1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

1.1.Yosh psixologiyasining predmeti va vazifalari
Hozirgi davrda mamlakatimizda, shu jumladan xalq tahlimi tizimidagi amalga oshirilayotgan opzgarishlar opqituvchilar, barcha pedagoglar oldiga opquvchining bilimlarini yuksak darajada opzlashtirishi; opquvchilar mustaqil tafakkurini, ular aktivligini rivojlantirish; ularda yuksak ahloqiy sifatlarni tarbiyalash; ularning tafakkur, muloqat, opqish, mehnat qilishga boplgan qobiliyatlarini taraqqiy ettirish kabi murakkab va mahsuliyatli vazifalarni qopymoqda.
Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun faqat pedagogika fanining nazariy asoslarini, har bir opqituvchi predmetni opqitish metodikasini, maktab opquvchilarining fiziologiyasi asoslari, maktab opquvchilari gigienasi asoslarinigina bilish emas, balki mahlum darajada psixologik bilimlarga ham ega boplish lozim. Har bir pedagog mahlum darajada psixolog ham boplishi talab etiladi, chunki ular har biri faqat opziga xos boplgan, turli Yoshdagi, turli individual xususiyatlarga ega boplgan opquvchilar bilan ish olib boradi.
Har bir bola faqat opziga xos bilish faoliyati, iroda, xarakter, xulq-atvor xususiyatlariga ega. Maktabdagi tahlim-tarbiya berish jarayonida mana shu xususiyatlarni bilish va shunga asoslanib ularga individual munosabatda boplish lozim. Mana shularni hisobga olgandagina, har bir pedagog opzining asosiy vazifasi, yahni yosh avlodga tahlim-tarbiya berish ishini muvaffaqiyatli amalga oshiradi.
SHuning uchun ham psixologiya fanining alohida sohalari boplmish yosh va pedagogik psixologiya asoslarini chuqur bilish har bir pedagog uchun muhim hisoblanadi.
psixologiya fanining bir qator tarmoqlari, sohalari mavjud. Ular orasida yosh psixologiyasi alohida ahamiyatga ega. Yosh psixologiyasi psixik rivojlanish, shuningdek, bolalik, opsmirlik, opspirinlik va yetuklik davrida shaxs taraqqiyotining xususiyatlarini oprganadi. Juda kopp fundamental tadqiqotlar optkazilganligiga qaramay bugungi kunda inson psixikasini uning butun hayotiy yopli bosqichlarida rivojlanishi xususiyatlarini yaxlit holda tavsiflashga erishilmagan.
Yosh psixologiyasi har bir yosh davrining qaytarilmas xususiyatlarini, yillar optgan sari, asta-sekinlik bilan bola qanday qilib inson boplib shakllanishi, shaxs sifatida opzini ijtimoiy munosabatlarda namoyon qilishi, kasb tanlashi, muloqot jarayonida opzining erk, huquq va majburiyatlariga intilishi, qanday qilib sevishi, ishonchli dopst boplib tarkib topishi, opzi va boshqalar uchun mahsuliyatni his qilishi kabi jihatlarni tadqiq etadi.
Bilimlarning har bir sohasi opziga xos nomlanishga ega. Lekin bahzi bir bilimlar sohasi bir necha nom bilan ham atalishi mumkin. Masalan, yosh psixologiyasini boshqacha qilib, rivojlanish psixologiyasi deb nomlanishi mumkin. Ammo bu erda aynan bitta yoki bir-biriga mazmun jihatdan juda yaqin boplgan bilimlar sohasi kopzda tutiladi va inson xulq-atvori, psixik rivojlanishning yosh xususiyatlari topgprisida fikr yuritilmoqda. Rus psixologi R.S.Nemov asarlarida ular sinonim sifatida qopllaniladi.
Yosh psixologiyasi – turli xil yosh davrlarining psixologik xususiyatlariga ehtibor beradi. Rivojlanish psixologiyasi – inson psixologiyasining yosh jihatdan qayta tuzilishi qonunlari haqidagi bilimlar sohasi.
Yosh psixologiyasini rivojlanishdan tashqarida, opzgarmas deb qarash mumkin emas. Xuddi shunday, rivojlanishni yosh xususiyatlarini ajratib koprsatmasdan tasavvur qilib boplmaydi.
Yosh psixologiyasining bir qator muammolarini ajratib koprsatish mumkin.
1.Inson psixik xususiyatlari va xulq-atvori rivojlanishining organizm va muhitga bogpliqligi muammosi.
2.Insonning rivojlanishiga stixiyali tahlim va tashkil etilgan tahlimning tahsiri muammosi.
3.Layoqat va qobiliyatlarning opzaro munosabati muammosi.
Bir tomondan psixik rivojlanish organizmga, yahni inson organizmining anatomik fiziologik tuzilishiga bogplik. Nerv sistemasi va miyaning insoniy tuzilishi uni ong egasi, nutq va yuqori darajadagi intellekt sohibi sifatida rivojlanishiga imkon beradi. Nasliy yopl bilan yoki jiddiy kasallik oqibatida yuzaga keluvchi organizm anatomik fiziologik holatidagi buzilishlar psixik taraqqiyotga tahsir etishi va rivojlanishdan orqada qolishga olib kelishi mumkin. Bolaning miyasi etilib boplmaguncha unda verbal nutqni va u bilan bogpliq boplgan qobiliyatlarni shakllantirish mumkin emas.
Ikkinchi tomondan, organizmning psixik rivojlanishi muhitga ham bogpliq. CHunki psixik taraqqiyotga tahlim-tarbiyaning tahsiri juda beqiyos. Biroq, psixik taraqqiyotning u yoki bu bosqichida bu omillardan qaysi biri kopproq tahsir etishini aniq aytish qiyin.
Stixiyali tahlim-tarbiya maxsus tahlimiy maqsadlarsiz, hech qanday dasturlarsiz, insonning jamiyatda boshqa kishilar bilan munosabatlari natijasida amalga oshadigan tahlim-tarbiya. Tashkil etilgan tahlim-tarbiya esa maqsadga qaratilgan holda maxsus tahlimiy tizimda olib boriladigan tahlim-tarbiyadir.
SHak-shubhasiz, inson stixiyali va tashkil etilgan tahsirotlar ostida psixologik jihatdan taraqqiy etadi, lekin ulardan kay biri inson xulq-atvoriga kuchliroq tahsir etishi masalasi muammoligicha qolmoqda.
Keyingi muammo – layoqat va qobiliyatlarning opzaro munosabati masalasidir. Bolaning qobiliyatlari rivojlanishiga tahsir etuvchi layokatlarning opzi nima? Layoqatlar tarkibi faqat organizmning nasliy xususiyatlari bilan bogpliqmi yoki uning tarkibiga insonning orttirilgan xulq-atvor va psixik xususiyatlarini ham kiritish mumkinmi? Bola qobiliyatlarining taraqqiyoti kopproq mavjud layoqatlarga bogpliqmi yoki unga topgpri tashkil etilgan tahlim-tarbiyaning tahsiri kuchliroqmi? kabi savollar hanuzgacha topla-topkis opz echimini topmagan.
Yosh psixologiyasi psixika va xulq-atvorda bir yosh davridan ikkinchisiga optishda yuzaga keladigan miqdoriy hamda sifatiy opzgarishlarni oprganadi. Odatda bu opzgarishlar hayotning muayyan bosqichlarini, 1 necha oydan (gopdaklik davri) to bir qancha yillarni (katta yosh davrida) qamrab oladi. Ushbu opzgarishlar “ doimiy tahsir etib turuvchi ”omillar – biologik etilish hamda inson organizmining psixofiziologik holati, uning insonga xos boplgan ijtimoiy munosabatlar tizimida tutgan oprni, intellektual hamda shaxs rivojlanishida erishgan darajasiga bogpliq bopladi.
psixika va xulq-atvorda yuzaga keladigan bu turdagi yoshga xos opzgarishlar evolyusion opzgarishlar deb ataladi. Evolyusion opzgarishlarda miqdoriy va sifatiy qayta qurishlar nisbatan sekinlik bilan amalga oshadi.
Nisbatan qisqa vaqt oraligpida jadal yuz beradigan chuqur opzgarishlarni revolyusion opzgarishlar deb atash mumkin. Revolyusion opzgarishlar odatda bir yosh davrining tugallanishi, ikkinchi yosh davrining boshlanishi arafasida ropy berib, yosh taraqqiyotining inqirozlari bilan bogpliq bopladi. Yosh taraqqiyotidagi inqirozlar va ular bilan bogpliq boplgan psixika va xulq-atvorda ropy beradigan revolyusion qayta (qurishlar) tuzilishlar Yoshni davrlarga ajratishning asoslaridan biri sifatida qaralishi mumkin.
Rivojlanish belgilaridan biri boplgan yana 1 turdagi opzgarishlar aniq bir ijtimoiy vaziyatning tahsiri bilan bogpliq boplib, ularni situatsion (yahni vaziyat bilan bogpliq boplgan) opzgarishlar deb atash mumkin. Bunday opzgarishlar inson xulq- atvori va psixikasida tashkil etilgan yoki maxsus tashkil etilmagan tahlim-tarbiya tahsirida vujudga keladi.
Evolyusion va revolyusion opzgarishlar odatda barqaror hamda qaytarilmas boplib, sistematik mustahkamlashni talab qilmaydi. Situatsion opzgarishlar beqaror, opzgaruvchan, ularni mashqlar orqali mustahkamlash talab qilinadi. Evolyusion va revolyusion opzgarishlar inson psixologiyasini shaxs sifatida qayta opzgartirsa, situatsion opzgarishlarda xulq-atvorning bahzi koprinishlari, bilim, malaka va kopnikmalar hosil bopladi.