Yigitlik yillari

«Hayrat ul-abror» Navoiy davr an'anasiga rioya qilgan holda boshqa asarlar singari dostonlariga ham arabcha nom berdi va «Xamsa»dagi birinchi dostonni «Hayrat ul-abror» deb atadi. U bugungi o'zbek tilida “Yaxshi kishilarning hayratlanishi» degan ma'noni anglatadi.

Dostonning hajmi 3988 bayt bo'lib, 64 bob, 20 maqolatdan tashkil topgan. U aruzning sari' bahrida yozilgan.

Asar an'anaviy muqaddima — «hamd va na't» bilan boshlanadi. «Hamd»da Ollohning maqtovi, sifatlari, «na't»da payg'ambarimiz madhi beriladi. Navoiyning dunyo haqidagi qarashlari mana shu muqaddimada o'z aksini topgan. Uningcha, dunyoning boshi ham, oxiri ham, yaratuvchi ham, kuzatuvchi ham Ollohdir:

Avval o'zung, oxiru mobayn o'zung,

Barchag'a xoliq, borig'a ayn o'zung.

Bir vaqtlar bu jahon nihon (yashirin) edi. Na yer, na ko'k, na kun, na tun — hech narsa yo'q edi. Hamma-hammasi sening bag'ringda pinhon edi, — deya davom etadi shoir. — Sendan boshqa hech kim, hech narsa yo'q edi. O'z husning o'zingga- lilva qilardi. Pinhoniy go'zallik, xayoliy go'zallik jilva qilardi. Nozir ham, manzur ham o'zing eding. Ishqingdan mast, husningdan masrur eding. Husning jilvasiga cheku chegara yo'q edi. Senga bir ko'zgu kerak bo'ldi va shu maqsad bilan dunyo maydonga keldi. Demak, dunyo sening jamolingga biroynadir. Sening qudratli, har narsani yaratmoqqa qodir xazinangda esa har narsa farovon edi. Lekin bularning barchasidan maqsad inson edi. Sen dunyoni g'oyat go'zal (latif) qilib yaratding, lekin hammasidan insonni ulug' (sharif) aylading. Binobarin, inson Olloh har narsadan ulug' va har kimdan yaqin tutgan bir mavjudot, ham tabiatning, ham jamiyatning gultojidir.

Shoirning Olloh, borliq, inson haqidagi fikrlari shunday. Ya'ni dunyo Ollohning namoyon bo’lishidir. Inson esa uning markaziy siymosi. Bu fikrlar «Lison ut-tayr»da qushlarning yetti vodiyni bosib o'tib, o'zlarining Semurg' ekanliklarini anglaganlari — Olloh visoliga erishishlari orqali hal qilingan edi.

Ikki bob ustozlar ta'rifiga bag'ishlangan, ikki bob so'z va undagi ma'no haqida. So'ng Husayn Boyqaroga, ulug' pirlari Bahovuddin Naqshband, Xoja Ahrorga bag'ishlovlar keladi. Nihoyat, 22-bobdan maqolatlar boshlanadi. Birinchi maqolat iymon haqida. Ikkinchi maqolat islom haqida. Uchinchi maqolat shohlar haqida. Shu tariqa har bir maqolat bir mavzuga maxsus bag'ishlangan. Muallif dastlab mavzu bilan tanishtiradi. Unga munosabat bildiradi, ya'ni tasdiq yo inkor etadi va unga mutanosib biror ibratli hikoya keltiradi.

Masalan, 3-maqolatni olaylik. Shoir unda bevosita shohga murojaat qiladi. Ey, dabdabasi olamni tutgan sulton, senga Haq (Xudo) hukmfarmolik berdi, qo'lingni baland qilib, ne-ne buyuklarni qoshingda past etdi. Xizmatingga elni majburlab, oldingda qomatlarini egdi.

Lekin sen shuni bilki, sen ham bir bandasan, aslida ularning ko'pidan ojizsan. Ular tufrog'u sen nur emassan, shaklu shamoyiling ham, a'zoyu tanalaring ham teng. Tangri seni saltanat osmoniga chiqarib qo'ygan ekan, o'z qudratini namoyish qilyapti. U senga vazifa topshirgan. Birinchi vazifa — bergan ne'matiga shukr qilmoq, ikkinchisi, xalqni xurram tutmoq, haqini haqlab bermoq, asramoq. U senga omonat berilgan. Agar sen elning bir siniq ignasini tortib olsang, u yoqda olmos xanjar bo'lib bag'ringga qadaladi. Kichkina bir rishta (qatim) kabi zarar yetkazgan bo'lsang, uni seni halok qiluvchi ilon deb bilaver...

Sen-chi, ishratga, maishatga botgansan, zulmga zo'rbermoq- dasan... Goh-goh pushaymon kunini ham o'yla. Pushaymongina emas, qiyomat kunini ham! Beayb parvardigor, lekin ayh qildingmi, i.ivba ham qil. Adolatsizlik qildingmi, adolat ham qil.

Navoiyning bu fikrlari zamonasining aysh-ishratga berilgan, o'zaro taxt talashib qanchadan-qancha qirg'in-barotlarga sabab bo'lgan temuriy shahzodalarga achchiq tanbehi edi.

Maqolat oxirida Shoh Ci'oziy hikoyati beriladi.

Shoh G'oziy taxt uchun uzoq kurashib, uni egalladi va adolat bilan boshqara boshladi. luifoqo, sayrga chiqqanida, bir telba kampir uning etagidan tutib, da'vosi bovligini aytadi. Qozixonaga boradilar. Kampir shohning taxi uclnm kurashib yurgan yillarida o'g'lini nohaq o'ldirtirganini aytadi. Voqeadan xabardor ikki guvohni olib keladilar. Shoh aybiga iqror bo'ladi. Shariat hukmiga bo'ysunadi. Bo'ynini bog'lab, kampirning qo'liga tig' beradi, ikkinchi tomonga oltin-kumush to'kib qo'yadi. Kampir shohning adolatidan rozi bo'ladi, o'g'lining qonidan kechadi, katta boylikka ega bo'lib, «tilla kampir» nomini oladi.

Dostondagi bir qator maqolatlar odob-axloq haqida.

Chunonchi, 5-maqolat karam haqida. Karamning ma'nosi kcng. U mehr-marhamat ko'rsatish, saxiylik qilish, ehson etish kabilarni anglatadi.

Saxiylik insondagi xislatlarning eng ulug'i. Baxillik eng tubanidir. Biroq, har narsaning ham me'yori bor. Ortiqcha saxiylik isrofdir. Isrof esa baxillik bilan teng. Qolaversa, har qanday saxiylikda ham ma'lum tartib bor. Chunonchi:

1. Faqat dovruq qozonmoq uchungina mol-dunyo sovurmoq saxiylik emas, hatto aqldan emas. Bunday ishni yo mast, yo telba qiladi. Mast va telbani odam deb bo'ladimi?

2. Yoyar anga supraki ul och emas,

Berur anga to'nki, yalang'och emas.

Bunday kishini ham saxiy deb bo'lmaydi. U quyoshga yordam beray deb kunduzi sham yoqadigan odamga o'xshaydi. U o'z suvini qurib yotgan boqqa quymasdan, olib borib toqqa quyadigan bulutni esga soladi.

3. 
   Xalq jihotig'a talabgor etar,
   

Har neki ko'rdi tama' izhor etar.

Shunday kishilar borki, xalqning narsa va ashyolariga ko'z olaytirib, tama qilaveradilar. So'ng ulaming bir qismini ulashib, o'zlarini saxovatli ko'rsatmoqchi bo'ladilar. Ularning sochgani ham tashlandiq narsalar, olgani ham. Chunki olmog'idan ziyondan hosliqa narsa kelmaydi, bermog'idan esa hech bir foyda yo'q:

Olmog'idin g'ayri ziyon bud yo'q,

Turfa bukim bermog'idin sud yo'q.

3. 
   Oni dog'i dema saxiykim, kishi
   

To lilamas bermay emasdur ishi.

Xo'sh, saxiy kim?

Oni saxiy onglagil, ey hushmand

Kim ani davlat qilibon sarbaland.

Holi agar yaxshi durur, gar taboh

Kimsadin etmas tamayi molu joh.

Bunday odam Xudo nima bersa, qanoat etadi, nimani buyursa, bo'ysunadi. Qo'lida bor narsa bilan qo'li qisqa odamni xursand qiladi. Dengizning oldida tursa ham undan bir tomchi suv so'mmaydi, birovning yarasini ko'rsa, malhamini ayamaydi. Muhtoj odam bir narsa so'rasa. qo'lidan kelganicha unga xayr qiladi...

Maqolatga ilova sifatida o'z himmati bilan Hotami Toyni lol qoldirgan o'tinchi chol hikoyati keltiriladi.

Maqolatdan biri Vatan haqida. Shoir Xuroson va Hirotni g'oyat baland pardalarda vasf etadi:

Ziynat aro ravzayi rizvondur ul,

Ravzani qo'y, mulki Xurosondur ul, —

deb yozadi shoir. Xuroson shaharlarini latofatda jannatga qiyos etadi. Xuroson jahonning ko'ksidir, Hirot esa mana shu siynadagi yurakdir, deya davom etadi shoir va o'quvchini shahar tomon boshlaydi. Arki to'qqiz osmonday buyuk, devorlarining kunguralari quyoshday tovlanadi, atrofidagi xandaqlar yer qa'riga kirib ketganday. Shaharga kirish bilan to'rt tomonga ketgan ulkan yo'llar bozorlardir. Bazzozlar oldida osmon atlaslari kabi rang- barang kiyim-kechaklar, qutichalarda osmondagi yulduzlar qadar sonsiz-sanoqsiz javohirlar. Har qanday odamning aqli adashadi.

Navoiy o'zining mehnati singgan binolar, masalan, Masjidi Jome' ta'rifiga o'tadi. Uning o'zini bir olam deb ataydi. Masjid toqining o'zi bir katta osmon. Minbari osmonga zina bo'la oladi. Oy — qandil, osmon kamalagi (qavsi kuzah) — mehrob. Madrasalar-chi? Ularning har biri ulug'vorlikda ko'k madrasasidan ham baland, gumbazlari osmon gumbazini eslatadi.

Har ko’shinida quyosh aksi aksi tovlanib, ko'k gumbazi ichida quyosh yurgandek bo'ladi. Ularning tarhi (loyihasi)ni binokor muhandislarning yaratuvchi qo'llari chizgan. Mudarrislar ilohiy ruhdan fayz olgandirlar. Atorudga ham saboq berishga qodirdirlar.

Oliy masjidlarning har biri Masjidi Aqso (payg'ambarimiz me’rojga ko'tarilgan mashhur masjid) qadar buyuk va ziynatlidir.

Bog'lari-chi?! Jannatning o'zi. Yo'q-yo'q, jannat bog'larini miolatga qo'yadi. Biror manzili boshqasiga o'xshamaydi. Hamma bo'stonlar gullik, gulzorlik. Gullar va ularning navlari-chi?! Dehqon ko'chatlarni parvarish qilar ekan, ular shoxiga yuz xil mevani payvand etadi. Har daraxtning yuz xil guli va xususiyati In ii . Mevasi ham yuz xil. Sahnidagi bir daraxt yuz xil gul chiqarishi bilan birga uning gulining hidi o'n ikki chaqirimga boradi. Qushlari ham yuz xil, kuylashi yoqimli. Oqar suvlari kuylaydi...

Olloh, Olloh! Bu Hirot qanday shahar bo'ldi?!
Olloh-Olloh, ne Hiri, bu Hiri,

Bir-biridan turfa oning har biri.

Uni hech bir shaharga qiyoslab bo'lmaydi:

Misru Samarqand ne monand anga,

Zimnida yuz Misru Samarqand anga.

Buyuk shoir ona shahri Hirotni mana shunday ta'rif etgan edi. Darhaqiqat, Hadisi sharifda aytilganidek, «Vatanni sevmoq iymondandur». Navoiy shunday yuksak iymon egasi edi. Ikkinchidan, bu maqolat XV asr Hirotining tasvirini, manzaralarini beradi. Biz shaharning geografik joylashishidan qurilishigacha, tabiatidan ma'naviyatigacha bo'lgan qimmatli ma'lumotlar bilan tanishamiz. To'g'ri, ular serbo'yoq lasvirlangan. Bu Sharq adabiyotidagi ustuvor ijodiy usul bilan izohlanadi. Uzoq davr mobaynida mubolag'a she'rning ziynati sifatida qaralgan. «Ahsanahu akzabahu» (eng yaxshi she'r — eng yolg'on she'rdir) degan naqlga amal qilganlar.

Nizomiy Ganjaviyning «Maxzan ul-asror»iga 40 dan ortiq nazira yozilgan. Shundan uchtasigina chig'atoy tilida. Shuning bittasi mana shu «Hayrat ul-abror» bo'ldi.

“Farhod va Shirin” Alisher Navoiyning mukammal inson haqidagi orzu-o'ylari

«Xamsa»ning ikkinchi dostonida Farhod timsolida o'z ifodasini topti.

Bu mavzu aslida eski bo'lib, muayyan tarixiy shaxslarga borib bog'lanadi. U ilgari ko'proq Xusrav va Shirin shaklida mashhur edi. 590-yiIda taxtga chiqib, 628-yilda o'ldirilgan Eron shohi Xusrav Parvezning go'zal Shiringa bo'lgan muhabbati ko'pgina tarixiy asarlarda qayd etilgan. Tarixchi Tabariy (923-yili vafot etgan) uni «Xusravning eng sevikli xotini bo'lgan» deb xabar beradi. Bal'amiy (996-yili vafot etgan) fikricha, undan go'zal ayol bo'lmagan. Nima bo'lganda ham o'z sevgisini o'limi bilan isbot etgan bu go'zal malika haqida ko'plab rivoyat va afsonalar to'qilgan. Hatto, arab sayyohi Yoqut (1179—1229) Shirin muhabbati haqida Bisutun tog'ida Doro yozdirgan yozuvlarni o'z ko'zi bilan ko'rganini ma'lum qiladi. U haqda birinchi marotaba yozma adabiyotda Firdavsiy doston yozib, «Shohnoma»siga kiritgan. Nizomiy esa uni alohida ishqiy- sarguzasht doston holiga keltirdi. U XIV asrda Qutb tomonidan turkiyga taijima ham qilindi.

Nizomiyda tasvirlanishicha, Xusrav Eron shohi Xurmuzning tilab olgan o'g'li bo'lgan. Shopur uning yaqin do'stlaridan, u yurtlarni kezarkan, Shirinning daragini topib keladi. Yo'lini qilib, unga Xusrav haqida xabar beradi. Ular uzoq vaqt bir-birlari bilan ko'risholmay, g'oyibona muhabbat qo'yib yuradilar. Buning ustiga, Xusrav taxt tashvishlari bilan bo'lib, Shirinni unutib yuboradi. Shiringa qasr qurish va ariq qazib berish jarayonida Farhod (u Firdavsiyda yo'q) asarga kirib keladi. U Shirinni yaxshi ko'rib qoladi. Qisqa muddatda qurilishni bitiradi. Shirin Farhod ustidan dur-gavharlar sochishni buyuradi. Farhod ularga parvo qilmay, Shirin xayoli bilan sahroga kctadi. Bu gaplar Xusrav qulog'iga yetib boradi. Xusrav va Farhod o'rtasida savol-javob bo'ladi. Farhod o'z muhabbatidan voz kechmaydi. Xusrav hiyla bilan aldab, Farhodni halok etadi. Farhodning o'limi Shiringa qattiq ta'sir etadi. Nihoyat, uzoq mojarolardan so'ng Xusrav va Shirin bir-birlariga yetishadilar. Biroq o'rtada Xusravning rumlik Maryam degan xotinidan bo'lgan o'g'li Sheruya Shirinni ko'rib, sevib qoladi. Otasini o'ldiradi va Shiringa uylanmoqchi bo'ladi. Shirin esa Xusrav qabriga kirib, xanjar bilan o'zini halok etadi.

Xusrav Dehlaviy o'z «Shirin va Xusrav»ida Nizomiy izidan bordi. Lekin Farhod obraziga ayrim aniqliklar kiritdi. Masalan, Nizomiyda Farhodning kelib chiqishi haqida ma'lumot yo'q. Xusrav Dehlaviyda u Chin xoqonining o'g'li. Shirin bilan Farhodning ilk uchrashuvlari ham boshqacharoq kechadi.

Navoiy «Xusrav va Shirin»dagi yaratuvchilik va sevgi dostonini «shavq dostoni» deb ataydi. Ishqni inson hayotining mazmun-mohiyati deb hisoblaydi. Bu ishq shunchaki insoniy emas, ilohiy ishq hamdir. Navoiyda bu ikki tushunchani bir-biridan ajratish juda qiyin. Ko'pincha ular biri ikkinchisini to’ldirib boradi. Shoir bunga muqaddimadayoq ishora qiladi:

Ki inson ko'nglin yctti gulshani ishq,

Bu gulshanning harimi maxzani ishq.

Ne maxzan, har duri sham'i farog'i,

Ne dur, ne sham', durri shabcharog'i.

Va lekin husn o'tin aylab jahonso'z,

Bularni andin yetti olamafro'z...

Tulu' ctdi chu ul raxshanda xurshed,

Adam shomig'a bo'ldi sham'i jovid.

Aning nuri chu partav qildi zohir,

Bori zarrot bo'ldilar mazohir.

Quyosh ma'shuqu har zot o'ldi oshiq,

Dema har zot, zarrot o'ldi oshiq.

Shoirning badiiy ijod haqida o'z nuqtai nazari bor. Bir doston ikkinchisini takrorlamasligi kerak. O'zga ijodkor yozib ketganini lakrorlash shoirlikka munosib emas. O'sha zot chamanni aylandi-yu, gullardan terib keldi. Yana o'sha joyga borib, gul izlamoq ma'qul bo'lmagan ishdir. Axir, bu bo'ston sahnida gul ham, chaman ham adadsiz-ku. Shu sababli Navoiyning oldingi xamsanavislarga ma'lum e'tirozlari bor. Bulardan muhimi, Navoiy ular dostonlarining qahramoni Xusravni Shirin muhabbatiga loyiq, deb top- maydi. U komil inson bo'lmay, Shiringa munosib ham emas, chunki ishqda beqaror, qolaversa, unda taxt ishqi ham bor. Shu sababli Navoiy o'z dostoniga Farhodni markaziy qahramon qilib oladi. Bu Navoiy xamsachilikka kiritgan eng katta yangilik edi:

Sanga bu teshavarlik bo'lsa matlub,

Erur Farhod hamsuhbatlig'i xo'b.

Shoir yana bir o'rinda yozadi:

Vale chckkanlar ushbu jomdin roh,

Sarosar bo'ldilar, Xusravg'a maddoh.

Ya'ni: bu jomdan may ichganlar (bu mavzuda doston yozganlar) boshdan-oyoq Xusravning maddohi bo'lib qoldilar.

Xullas, Navoiy dostonining qurilishi, mazmuni tamom o'zgaradi va endi uning markaziga Farhod chiqadi. Ayrim tadqiqotchilar uni she'riy roman ham deydilar.

Farhod haqida Navoiydan oldin ham dostonlar yozilgan. Masalan, 1369-yilda Ozarbayjonda Orif Ardabeliy degan shoir «Farhodnoma» dostonini yozgan. Biroq undan Navoiyning qay darajada xabardor bo'lgani noma'lum. Navoiy «Farhod va Shirin» muqaddimasida uning ismini tilga olmaydi.

Asar voqealari Chin xoqonining farzandsizligidan va uning so'ngsiz iltijolari qabul bo'lib, Tangri unga biro'g'il hadya etgani bilan boshlanadi. Navoiy uning o'sishi, tarbiyasi, ota-bolaning muoniala-munosabatiga alohida e'tiborni qaratadi. Unga ism beradilar. Ism ham shunchaki, tasodifiy emas. Chuqur ma'noli, mazmunli. Xoqonning ham quvonehini, ham izlirobini anglatadi. O'g'il o'sa boshlaydi. Boshqalarga o'xshamagan holda ulg'ayadi. Chunki u tug'ma ishq kishisi edi. O'n yoshda barcha ilmlarni egallab bitiradi, yigirma yoshli yigitning jussasi va kuchiga ega bo'ladi. Yigit yoshiga yetganda esa, Farhodni g'am-alam o'z bag'riga oladi. Atrofdagilar hayron, xoqon tashvishda. Ko'ngilochartadbirlaryordam bermaydi. Maslahat bilan yilning to'rt fasliga moslab to'rt qasr quradigan bo'ladilar. Shu asnoda Farhod Qorandan tosh yo'nish, Boniydan me'morlik, Moniydan naqqoshlik sirlarini o'rganadi. Navoiy Nizomiy va Xusrav Dehlaviylar dostonlarida lavha (epizod) sifatida berilgan Farhodning toshyo'narlik san'atini egallash tarixini shu tariqa asoslab ketadi.

Qasrlar bitadi. Har fasliga mos shohona bazmlar boshlanadi, biroq Farhodda o'zgarish bo'lmaydi. Ota so'nggi chorani ishga soladi. Taxtni bersa-chi?! Balki saltanat ishlari uni g'am- alamdan chalg'itib, diqqatini yozar. Xullas, shoh taxtni o'z o'g'liga in'om etmoqchi. Lekin donishmandlar davrasida har bir ishning o'z yo'rig'i bor. Har bir ish, xatti-harakat har tomonlama asoslanmog'i, temir mantiqqa suyanmog'i kerak. Nega shoh o'zi tirik bo'laturib, taxtni o'g'liga bermoqchi? Nega o'g'il temuriy shahzodalar singari taxtga jon-jahdi bilan yopishmasdan, uni rad etyapti? Navoiyga masalaning mana shu tarbiyaviy tomoni kerak. Buyuk shoir shoh bilan shahzoda munosabatlari ota-o'g'ilning bir-birlari oldilaridagi burchlari asosiga qurilmog'i kerak, deb hisoblaydi va Xoqon bilan Farhod munosabatlarini zamondoshlariga ibrat namunasi qilib ko’rsatmoqchi bo'ladi. Shoh va shahzodaning ushbu masala atrofidagi o'zaro munosabatlari, savol-javoblari dostonning eng maroqli sahifalaridandir:

Ki chun haq aylabon zohir hidoyat,

Manga qildi jahonbonlig' inoyat.

Nimaiki tilagan bo'lsam, Olloh hammasini berdi. Qaysi mamlakatga yuzlansam, taxti farmonimga oldim. Boyliklarimning esa haddu hisobi yo'q. Ko'nglimda birgina armon kelar edi: farzandsizlik. Mendan keyin mulkimga valiahd yo'qligi. Ollohga hamdlar bo'lsinki, sen tng'ilding. O'ylaganlarimdan ham ming chandon komil bo'lib yetishding, deydi shoh o'g'liga va gapni sekin maqsadga buradi. Ellikdan oshib, oltmishga yaqinlashayotganini, kuch-quvvali asta-sekin ketayotganini aytadi:

Qarimoq aybini yoshursa bo'lmas,

Borur chog' bo'ldi, boqib tursa bo'lmas.

Qari kishi yigitlik da'vo qilsa, xijolat bo'lib qoladi. Yigit bo'lmoq tashvishi bilan soqol oqini yulish o'z motami uchun soqol yulish bilan barobardir. Xullas, odam qarigandan keyin qancha makru hiyla ishlatmasin, yigitlik ko'chasiga qaytib kira olmaydi. Umrdan shikoyat qilayotgan bo'lsam-da, shukur qiladigan joyim ham ko'p, senday farzandning otasi bo'lgan kishi o'lim yetganda ham g'am ycyishi mumkinmi, deya davom etadi shoh:

Atoki sen kibi farzandi bo'lg'ay,

Hayoti naxlining payvandi bo'lg'ay.

O'lim vaqti yctishgach, g'am yegaymu,

Agarchi o'lsa ham o'ldum degaymu?

Nihoyat shoh asl maqsadga ko'chadi:
Ki o'lmasdin burun ochib ko'zumni,

Sarir uzra yigit ko'rsam o'zumni

Ki ya'ni toju taxtu saltanat ham,

Sipohu mulku molu mamlakat ham,

Bori bo'lsa sening birla muzayyan,

Seni o'z o'rnuma qilsam muayyan...

Manga shahlikda qulluq ham qil emdi,

Atoliq ham, o'g'ullik ham qil emdi.

Voqeaga shoir aralashadi. Shohning rad qilib bo'lmaydigan darajaga yetkazib aytgan taklifiga shunday bir o'xshatish orqali baho beradi:

Bu bazm ichra chu ko'rdi shahzoda

Ki achchig' tutti behad shoh boda.

Shahzoda ham aqlu zakovatda, odob-axloq, madaniyat- ma'rifatda shohdan qolishmaydi. O'zining, otasining sha'niga munosib javob qiladi.

— Shohanshohimiz ko'p yillar omon bo'lsinlar, — deb boshlaydi o'g'il bu so'zlarga javoban. — Mening e'tiroz bildirishim u yoqda tursin, biror so'z aytmoqqa ham haddim yo'q, — davom etadi Farhod. — Shunga qaramay, bir-ikki so'zni aytmoqqa jur'at qilaman. Birinchidan, umrga ishonch yo'q. Yoshdir, qaridir — hammasiga uning zulmi teng. Bazmni yorituvchi mash'al atrofida yuz ming uchqun yonib o'chadi, mash'al porlab turaveradi. Birsarv bo'stonda yuz yil yashaydi, giyoh har yili yuz minglab barbod bo'ladi. Sel quyganda yuzlab tepacha (pushta)lar yuvilib ketadi. Elbrus tog'i esa o'z o'rnida turaveradi. Demak,

Kichiklarga kichikdur umr asosi,

Ulug'larga ulug'roqdur qiyosi.

Ikkinchidan, pashsha yuz yil yashagani bilan fllning ishini qila oladimi? Quyosh yuzini berkitgudek bo'lsa yuz minglab zarralardan uning o'rnini bosa oladigan yoritqich paydo bo'larmidi?

Shahzoda bu so'zlari bilan otasining shavqini ziyoda qilib yuboradi.

— Ey, mening yorug' chirog'im, yo'q, yo'q, ko'zimning ravshan nuri, — xitob etadi xoqon, — sen keltirgan go'zal dalillarga jonlar fido bo'lsin. Lekin sen mening yashamog'imni istasang, iltimosimni qabul qil, — deb so'zini tugatadi. Shahzoda yana tufrog' o'pib, uzr so'raydi, yana dalillar keltiradi. Bu dalillarga ham javob yo'q edi.

- Shoh har qanday uzrni man' qilib qo'ygandan keyin turning galga solishga qanday haddim bor, — deb boshlaydi o’g’il. — Lekin ish ulug', men esa yoshman. Men shu paytgacha o'yin-kulgi, bazm-ishrat bilan keldim. Shoh bir-ikki yil inoyat qilsalar, yonlarida hozir bo'lib, davlat ishlarini o'rgansam, xatolarim tuzatib borilsa.

Shundan keyin Farhodni saltanat ishlari bilan tanishtirish boshlanadi. Shahzoda xazinani tomosha qilar ekan, ko'zi billur sandiqqa tushadi va voqealar shiddatli tus oladi.

Tabiiyki, sandiqni Farhodning ko'zidan uzoqlashtirishga harakat qiladilar. Farhodning esa bilgisi keladi. Uning komil luson sifatidagi bir qiyofasi shu yerda namoyon bo'ladi. U barcha r 'lirozlarni nazokat bilan rad etadi va inson tafakkurining buyuk undratga ega ekanligi haqidagi mashhur gapini shu munosabat bilan aytadi. Eslang:

Dedi: Har ishki qilmish odamizod,

Tafakkur birla bilmish odamizod.

Tilsimli sandiq-oynani ochish bilan bog'Iiq voqealar, xususan, Yunon mamlakatiga borib, uch ofatni yengishi, Suqrot hakim bilan uchrashuvi voqealari romantik bo'yoqlarga juda boydir.

Suqrot Farhodga uning kelajagidan xabar beradi. Har ikki ishqning — ishqi majoziy (insoniy) va haqiqiy (ilohiy) ishqning unga nasib etajagini bashorat qiladi. Haqiqiy mahbub uning (Ollohning) o'zidir, lekin unga yetishish uchun yo'l bosish kerak. Bu yo'lda hisobsiz dardu g'amlar bor. Lekin bu yo'lni inson har qancha yurmasin, bosib o'ta olmaydi. Buning uchun inson avvalo o'zligidan voz kechishi, uni yo'q qilishi, so'ng o'sha mahbubini qidirib topishi kerak. Buning birdan-bir chorasi ishqi majoziydir. Majoziy ishq nurli tong, haqiqiy ishq chaqnagan quyoshdir. Majoziy ishq tanni xashakdek qovjiratadi, abadiy ishq bir uchquni bilan kulga aylantiradi. Sening oldingdagi ishq ishqi majoziydir. U sening ovozangni dunyoga yoyadi, oshiqlar podshohi bo'lasan. Nihoyat haqiqiy ishq, haqiqat taxti keladi. Yuz ming xoqonu qaysar (Sezar)lar odamlar yodidan ko'tariladi, sening yaxshi oting esa qoladi.

Ushbu gaplarni aytib, yo'l-yo'riq ko'rsatib, Suqrot jon taslim qiladi.

Farhod vatanga qaytadi. Ko'zguni tomosha qiladi. Ishq tug'yoni boshlanadi. Uzoq sarguzashtu mashaqqatlar bilan Arman mamlakatiga, Mehinbonu yurtiga boradi. Ariq qazib, suv o'tkazadi, hovuz kavlaydi, qasr quradi. lshi va aqli bilan Shirinning mchru muhabbatiga sazovor bo'ladi. Oraga shoh Xusrav aralashadi. Makr-hiyla bilan Farhodni qo'lga oladi. Nihoyat, xuddi shu yo'l bilan uni halok etadi. Shirinni Xusravning o'g'li Sheruya ko'rib qolib, unga erishish maqsadida otasini o'ldirtiradi. Shirin Farhod qabri tepasida jon beradi. Bularga chiday olmagan Mehinbonu ham vafot etadi. Ularning dovrug'i Chin mulkiga yetib boradi. Biroq xoqon ham, onasi ham Farhodni kuta-kuta vafot topgan edilar. Xoqon o'rnida shohlik qilayotgan qarindoshi Bahrom Farhodni izlab keladi, Armanistonda aql-zakovat bilan adolat o'rnatadi.

Doston so'ngida berilgan shahzoda Shohg'aribga nasihat va yakuniy bob Farhod obrazining shoir zamonasidagi barcha shahzodalarga ibrat hamda o'rnak qilib olinganini ravshan ko'rsatadi. Darhaqiqat, Farhod Navoiy idealidir. U har jihatdan to'kis — jismoniy ham, ma'naviy ham. Uning eng muhim xususiyatlaridan biri kishilarga yaxshilik qilish, odamlarning og'irini yengil qilish. Bir so'z bilan aytganda, insonparvarlik. «Majmua»ni o'qigan bo'lsangiz, Farhodning Shopur bilan tanishuv voqeasi esingizdadir. Qaroqchilar kemaga hujum qiladilar. Farhod aql va tadbir bilan ularni mag'lub etadi. Yoki Farhod Arman viloyatiga borganida, ariq qazuvchilarning azob- mashaqqatdan qiynalayotganini ko'rib, ularga yordamga shoshganini xotirga oling. Xusrav Mehinbonu mamlakatiga qo'shin tortib, kuch bilan Shirinni olmoqchi bo'lganida, birinchi navbatda, xalqni himoya qilib chiqmadimi?!

Ayni paytda u g'oyat sodda, ochiqko'ngil. Odamlarga Xudoga ishonganday ishonadi. O'zi samimiy bo'lganligi uchun boshqalarni ham o'ziday ko'radi. Hech kimdan firib va yomonlik kutmaydi. Xuddi shu soddaligi tufayli uni asiroladilar. Asirlikda- chi? Unga Suhayl va Suqrot ko'p mushkullarni hal qilish yo'llarini o'rgatgan edilar. U Salosil qo'rg'oniga qamalganida osongina banddan xalos bo'lib chiqib ketaverishi mumkin edi. Bir necha marta bu ishni qiladi ham. Lekin yana joyiga qaytib keladi. Chunki u tufayli zindonbonga ziyon yetishini istamaydi. Unga Shirinning o'limi haqidagi soxta xabarni yetkazganlarida, boshlarini toshga urib, o'limni ixtiyor etganida ota-onasi bilan mivolan xayrlashar ekan, yuksak hayotsevarlik tuyg'ularini tunioyish etadi, qolganlarga umr va obodlik tilaydi:

Yiqilsa hujra, bo'lsun qasr obod,

Qurusa sabza, bo'lsun sarv ozod.

«Farhod va Shirin» dostoni tasvirlangan voqeaning o/ibadorligiga ko'ra ham, ehtiros bilan yozilganligi jihatidan li.im yozma dostonchiligimizning eng go'zal namunalaridan lio'lib qoldi.

Ayniqsa, dostondagi suvsiz joylarga suv chiqarish bilan bog'liq voqcalar xalqimizning asriy orzulariga hamohang tushganligi uchun bu asarning xalq orasida shuhrati g'oyat katta bo'ldi. Dostonning xalqchil muqobil matnlari maydonga keldi. Farhod, Shirin nomlari qo'yilgan joylar, manziliar ko'payib bordi.

«Farhod va Shirin» dostoni oldingi shu mavzuda yozilgan asarlar singari hazaji musaddasi mahzuf (mafoiylun mafoiylun fauvlun v - - - v - -- v - -) vaznidadir.

“Layli va Majnun” Sharq adabiyotida sevgi haqida bitilgan dostonlar orasida «Layli va Majnun»day dardli va g'amginini topib bo'lmaydi. U naqadar g'amgin bo'lsa, shu qadar shuhrat topgandir. Uni mutaxassislar G’arbdagi «Romeo va Juletta»dan ham mashhurroq hisoblaydilar.

Bu qissa qanchalik g'amgin va mashhur bo'lsa, shunchalik qadimiy hamdir. Ushbu mavzuda adabiyot olamida salkam 13 asrdirki, she'r va doston bitilib keladi. Qissaning kelib chiqish manbai qadim arablar hayoti bilan bog'liq voqealarga borib taqaladi. Bu haqda VIII—X asrlarda yashagan Abu Bakr Al- Volibiy, Abu Muhammad Qutayba, Ad-Dinovariy, Abulfaraj Isfahoniy kabilar o'z asarlarida xabar beradilar. Mutaxassislar orasida bu borada ikki fikr bor: ayrimlar Majnunni tarixiy shaxs, oti Qays Ibn Muiawah, yoshligida tuya boqib yurganda ama- kisining qizini sevib qolgan, shc'rlar yozgan, devon ham tuzgan, u haqda ko'plab rivoyatlar, hikoyatlar yaratilgan, deydilar. Ikkinchi bir fikrga ko'ra, u to'qima (yig'ma) obraz.

Qays va Layli bir-birlarini yaxshi ko'radilar. Laylining otasi qizini unga bermaydi. Qays Layli ishqida butunlay o'zini yo'qotadi. Sahroga chiqib ketadi, vahshiy hayvonlar bilan do'stlashadi. Odamlar uni telba (majnun) deydilar. Shu tarzda yigit bilan qiz bir-birlariga yetisholmay, vafot etadilar.

Nizomiy Ganjaviy birinchi bo'lib ushbu qissani yaxlit bir dostonga aylantirdi. Nizomiy dostonida shunday bir hikoyat keltirilgan. Bu hikoyatning asardagi voqeaga bevosita aloqasi yo'q, lekin umumiy g'oyaviy mazmuniga ko'ra bog'lanishi bor. U qissaning mohiyatini tushuntiradigan hikoyat. Qaysga Laylining otasi qizini bermagach, u o'zligini unutib, vahshiy hayvonlar bilan yashay boshiaydi. Hikoya shu o'rinda keltirilgan.

Marv shohi itlar saqlar edi. Devdek-devdek itlar. Ular odam go'shtiga o'rgangan edilar. O'limga buyurilgan osiylar mana shu itlarga tashlanar edi. Yosh bir bolani podshoh xizmatiga beradilar. U har kuni shu itlar oldidan o'tar va bu dahshatli manzarani ko'rar edi. Bola yoi-yo'lakay qo'lida ul-bul yegulik narsa olib itlarga tashlab o'tardi. O'n yil shu zaylda o'tadi. Nima bo'ladi-yu, shoh bir kuni g'azabga minib, bolani o'limga buyuradi. Uni odamxo'r itlarga tashlaydilar. Ertasiga shoh o'z qilmishidan afsuslanadi. Xabar olgin-chi, undan biror asar qoldimikin, deya itxonaga odam jo'natadi. Itlarga qarovchi halloslab yugurib kelib, bolaning odamxo'r itlar o'rtasida sog'- omon turgani xabarini yetkazadi. Bolani chiqarib olib, shoh huzuriga keltiradilar. Podshoh uning bu itlardan qanday omon qolganligini so'raydi. Bola deydi:

— Men o'n yil sizning huzuringizda xizmat qildim. Sadoqat bilan xizmat qildim. Shu o'n yil davomida o'tgan-qaytganimda shu itlarga ham ul-bul tashlab o'tdim. Sizga qilgan xizmatlarim evaziga o'limga mahkum etildim. Itlar esa... do'stlik qildilar.

Shundan so'ng shoh g'aflat uyqusidan uyg'onadi, itlikdan, itparastlikdan qo'l tortadi, deb yozadi Nizomiy.

Bu hikoya shu mavzudagi barcha «Layli va Majnun»larning mazmun-mohiyatini belgilab bergan edi. Chunonchi, Qays e'tiborli bir odamning har jihatdan mukammal farzandi edi. Aqli ham, jismi ham, husni ham joyida edi. U har jihatdan munosib bo'lgan Laylidek qizni sevdi, sevildi. Sevmoq-sevilmoq insonning eng insoniy fazilatidir. Biroq mana shu sevgisi uchun u atrofdagilar tomonidan rad etildi. Laylining otasi uni o'z qiziga munosib ko'rmadi. Odamlaresa uni Majnun (telba) deb atadilar. Jamiyat uni o'z bag'riga sig'dirmadi. U odamlar orasidan bosh olib ketdi. Vahshiy hayvonlar uni o'z panohiga oldilar. Jamiyat rad etdi. Tabiat bag'riga oldi. Shu tariqa asarda tabiatning pokligi, beg'uborligi, murabbiyligi jamiyatning .chirkinligi bilan muqoyasa qilinadi.

Nizomiytiing bu dostoniga 118 ta nazira bitilgan. Shulardan 67 tasi fors, 37 tasi turkiy tilda. Kurd (7), urdu (7), panjob (2), afg'on, arman, gruzin tillarida yozilgan. Rus shoiri V. Xlebnikov 1911 -yilda shu mavzuda «Medjnun i Leyli» nomi bilan doston yozgan.

O'zbek adabiyotida bu mavzuni Navoiy boshlab berdi.

Men turkcha boshlabon rivoyat,

Qildim bu fasonani hikoyat, —

deb yozadi shoir. Asarning mazmuni chuqurligini ta'kidlab, afsona faqat libos ekanligiga diqqatni qaratdi:

Men xastaki, bu raqamni chekdim,

Tahriri uchun qalamni chekdim.

Yozmoqqa bu ishqi jovidona,

Maqsudim emas edi fasona.

Mazmunig'a bo'ldi ruh mayli,

Afsona edi aning tufayli.

Lekin chu raqamg'a keldi mazmun,

Afsona anga libosi mavzun.

Navoiyning «Layli va Majnun” ida ruhiyat tasviriga alohida e'tibor berilgan. Asar voqeasi haybatli tun tasviri bilan boshlanadi. Zim-ziyo tun. Bo'ron guvillaydi. Chaqin chaqnaydi. Yomg'ir birdan sharros quyadi. Har chaqin chaqqanda Tur tog'i yorishib ketadi. Goh esa Laylining Hay qabilasi ko'rinib ketadi. Goh nihoyasiz dasht va undagi vahshiy hayvonlar namoyon bo'ladi. Bu balo va ofatlarga to'la ishq dashti. Bundagi tasvirning hammasida ramz bor. Hatto tunning o'zi ham ma'no tashiydi. «Layli» degani arab tilida «tungi» degani.

Shoir o'quvchini voqeaga shunday tayyorlab boradi. Qaysning tug'ilishi, o'sishi tasvirida ham ilohiylashtirish ayon sezilib turadi. Masalan, uning beshikdagi yig'isidayoq ishqdan nola bor edi. Uni 4—5 yoshlarida o'qishga beradilar. Layli bilan birga o'qiydi. Bahor kunlarining birida Layli saboqdoshlarini boqqa taklif etadi. Ikkalasi o'rtasida paydo bo'lgan ishq ularning sirini oshkor qiladi. Qays ishq zo'ridan behush yiqiladi. Xabar Qaysning ota-onasiga yetib boradi. Odamlar to'planadi.

Shoir atrofdagilarning munosabatini beradi.

Birov «Qiziq bo'ldi-ku», degandek qiladi. Ikkinchisi «Qarang-a, dev uribdi», desa, keyingisi «Yo'q, pari urgan!» deydi. Xullas, shoir yosh Qays atrofidagi g'ala-g'ovurlarni g'oyat noziklik bilan kuzatadi. Qays o'ziga kelgach, yana Layli qabilasi tomon jo'naydi. Uni topib keladilar, yana g'oyib bo'ladi. Iz olsalar, Hay qabilasi tomon ketgan. U yerdan yana bir iz qo'shilib sahroga yo'I olgan. Endi malomat boshlandi. Birov «Qulog'iga pand kerak!» dedi. Birov, «Oyog'iga band kerak!» dedi. Oyog'iga bandni afzal ko'rdilar. Kishanga soldilar.

«Layli, Layli!» debon chekib un,

El deb: «Majnundur, ushbu majnun!”—

deya yozadi Navoiy.

Darhaqiqat, Navoiy dostondagi obrazlarning xatti-harakatini dalillashga, psixologik asoslashga ahamiyat beradi.

Mana, Majnunningoshiqligidan xabar topgan Laylining otasi ruhiyati:

Qaysning oshiqlik mojarosi hammayoqqa yoyilgan. Layli otasining yaqinlari sekin gap boshlaydilar: — Bani Omir qabilasidan bir yigit bor edi — Qays, bilarsiz, shu aqldan ozibdi... Bir qizning orqasidan deydilar, — sekin gap boshlaydi biri.

— Bechora... Ko'z tegibdi-da, yaxshi yigit edi. Bilardim, — deydi Laylining otasi va tabiiy ravishda uning ota-onasini, ularga qiyin bo'lganini o'ylaydi.

— Boshladim, ayta qolay, — davom etadi haligi kishi. — U qizni ham bizning qabiladan deydilar. To'g'ri, yigit yaxshi, odobi ham, o'zi ham, shoirligini aytmaysizmi? Lekin she'rlarida ham bir ism doim takror emish. Lekin aytib bo'lmaydi-da u ismni, — ehtiyotlik bilan maqsadga ko'chadi u.

Eshitguvchi ilondek to'lg'ondi, — deb tasvirlaydi Laylining otasi holatini Navoiy. — So'ng dedi: tez borib ayt! Bu ishlar unga ham, bizga ham munosib emas! — Ovozi esa asta-sekin kuchayib boradi.

Qaysni (u endi Majnunga aylandi) zanjirband qiladilar. Mana, uning iztirobga to'la holati tasviri:

Ul ko'zda ne nav' turg'ay uyqu

Kim, bir nafas anda turmag'ay su(v).

Tasvir uning holatiga benihoya mos. Bu xitob so'z o'yini lul.m berilmoqda. Bu ko'zda bir nafas suv turmaydi-yu (yig'idan), uyqu qanday tursin!

Mana uning nolalari:

Men xastani aylamakga mavjud

Ne erdi ekin qazog'a maqsud?!

Bu alamlarda sonsiz javobsiz so'roqlar bor. So'ngsiz dard-iztirob bor. — Itlarga tashlasalar edi, — nido qiladi Majnun, — yo'q, ularni ham azobga qo'ymaslik kerak, — yana tasalli beradi o'ziga. — Go'shtimga tegish bilan ular ham quturar edilar, odamlar ularni o'ldirishardi. O'tga tashlasalar, lov-lov yonsam, kullarimni osmonu falakka sovursalar edi. Yo'q, yo'q, undan ofat bulutlari paydo bo'lib, yerga baxtsizlik yog'ar edi. Yaxshisi, onadan tug'ili- shim bilan ko'zlarim ko'r bo'lsa edi. Ko'rmasam, bilmasam edim...

Hijron yetmasmidi, band qildilar. Qayg'u ko'nglini uyini zindon etdi. Jismim uyi bo'lsa, undan battar qorong'u zindondir. Jismim ham, jonim ham o'tda yonmoqda. Gunohim shunchalik kattamidi?

O vahki, bu o'tdin o'ldi tobim,

Yo'q yo'qki, ichinda iztirobim.

Kulbamda bu, maskanimda bu o't,

Jonimda bu o't, tanimda bu o't.

O't ichra birovnikim solurlar,

Bandini ayog'idin olurlar.

O't band ila bo'ldi jilvagohim,

Bundoqmi azim emish gunohim.

Majoziy ishq bilan bog'lanuvchi bu lavhalar haqiqiy ishq yo'lidagi Ollohni anglash, uning visoliga erishish mashaqqatlariga ishora edi.

Dostonda voqealar bir-biriga mahkam mantiqiy bog'langan holda davom etadi. Laylini tasodifan ko'rib qolgan Ibn Salom unga sovehi yuboradi. Majnunni vahshiy hayvonlar orasida ko'rib qolgan olijanob Navfal uning dardini surishtirib, Laylini zo'rlab olib bermoqchi bo'ladi. Qizning otasi bunga chiday olmay, uni o'ldirmoqni niyat qilganda, Majnun sezib qolib, Navfaldan urushni to'xtatishni iltijo qiladi. Navfal Majnunga o'z qizini bermoqchi bo'ladi. Laylining lbn Salomga, Majnunning Navfal qiziga to'yi boshlanadi. Lekin to'y kechasi har ikki sevishgan to'yxonani qoldirib, sahroga chiqib ketadilar.

Asarning eng ta'sirchan joylaridan biri Majnunning Ka'baga olib borilishi lavhasidir.

O'g'lining ahvolidan chorasiz qolgan ota uni Ka'baga olib boradi: Ollohdan so'ragan tilagi — darddan xalos qilsa. Biroq, buning aksi bo'lib chiqadi. Majnun Ka'ba atrofini aylanib, muqaddas toshga halqa-halqa ko'z yoshlarini oqizarekan, «Ishq g'amidan qutqaz, shodlantir, demayman! Aksincha, bu o'tni har dam ko'paytir, sira kam qilma deynian!»

Chek aynima ishq to'tiyosin,

Ur qalbima ishq kimiyosin!

Ko'nglumga fazo harimi ishq et,

Jonimg'a g'izo nasimi ishq et! —

deb nido qiladi.

Shoir Layli va Majnun yozishmalariga katta ma'no va mazmun yuklaydi. Ayniqsa, Laylining maktubiga. Unda mehr- muhabbat ham bor, sadoqat ham bor, ayni paytda, Sharq ayolining jamiyatdagi o'rni haqida notinch, bezovta o'ylar ham bor:

«Sening g'aming qancha ko'p bo'lmasin, er kishisan, — yozadi Layli Majnunga, — hayt deb ketsang, etagingni tikandan boshqa narsa tutolmaydi».

Mana bu nozik kuzatishlarga e'tibor qiling:

Sensizki g'amim dame kam ermas,

Sendin gar emas ko'p, oz ham ermas.

Sen tortibon ohi otasholud,

Men o't yoqibon chiqarmayin dud.

Doston oxirida «Ishq ta'rifida» degan maxsus bob keladi. Shoir unda Layli va Majnun taqdirida afsonaga o'rab berilgan mazmunni sharhlaydi.

Ey, ishq, g'arib kimiyosen,

Bal oyinayi jahonnamosen, —

deb boshlanadi bob. Shoir ishqni misni oltinga aylantiruvehi kimyoga va jahonni yorituvchi oynaga o'xshatadi, buni atroflicha isbotlashga harakat qiladi.

Shoir umrning mazmun-mohiyatini ishqda ko'rgan edi.Uningcha, odamni odam qiladigan ishq edi.

Doston hazaji musaddasi axrabi maqbuzi makfuf vaznida: maf’lufu mafo'ilun fauvlun (- - v v – v –v - - ).

Navoiyning «Layli va Majnun»i mazkur syujetning ishlanish tarixida alohida bir bosqichi bo'lib qoldi. Undan yarim asr keyin yashagan mashhur Fuzuliy Navoiyga yuksak baho berdi. Qissa xalqimiz orasida keng yoyildi. U haqda xalq dostoni maydonga keldi. Fozil Yo'ldosh o'g'li tilidan yozib olinib, nashr etilgan shu nomdagi doston bunga misoldir.