моҳияти Ўқувчиларда таянч ва фанга оид компетенцияларни фақатгина дарс давомида шакллантириш анча мушкул. Шу сабабли, биология фани ўқитувчиси ўқитишнинг зарурий шакли бўлган уй вазифалари ва дарсдан ташқари ишларда ўқувчиларда муайян компетенцияларни шакллантиришни назарда тутмоғи лозим. Жумладан, “Ботаника” ўқув фанидан ўқув дастурида ўқувчиларда фанга оид компетенция элементлари шакллантирилиши қайд этилган:
Биологик объект, ҳодиса, жараёнларни тушуниш, таниш, изоҳлаш компетенцияси:
А2
Ботаника фанининг ривожланиш тарихи ҳақида маълумотга эга бўлади;
ўсимликлар ҳақида умумий тушунчага эга бўлади, уларнинг табиатдаги аҳамиятини тушуна олади;
ўсимликларнинг ҳаётий шаклларини фарқлай олади, ташқи муҳит ўртасидаги боғлиқликни тушунади ва изоҳлай олади;
ўсимлик ҳужайраси, тўқимаси, илдиз функциялари ва турлари, илдизнинг ташқи тузилиши, илдиз тизимлари турларини фарқлайди, шакли ўзгарган илдизлар хақида умумий тушунчаларга эга бўлади;
новда, поя, куртак, ўсиш конуси, барг тушунчаларининг моҳиятини билади, тушунади ва изоҳлай олади;
гулнинг тузилиши, қисмлари: гулбанд, гулўрин, гулқўрғон, чангчи, уруғчининг тузилиши, гул формуласи ва диаграммаси, бир жинсли ва икки жинсли гуллар, бир уйли ва икки уйли ўсимликлар, тўғри ва қийшиқ гуллар, оддий ва мураккаб тўпгуллар, мева, уруғ тушунчаларининг моҳиятини билади, тушунади ва изоҳлай олади.
А2+
гул, мева, уруғларнинг табиатдаги ва инсон ҳаётидаги аҳамиятини тушунади ва изоҳлай олади.
Биологик объект, ҳодиса, жараёнлар устида кузатиш ва тажрибаларни ўтказиш компетенцияси:
А2
ўсимликларнинг вегетатив ва генератив органларини ўрганиш бўйича кузатиш ўтказа олади, пиёз пўсти, пахта толасидан вақтинчалик препаратлар тайёрлай олади ва микроскопда кузата олади, расмини чизади ва кузатганлари асосида хулоса чиқара олади;
гербарий ва тирик ўсимликларнинг илдиз турларини ўрганиб, ўқ ва попук илдизлар, қўшимча илдизлар, илдизмевалар устида кузатишлар олиб бора олади, кузатишлар натижасини расмга чиза олади, кузатганлари асосида хулоса чиқара олади, асбоб-анжомлар билан ишлашда хавфсизлик қоидаларига риоя қила олади.
учки ва ён куртакларини таққослай олади, куртакнинг тузилишини тажрибада ўрганиб, генератив ва вегетатив куртаклар, пояни чилпиш, гул ҳақидаги умумий маълумотларни ҳамда меваларнинг турларини билади ва танийди, икки ва бир уруғпаллали ўсимликлар уруғларининг тузилишига кўра ажрата олади, кузатганлари асосида хулоса чиқара олади;
А2+
биология хонасида биологик объектлар, лаборатория асбоб-анжомлари билан ишлашни билади ва хавфсизлик қоидаларига риоя қила олади.
Соғлом турмуш тарзи ва экологик компетенцияси:
А2
ўсимликларнинг табиатдаги аҳамиятини билиши, уларни муҳофаза қилиш чораларини билади; гул, мева, уруғларнинг табиатдаги ва инсон ҳаётидаги аҳамиятини англаган ҳолда табиатдаги ўсимликларга нисбатан оқилона муносабатда бўлади. Заҳарли ўсимликлар билан эҳтиёткорона муносабатда бўлишни билади.
А2+
табиатда ўзини тўғри тутишнинг асосий қоидалари ва соғлом турмуш тарзи асосларини билади, гулли ўсимликларни эстетик жиҳатдан баҳолай олади.
Мазкур компетенцияларни шакллантиришда дарсдан ташқари ишлар муҳим рол ўйнайди, ўқитувчи уй вазифаси ва дарсдан ташқари ишларни мақсадга мувофиқ ташкил этиши лозим. Уй вазифалари дарслик билан ишлаш, қўшимча адабиётларни ўқиш, мавзуга оид расмларни чизиш, табиий объектлар устида кузатиш ўтказиш ва оддий тажрибалар қўйиш билан ифодаланади.
Дарсдан ташқари ишларнинг хусусиятлари. Дарсдан ташқари ишлар ўқитувчининг индивидуал ёки гуруҳли топшириқлари асосида дарсдан кейин ўқув фанини ўрганиш билан боғлиқ бўлган мажбурий тарзда амалий ишларни бажариш учун ташкил этиладиган ўқитиш шакли. Дарсдан ташқари ишлар - биология хонасида, тирик табиат бурчагида, табиатда, ўқув тажриба майдончасида бажарилади.
Ўқувчиларнинг дарсдан ташқари ишларининг зарурлиги шундан иборатки, ўсимликлар ва ҳайвонлар устида олиб бориладиган кўпгина узоқ муддатли кузатишлар ўқув жадвалига сиғмайди. Айрим ҳолларда турли асбоблар ва микроскоп етишмаслиги, синфда турли топшириқларни бажарилишига тўсқинлик қилади. Биология курсини ўрганиш давомида ҳар бир ўқувчи микроскоп билан ишлаш кўникма малакасига эга бўлиши керак. Шунинг учун ўқитувчи навбат билан 3-5 ўқувчини дарс олдидан ёки дарсдан сўнг микроскоп билан ишлашини ташкил этиш керак. Ўқувчилар 3-5 тадан гуруҳларга бўлиниб, майда ҳайвонлар устида ўқитувчи топшириғи бўйича кейинчалик дарсларда фойдаланиладиган узоқ муддатли биологик кузатиш ва тажрибалар олиб борадилар. Ҳар бир ўқувчи йил давомида бир ёки иккита дарсдан ташқари иш бажаради, уларнинг бажарилишига ўқитувчи баҳо қўяди.
Дарсдан ташқари ишлар мазмунига кўра уйга бериладиган тажрибаларга яқин ҳисобланади. Лекин фарқи шундаки, уй ишлари анча оддийроқ бўлиб, синф ўқувчилари учун бир вақтда берилади. Дарсдан ташқари ишларнинг уй ишларидан, фарқи баъзан дастлабки характерда бўлади, яъни синфда ўрганишдан бир неча кун, ҳафта ва ҳатто бир неча ой илгари берилади.
Масалан, ботаникадан сув ўсимликлари билан тажрибалар 2 ой, баргда крахмал излари ҳосил бўлиши 2-3 кун, поя бўйлаб сувнинг кўтарилиши 2-3 кун, ҳайвонлар устида олиб бориладиган кузатиш ва тажрибалар узоқ муддатли бўлади. Уларга мисол қилиб, ҳашоратларнинг кўпайиши ва ривожланишини ўрганиш, балиқларнинг кўпайиши, тўтиқуш ва канарейкаларнинг ҳулқ-атворини ўрганиш, фойдали ҳашоратлардаги огоҳлантирувчи рангни аниқлаш, ўргимчаксимонларнинг тутқич тўр тўқиши ва ўлжа тутишини кузатиш ва ҳ.к.
Одам ва унинг саломатлиги ўқув фанидан морфологик, гистологик ва тиббий характердаги ишлар маълум мавзулар ўрганилгандан сўнг, билим-ларни мустаҳкамлаш мақсадида ўтказилади. Кўпгина физиологик тажриба-лар, шартли рефлекс ҳосил қилиш, авитаминоз ва бошқалар олдиндан бажарилади. Уларнинг натижаларини дарсда кўрсатиш имкони бўлади. Дарсдан ташқари вақтда ўқувчилар ўтказаётган барча тажрибаларнинг бориши ҳақида хабардор бўлган ўқитувчи дарсда тажрибанинг бориши, турли босқичлардаги ўзгаришларни намойиш қилиши, ўтказилаётган тажрибалар ҳақида ўқувчилар ахборотини янги мавзулар баёнига киритиш имконига эга бўлади.
Биология ўқув хонаси ва тирик табиат бурчагидаги дарсдан ташқари ишлар. Дарсдан ташқари ишлар кўпинча кеч кузда, қишда ва эрта баҳорда бажарилади. Улар, асосан, ботаникани ўқитишда қўлланилади. Ботаникадан дарсдан ташқари ишларни дастурнинг барча мавзуси бўйича бериш мумкин. Масалан “Уруғ” мавзуси бўйича дарсдан ташқари ўқувчилар уруғнинг бўртишини кузатадилар, унинг унувчанлик фоизини аниқлайдилар. Гулли ўсимликларда борадиган биологик жараёнларни кузатади ва ўзига хос хусусиятларини аниқлайди.
Зоологиядан дарсдан ташқари ишларда ўқувчилар тирик табиат бурча-гида содда ҳайвонларни кўпайтириб, уларни микроскопда ўрганишади. Ҳалқали чувалчангларни ўрганишда, хусусан, ёмғир чувалчангининг тупроқ ҳосил қилишдаги роли, унинг ҳаракати, таъсирланишини кузатишади, айрим ҳашаротлар ғумбагининг метаморфозини ўрганишлари мумкин.
Одам ва унинг саломатлиги бўйича тирик табиат бурчагида ўтказилаётган дарсдан ташқари ишлар унча хилма хил эмас: ҳайвонларда шартли рефлекс ҳосил қилиш учун экологик ва физиологик тажрибалар қўйиш; микроскоп билан ишлаш.
Суяк синганда, қон кетганда биринчи ёрдам кўрсатиш, сунъий нафас олдириш каби оддий тиббий кўникмаларини таркиб топтиришга мўлжалланган ишлар ҳам дарсдан ташқари вақтда ўқитувчи раҳбарлигида олиб борилади.
Биологиядан тирик бурчакда ўқувчиларга табиий объектлар билан ишлаш учун топшириқ бериш мумкин. Бундан мақсад дарсларда ўрганилаётган органик дунё қонуниятларини кузатишдан иборатдир. Баъзи ўқитувчилар тирик бурчакда ҳар хил ўсимликларга турли экологик омилларнинг таъсирини ўргансалар, бошқалари шу мавзуда ҳайвонлар билан тажриба ўтказадилар. Масалан, ўсимликнинг ўсишига қуёш нури ва сунъий ёруғликнинг таъсири ёки ниҳолнинг ўсиши ва ривожланишига қуёш нури, ҳароратнинг таъсири; ирсият ҳақида аниқ тушунчага эга бўлиш учун ҳайвонлардан дрозофила, аквариум балиқларининг устида чатиштириш бўйича тажрибалар қўядилар. Айниқса, вегетатив кўпайиш, организмларнинг мослашганлигини, сунъий биоценозлар яратиш, кун узунлигини, ўсимлик ва ҳашаротлар ғумбағининг ривожланишини ўрганишга оид тажрибалар қўйиш ниҳоятда қизиқарлидир. Битта тажрибадан бир неча мавзуларни ўрганишда фойдаланиш мумкин. Энг асосийси, ўқувчиларнинг дарсдан ташқари ишларидан дарсларда педагогик мақсадда тўла фойдаланиш, яъни пухта ўйланган тарзда тескари боғланишларни амалга оширишдир.
Табиатдаги дарсдан ташқари ишларда, асосан, морфология, экология ва систематикага доир ҳодисаларни аниқлашга ва гербарий ҳамда коллекция-лар тайёрлашга ёрдам берадиган кузатишлар учун топшириқлар берилади. Улар, асосан, ёзда бажарилади ва шунинг учун кўпинча ёзги топшириқлар деб аталади. Ёз давомида 5-6-синф ўқувчиларига маданий ва ёввойи ўсимликларни йиғиш ва гербарий тайёрлаш; 7-синф ўқувчиларига ҳайвонлар устида кузатишлар олиб бориш, ҳашаротлардан коллекциялар тўплаш каби топшириқлар берилади. Ўсимликларни ҳамда уларда яшайдиган ҳашаротларни, улар етказган зарарларни, уларнинг ривожланиш фазаларини кўрсатадиган биологик коллекциялар катта аҳамиятга эга. 5-7-синфларда систематик равишда олиб бориладиган фенологик кузатишлар алоҳида ўрин тутади. Ўқувчилар кузатув кундаликларига табиатдаги мавсумий ўзгаришларни ёзиб борадилар. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсида олиб бориладиган фенологик кузатишлар об-ҳавонинг ҳолати билан боғланади. Элементар метрологик кузатишлар олиб борилади. Бу кузатиш маълумотлари ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ривожланиши ҳамда ҳулқ-атвори билан таққосланади.
Тирик табиат бурчагида, мактаб тажриба майдончасида ва табиатда бажариладиган дарсдан ташқари ишлар дарсда ўрганиш учун қизиқарли материал беради, ўқувчиларда мустақил ишлаш кўникмаларини тарбиялайди, табиатга қизиқишини орттиради. Бундай ишларни бажариш учун ўқувчилар, одатда, топшириқларда кўрсатиладиган ўсимлик ва ҳайвонлар тўғрисидаги махсус адабиётларга, маълумотномаларга, энциклопедияларга мурожаат қиладилар. Дарсдан ташқари ишлар ёрдамида ўқувчиларда билимни чуқурлаштириш учун китобларга доимий мурожаат қилиш эҳтиёжи тарбияланади.
Дарс билан узвий боғлиқ ҳолда дарсдан ташқари ишлар биология ўқитишнинг мажбурий шакли бўлиб, улар дарсни давом эттиради ва мустаҳкамлайди.