|
29-Mavzu:Ifodali o’qish ijodiy- faoliyat jarayonidir
Reja:
Nutqning ifodalilik vositalari
Turli janrdagi asarlarni o’qishda nutq texnikalari ustida ishlash
Ifodali o ‘qishning amaliy ahamiyati
Tayanch atamalar: Ifodali o ‘qish, ilmi tajvid ilmi kalom,Ilmi munozara ,ilmiy va adabiy bahs
Ifodali o‘qish san’ati o ‘tmish zamonlarda og’zaki ijodda qanday ahamiyat kasb etgan bo‘lsa, yozma adabiyotda ham shu qadar muhim o ‘rin tutadi. Zero, badiiy adabiyotning estetik ta’sir kuchi ifodali o ‘qish jarayonida yanada yorqinroq namoyon bo‘ladi. Ifodali o‘qish, ayniqsa, asaring g‘oyaviy mazmunini chuqur tushunishda, badiiy xususiyatlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Badiiy asarlami ifodali o‘qish inson ongi va hissiyotiga ta’sir etib, axloqiy-estetik tuyg‘ularini shakllantirishga, ma’naviy olamini boyitishga xizmat qiladi. To‘g‘ri, g‘oyaviy-badiiy jihatdan mukammal yaratilgan har qanday asar og‘zaki ifodali nutqsiz, ovoz chiqarmasdan mustaqil o ‘qilganda ham o ‘zining axloqiy-estetik jihatdan ta’sir kuchini yo‘qotmaydi, insonni tarbiyalash vazifasi kamayib qolmaydi. Lekin ifodali o ‘qish jarayonidagi maftunkor ohang, xilma-xil ovoz tovlanishlari, jozibador intonatsiya kabi vositalar badiiy asaming emotsional ta’sir kuchini yanada oshiradi, eshituvchiga beqiyos zavq-shavq bag‘ishlaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, so‘z san’ati bilan shug‘ullanuvchi kishilar, ayniqsa, inson ta’lim-tarbiyasi uchun mas’ul bo‘lgan muallimlar notiqlik san’atini, ifodali nutq mahoratini puxta egallagan bo’lishlari zarur. Holbuki, o‘qituvchining butun siymosi - xatti-harakatlaridan tortib, gapirish uslubigacha yosh va tajribasiz, taqlidchan o‘quvchi uchun jonli namuna hisoblanadi. Shunday ekan, “...Kishining martabasini so‘zi bila bilurlar, ammo so‘zning martabasini kishi bila bilmaslar, chunki har kishining ahvoli o‘z so‘zining ostida pinhondur” - deydi unsurulmaoliy Kaykovus. Zotan har bir kishining kim ekanligini, uning bilim darajasini so‘zlariga qarab bilib olish mumkin. Donishmandlar nazdida, inson so‘zi bilan taniladi, axloqi bilan maqtaladi. Binobarin, yosh avlodning shaxs sifatida kamol topishida muhim rol o ‘ynovchi muallimning ravon va ifodali nutqi, go‘zal axloqi beqiyos ibrat namunasi bo‘lib xizmat qiladi. Ajdodlarlarimiz so‘z san’atining, ayniqsa, og‘zaki ijrochilik san’atining inson ruhiga ko‘rsatadigan ta’siriga qadim zamonlardan boshlab katta e’tibor bilan qaraganlar. Shuning uchun ham, o ‘rta asrlarda adabiy talaffuz normalarini o ‘rgatuvchi “ilmi tajvid”, jonli nutq asoslarini o‘rgatuvchi “ilmi kalom”, ilmiy va adabiy bahsni o‘rgatuvchi “ilmi munozara” kabi fanlar o‘qitilgan. Natijada maxsus bilim olgan har bir savodli kishi ayni paytda ifodali o‘qish asoslarini egallagan so‘z ustasi ham bo’lib yetishgan. Shu boisdan ham, o‘tmishda badiiy so‘z ijrochiligining dostonxonlik, qissaxonlik, g‘azalxonlik kabi turlari keng tarqalgan. O‘qimishli kishilar tomonidan o‘tkazilgan she’rxonlik anjumanlarida so‘z san’atining yuksak namunalari og‘zaki ijro - ifodali o‘qish vositasida chuqur tahlil qilingan. Ifodali gapirish yoxud ifodali o‘qish shunchaki o‘z-o‘zidan shakllanib qoladigan oson jarayon emas. Buning uchun, dastawal, insonning o‘zida tug‘ma iqtidor, qobiliyat boMishi lozim. Afsuski, hamma ham ifodali nutq so‘zlash qobiliyatiga ega bo’lavermaydi. Lekin har bir kishi o‘z nutqi ustida muntazam ishlashi, to‘xtovsiz mashqlar qilishi natijasida ifodali nutq qobiliyatini shakllantirishi mumkin. Ifodali nutq san’atini o ‘rganishning muhim vositalardan biri badiiy asarlami ko‘proq mutolaa qilishdir. Asaring mazmun-mohiyati, qahramonlar xarakter xususiyati, maqsad va intilishlari chuqur o‘rganilgandagina og‘zaki talqinda asar ruhiga mos ohang va intonatsiya paydo bo‘ladi
Nafas. Nutq jarayonida so‘zlar orasidagi nafas rostlashlar havoning yangi zahirasini olish va kuchsizlanib borayotgan nafasni tiklash zarurati bilan paydo bo‘ladi. Nafas ifodali o‘qishning muhim vositalaridan biri bo‘lib, u ovoz va nutqni tinglovchiga yetkazishda asosiy o‘rin tutadi. To‘g ‘ri nafas olish inson hayoti uchun ham, ifodali o‘qish uchun ham juda katta ahamiyat kasb etadi. Nutq jarayonida nafas olish me’yori buzilib, o‘rinsiz pauzalar qilinsa, o ‘qilayotgan matn mazmuni mantiqan o‘zgarib, muallif maqsadi tinglovchiga tushunarsiz bo‘lib qoladi. Bu haqda prof. N.Mahmudov shunday yozadi: “O‘quvchi nutqida kuzatiladigan kamchiliklardan biri fonatsiya jarayonida, ya’ni nutq hosil bo‘lish paytida nafas olishdagi tartibsizliklar bilan bog’liq. Fonatsiya jarayonida nafas olish va nafas chiqarish fazalari shunday yo‘lga qo‘yilishi kerakki, nafas olish zo‘riqishsiz, bir qadar jadalroq, nafas chiqarish esa tekis, bir me’yorda va davomliroq kechishi lozim. Nafas chiqarish qanchalik davomli, uzun bo‘lsa, shunchalik yaxshi. Zotan, tovush, nutq ayni shu nafas chiqarish jarayonida hosil bo’ladi” Darhaqiqat, nutq so‘zlash jarayoni, xususan, ifodali o ‘qish san’ati nafas negizi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ijrochi - o‘quvchining nafas olishi qanchalik to‘g‘ri bo‘lsa, ovozi va nutqi shu qadar jarangdor va kuchli bo’ladi.So‘zlaganda ravon, hovliqmasdan tabiiy nafas olish, uni kerakli ohang talabiga ko‘ra sarflash zarur. S.Inomxo‘jayev, A.Zunnunovlar tomonidan yaratilgan “Ifodali o‘qish asoslari” o‘quv qo‘llanmasida nafas faoliyatiniyaxshi lash uchun quyidagi besh xil nafas mashqi tavsiya qilinadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
