1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

3.1.prenatal va chaqaloqlik davridagi psixofiziologik xususiyatlar

Bolaning ona qornida paydo boplgandan tugpilgunga qadar bopladigan opzgarishlar homilaning prenatal ichki rivojlanishini tashkil etadi. Har bir davr ona qornida boplajak farzandning rivojlanish bosqichiga tegishli atama bilan nomlanadi. Ona qornida rivojlanish oprtacha 38 hafta davom etadi va 3 bosqichga, yahni zigota bosqichi, embrion bosqichi va homila bosqichiga boplinadi.

Zigota bosqichi (1-2 haftalik)

Birinchi haftaning oxiriga kelib, zigota onaning qon tomirlari bilan birlashadi, bu hodisa implantatsiya deb ataladi. Implantatsiya jarayonining tugallanishi uchun ikki xafta kerak bopladi, shundan sopng garmonal opzgarishlar boshlanadi, bu hayz koprishning vaqtinchalik topxtashiga olib keladi, ayol kishiga bu belgi uning homiladorligidan darak beradi. Zigotaning aylana oplchamlari 1 mmdan kamroq bopladi, uning hujayralari boplinishni boshlaydi.

Homila tanasi murtak diski hujayralaridan rivojlanadi, bu bosqichda murtak diski zigota markazida joylashgan hujayralar topplami koprinishida bopladi. Boshka hujayralar rivojlanayotgan organizmni himoya qiluvchi va oziqlantiruvchi asosli topqimalarni hosil qilishi zarur. Implantatsiya va hujayrlarning ajralib hosil boplishi zigota bosqichining tugallanishi belgilari boplib hisoblanadi. Zigota 36 xafta davomida murtakdan bola tugpilishigacha boplgan yoplni bosib optishga tayyor holga keladi.

Embrion bosqichi (3-8 hafta)

Bu ona qornida rivojlanishning yangi embrional davri odatda murtak hosil boplgandan keyin uchinchi haftadan boshlanib, sakqizinchi haftaning oxirigacha davom etadi. Bu vaqt davomida tana tuzilishi va ichki organlar rivojlanadi. Davr boshida embrionda uch qavat hujayralar tiklanadi. Tashki qavatda - ektodermadon sochlar, terining tashqi qavati va nerv tizimi rivojlanadi. Oprta qavatda - mezodermadon, muskullar, suyaklar va qon tomirlari tizimi hosil bopladi. Ichki qavatda yoki endodermadon ovqat hazm qilish tizimi va oppkalar rivojlanadi. Uch haftalik embrion bilan sakqiz haftalik embrion solishtirilganda uning koprinishida sezilarli opzgarishlarni koprishimiz mumkin. 3 haftalik embrion uzunligi 2 millimetrdan oshmaydi. Hujayralarning darajalarga boplinishi boshlanib, organizm kopprok salamandrani eslatadi. Opsish va rivojlanish tezlik bilan amalga oshadi, 8 haftalik embrionda kopzlar, ogpiz, qopl va oyoqlarni koprish mumkin, miya va nerv tizimi ham juda tez rivojlanadi, embrion yuragi bir oy avval opz faoliyatini boshlab yuborgan bopladi. Embrionda odamga xos organlar u yoki bu shaklda mavjud bopladi, lekin uning oplchamlari onaga sezilarli daraja bulmaydi.

Embrionga amnion suyuqligi bilan toplgan amnion qobigpi joylashadi. Amnion qobigpi embrionni himoya qilib, doimiy haroratini tahminlab turadi. Embrion ona bilan ikki tizimcha orqali bogplangan. Kindik tizimchasi embrionni yopldosh bilan bogplovchi qon tomirlaridan iborat. Yopldoshga qon tomirlar kindik tizimchasi orqali onaning qon tomirlarigacha etib boradi, lekin bevosita ular bilan birlashmaydi. Qon kindik qon tomirlarining barmoqsimon opsimtalari –qilchalar orqali oqadi. Qilchalar ona qon tomirlariga bevosita yaqin joylashgan, bu vitaminlarning optishi, SHuningdek, ona qoniga almashinuv mahsulotlarining diffuziya mexanizmi hisobiga ajralish imkonini beradi. Tana qismlari va organizm tizimlari embrional davrda shakllanadi va homila bosqichida opz vazifalarini samarali bajara boshlaydi. Tana qismlari va ichki organlar hosil boplishi bilan ona qornida rivojlanishning ikkinchi muhim bosqichi nihoyasiga etadi. Organlarning opz vazifasini bajara boshlashi navbatdagi oxirgi bosqichga topgpri keladi.

Homila bosqichi(9- 38 hafta)

Homila bosqichi oxirgi va eng uzoq davom etadigan bosqich boplib, topqqizinchi haftasidan boshlab, tugpruq bilan tugallanadi. Bu vaqtda homilaning tana oplchamlari kattalashadi va organizm tizimlari faoliyat yurita boshlaydi. 4 oylikdan homilaning ogpirligi 113,4 grammdan 226,8 grammgacha etadi. Oxirgi 5 oyda homilaning ogpirligi 1984,5 grammdan 2268 grammgacha oplchamlari kattalashib borishini koprish mumkin.

1. Tuxumdon va urugpdon differensiatsiyasi

2. Qon tomir tizimining faoliyati

3. Homila harakatining onaga sezilishi.

4. Homila boshida soch qoplanishining hosil boplishi .

5. Soprish va yutish faoliyati.

6. Bosh miyaning maxsus faoliyati.

7. Homilaning hayotchan davri.

8. Ogpirligini tezda koppaytirib olishi.

9. Tugpruq.

Bu davrda organizm uchun muhim boplgan nerv, nafas olish va ovkat hazm qilish kabi organlarning shakllanishi tugallanadi.

Bu davrning eng muhim hodisalari quyidagilardan iborat.

• Urugplanishdan 5-6 oydan sopng homilaning qoshlari, kipriklari va sochlari paydo bopladi. Embrional davrning oxiriga borib, erkak embrionda urugpdon, qiz embrionda tuxumdonlar rivojlanadi. Uchinchi oyda urugpdonda tashqi jinsiy belgilar rivojlanishiga tahsir kopratuvchi garmonlar sintez qilishni boshlaydi: qiz embrionda bu garmon sintezlanmaydi va opxshash hujayralardan jinsiy organlar hosil bopladi.

• 4 -haftada hujayralar qavati naysimon boplib opraladi. Nayning bir uchi kengayib, undan bosh miya hosil bopladi, qolgan kismidan orqa miya shakllanadi. Homila bosqichi boshlanishiga kelib, bosh miya tarkibida turli tuzilmalar boplib, organizm funksiyalarini boshqaradi. Bu bosqichda miyaning barcha sohalarini opsishi amalga oshadi, xususan, odam xulk- atvorining kopplab muhim turlarini boshqaruvchi bosh miya popstlogpining xususiyatlari ham rivojlanadi. Bu opzgarishlar homilaning 22 va 28 haftalar oprtasida rivojlanayotgan organlarning koppchilik tizimi ishonchli ravishda faoliyat yurita boshlaydi, SHuning uchun homila hayotining bu davri homilaning hayotchan davri deb ataladi. Bu vaqtda homila bola koprinishini oladi. Vaqtidan avval tugpilgan bolalarning nafas olish organlarida muammolar tugpilishi mumkin. SHuningdek, ular tana haroratini doimiy tarzda boshqarib turolmaydilar. CHunki, ularda teri osti qavatidagi yogp qavati mavjud boplmaydi .Bu qavat homilaning 8 - oyida hosil bopladi. Hozirgi zamon neonatal yordamning imkoniyatlari yordamida erta tugpilib qolgan bolalar yashab qolishi mumkin. Homila bosqichida xulk -atvor paydo bopladi, homilada faollik davri koprinadi. Koppchilik onalar homila harakatchanligi va tinch vaqtlarini aytib berishlari mumkin. Homilaning kopz va quloqlari tahsirlarga javob beradi, yuragi tezroq urishni boshlaydi, kopzlari yorugplikka pirpirash bilan javob beradi.

Bunday mahlumotlar shundan dalolat beradiki, ona qornidagi oxirga oylar homilani mustaqil hayotga, yahni, ona organizmidan tashqi hayotga tayyorlab beradi, bu opzgarishlar homilador ayol opzining boplajak farzandiga sogplom atrof-muhitni tahminlagandagina amalga oshishi mumkin.

Sogplom bola tugpilishi uchun boplajak onalarga vrachlar asosiy 5ta tavsiyani tahkidlab optadilar:

1. Homilador ayol davolovchi vrach koprigidan muntazam optib turishi, har oyda, homiladorlikning oxirida har haftada vrach qabuliga borib turishi shart.

2. Homilador ayol topgpri ovqatlanish tartibiga roiya qilishi shart. Asosiy ozuqa 5ta asosiy mahsulotlar guruhidan: yormalar, meva va savzavotlar, sut mahsulotlari, gopsht yoki dukkakli opsimliklardan tayyorlangan ozuqalar boplishi kerak. Barcha vitaminlar, minerallar va temir moddalardan iborat taomlarni tanovul qilishlari kerak.

3. Alkogol va kofein tutuvchi ichimliklarni istehmol qilish, chekish tavsiya etilmaydi. Biror bir dori-darmon yoki tibbiy muolajani qabul qilishda avval vrach bilan maslahatlashishlari kerak.

4. Homiladorlik davrida badan tarbiya bilan shugpullanish zarur. Agar homilador ayol yaxshi jismoniy holatda boplsa, tana qopshimcha ogpirlikni koptarishda qiyinchilikka uchramaydi.

5.Homilador ayol opzining toliqib qolishiga yopl qopymasligi, ayniqsa, homiladorlikning oxirgi haftalarida, maxsus mashgpulotlarga qatnashishi zarur. U erda ayollarni tugpruqqa va yangi tugpilgan chaqaloqlarni parvarish qilishni oprgatadilar.

Bola hayotining har bir oyi uning jismoniy va psixik im-qoniyatlarining shakllanishidagi muhim davrdir. Ikki, uch oylik bola ham yangi tugpilgan chaqaloqdan ancha farq qiladi, uch yashar bola esa opz taraqqiyoti bilan bir yashar boladan birmuncha ustun turadi. Ilk bolalik davrda bolaning shaxsi, xarakteri, xulq-atvori mahlum darajada tarkib topadi. SHu sababli bolaning mahlum davrdagi rivojlanishi xususiyatlarini tahlil qilganda, bu rivojlanishning oldingi bosqichlarda qanday boplganligini bilish kerak. Bu faqat bolaning rivojlanish jarayonini takomillashtirish va tezlashtirish uchun emas, balki ana shu jarayonning bola kuchiga yarasha va Yosh imkoniyatiga mos keladigan boplishini tahminlash uchun ham kerakdir.

pedagogik tajribalarga va mavjud psixologo-fiziologik tekshirish natijalariga asoslanib maktabgacha Yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti quyidagi Yosh bosqichlariga ajratiladi.(Bunda bola tugpilgandan tortib, to maktabda opqiy boshlaguncha boplgan davr hisobga olinadi.)

1.Tugpilgandan bir Yoshgacha: chaqaloqlik davri (hayotining birinchi oyi); hayotining birinchi yili - gopdaklik davri.

2. Bir Yoshdan uch Yoshgacha: ilk bolalik davri.

3.Uch Yoshdan etti Yoshgacha: maktabgacha boplgan davr.

Bola psixikasi taraqqiyotining mana shu koprsatilgan davrlari umuman qabul qilingan boplsa ham, bu davrlarni abso­lyut davr deb hisoblash mumkin emas. Yosh davrlariga ajratishda qathiy chegara yopq. U hech kim yil fasllarining almashinuv oyi va soatini koprsata olmaganidek, odam hayotining davrlari oprtasidagi chegarani ham aniq ajratish mumkin emas. SHuning uchun yuqoridagi davrlarga ajratishni absolyut deb boplmaydi.

Bola tugpildi. Ona organizmi bilan anatomik bogplanish uzilgan boplsa-da, bola mustaqil hayot kechira olmaydi, chunki bola ona bilan fiziologik jihatdan bogplangandir, ona uni opz suti bilan boqadi. U yangi, opzgacha muhitda yashay boshlaydi. Bola hayotining birinchi kunlari tugpilganidagi ogpirligini yuqotadi. Bunga tashqi dunyo sharoitiga moslashish davrida energiyaning kopplab sarflanishi sababdir. Bola organizmining, mahlum vaqt optib, tugpilgan davridagi ogpirligiga teng kelishi uning tashqi muhitga, yangi sharoitga moslashganligidan darak beradi. Odatda chaqaloqning ogpirligi 10—12 kun optgach, asli holiga keladi.

Yangi tugpilgan bola anatomik-fiziologik tomondan hali etilmagan boplib, katta kishi organizmidan opziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Yangi tugpilgan bola suyak-muskul tizimining tez opsishi bilan kattalardan keskin farq qiladi. Ularning muskul va muskul topqimalari juda bopsh bopladi. Muskullar asta-sekin qota boshlaydi. Oldin bopyin muskullari (bola boshini tuta boshlaydi), keyin tana muskullari (bola optira oladi), undan keyin esa oyoq va qopl muskullari etiladi, predmetlar bilan harakat qilish imkoniyati paydo bopladi, bola yura boshlaydi.

Yangi tugpilgan bolaning suyagida ohak va boshqa tuzlar kam boplib, u asosan togpay topqimalaridan iboratdir. Bosh suyaklar bola 2-3 oylik boplgandagina bir-biri bilan tutashib ketadi. Bosh suyagining peshona va tepa qismlari tepasida katta liqil­doq deb ataladigan oraliq boplib, u qalin parda va teri bi­lan qoplangan bopladi. Bu oraliq bir-bir yarim yildan keyingina suyak bilan qoplanib ketadi.

Yangi tugpilgan bola nerv tizimining yuksak qismi — bosh miya yarim sharlari tashqi koprinishdangina kattalar miyasiga opxshaydi. Aslida chaqaloqning boshi katta koprinsa-da (miya ogpirligi butun tananing sakqizdan birini, kattalarda esa qirqdan birini tashkil etadi), hali taraqqiy etmagan bopladi. Tanasining umumiy ogpirligi 3-4 kilogramm boplgani holda, miyaning ogpirligi 300 grammdan oshadi. CHaqaloq miyasidagi nerv hujayralari, «ariqchalar» va «izlar»ning soni katta kishilar miyasidan farq qilmaydi, ammo bola miyasi tuzilish jihatidan bir shaklda boplib, «izlar» aniq koprinmaydi, nerv hujayralari tarmoqlarining miqdori kam bopladi.

Nerv tolalarining bir-biridan etarli darajada ajralmaganligidan tashqi olamdan kelayotgan opzgarishlar boshqa nerv markazlariga ham tahsir etadi, bosh miya yarim sharlarida hech qanday aniq va barqaror opzgarish joylari paydo boplmaydi. Uning uchun chaqaloq tashqi qopzgpovchilar tahsiriga qopl, oyoq va boshini tartibsiz harakat qilib javob beradi. Miyaning eng «qadimiy» boplimlari nafas olish, qon aylanishi, emish, yutinish kabi jarayonlarni tahminlaydi. Bu nerv tolalari bolaning yashashi uchun etarli miqdorda (nerv tolasi) mielen qobigpi bilan qoplangan.

CHaqaloq bola bizga eng ojiz zotdek tuyuladi. SHunga qapamay, xuddi shu Yoshning ham kuchli tomoni boplib, bu jihati bi­lan gopdaklar kattalardan ustun turadi,—deb tahkidlaydi professor E. A. Arkin. Uning fikricha, bolaning kuchi uning opsish energiyasida namoyon bopladi. Bola tanasining ogpirligi hayotining birinchi yilida uch barobar koppayadi, bopyga nisbatan etti oylik bola juda tez opsadi va sakqiz oylik boplganda, bopyi ikki barobar ortadi, opttiz oyga etganda toprt marta ortadi. Bolalar har oyda 2 santimetr opsadi. Uning miya ogpirligi har kuni 1,5 grammdan koppayadi. Miyaning rivojlanishi surhati haqida gapirganda shuni ehtiborga olish kerakki, etti oylik bolaning miyasi 2 marta koppaysa, 2-3 Yoshga kelib, uning ogpirligi uch mar­ta ortadi. Miyaning kattaligi deyarli 20 yil mobaynida ortib boradi, katta yarim sharlarning ustki «izlari» murakkablashib boradi.Bolalarning opsishidagi bu qadar ulkan jadallik vegetativ nerv tizimiga, bir qator ichki sekretsiya bezlari (bopqoq bezi va boshqalar)ga bogpliq.

Ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan maxsus garmonlar qonga optib, organizmning opsishi va rivojlanishiga katta tah­sir koprsatadi. Gopdaklarning bu qadar tez opsishi ushbu davrning opziga xos tomonini ifodalaydi. SHuning uchun bu davrda bo­laning opsishiga va rivojlanishiga tahsir etadigan barcha narsalar yaxshi boplishi, sifatli ovqat, sof havo, quYosh nuri etarli miqdorda boplishi kerak.

Bolaning nerv faoliyati ikki xil tahsirda opz ifodasini topadi. Bularning birinchisiga shartsiz yoki tugpma reflekslar, ikkinchisiga esa shartli reflekslar kiradi. SHartsiz refleks­lar bolaning tugpilish paytiga kelganda, ancha etilgan bopladi, buning natijasida qon aylanish, nafas olish va ovqat hazm qilish singari eng zarur vegetativ funksiyalar amalga oshiriladi. Masalan, qorni ochgan chaqaloqning labiga bir narsa tegishi bilanoq, unda emishni bildiruvchi harakatlar paydo bop­ladi, bu ovqatlanish refleksi, yahni shartsiz refleksdir.

Yuqorida qayd qilinganidek, tugpilish davrida bosh miya katta yarim sharlari ogpirligi, hajmi va funksiyasi jihatidan rivojlangan darajada boplmasa ham,bosh miya mavjud shartsiz reflekslar zaminida yangi tugpilgan bola bilan tashki muhit oprtasida eng zarur aloqalar oprnatish imkoniyatini beradigan elementar shartli reflekslar hosil qilishga qodirdir.

Bola hayotining birinchi kunlaridan boshlab individual hayot kechirish jarayonida tashqi muhit bilan aloqa vujudga keladi. Bola hayotining ikkinchi oyida unda barcha sezgi organlariga xos shartli reflekslar hosil bopladi. Lekin tadqiqotchilarning koprsatishicha, bola hayotining bu davridagi refleks­lar zaif ifodalangan va beqaror bopladi.

Bolaning opsishi va rivojlanishi jarayonida egallayotgan reaksiyalari barqaror bopla boradi, tez paydo bopla boradi va anchagina differensiyalashadi.

Modomiki, bolada shartli reflekslar hayotining birinchi oylarida paydo boplar ekan, bola tarbiyasini ham hayotining bi­rinchi oylaridan boshlab topgpri tashkil etish lozim. Bu esa bolaning rivojlanishi va xulq-atvorida salbiy xususiyatlar kelib chiqmasligining oldini oladi, bola taraqqiyotining normal boplishini tahminlaydi. Markaziy nerv tizimining ruhiy boplimlari rolining ortib borishini asosiy nerv jarayonlari — qopzgpalish va tormozlanishning ifodalanishida aniqroq koprish mumkin bopladi. Odatda tormozlanish ikki turda: ichki va tashqi turga ajratiladi. Ichki tormozlanishning eng yorqin ifodasi uyqudir. Tormozlanishning tashqi ifodasi bolani tarbiyalash tufayligina hosil bopladi. Buning uchun asosiy ozuqa (masalan, sut) bilan birga, bolaga yana boshqa qopshimcha (doimo sut ichiriladigan shishachani almashtirib qopyish) ham tahsir etadi. CHaqaloq tugpilgandan boshlab uning atrofidagilari har tomonlama qopllab- quvvatlaydilar. Ular bola organizmini jismoniy parvarish bilan tahminlaydilar, oprgatadilar, tarbiyalaydilar, insoniy psixologik va axloqiy jihatlarni opzlashtirishga, jamiyatda yashash sharoitlariga moslashuviga yordam beradilar. Bolani ota-onalar va kattalar tomonidan qopllab quvatlash, tugpilishidan boshlab, toki bola katta boplib, mustaqil hayot tarzini kechira olguncha davom etadi.

CHaqaloq tugpilgandayoq amalda qopllashga tayyor boplgan sensor va harakat malaka instinktlariga ega bopladi, bu uning olamga moslashib olib opz rivojlanishida tezgina opsib ketishga yordam beradi. CHaqaloqda tugpilganidan boshlab, masalan, koppgina murakkkab harakatlar, asosan organizmni etilish jarayonida genetik berilgan dastur asosida, SHuningdek, reflektor, yahni bu harakatlar dasturi kaliti sifatida kodlangan opziga xos ichki va tashqi ragpbatlar tahsirida hayotining birinchi soatlaridan keyin maxsus tayyorgarliksiz, darhol yuzaga keladi. Gopdaklik davri inson hayotidagi organik ehtiyojlarni (kislorodga, ovqatga, issiq yoki sovuqqa) qondirishga nisbatan yopnaltirilgan xatti-harakatlarning tugpma, instinktiv shakllari sof holda kuzatiladigan yagona davr hisoblanadi. Insonga xos boplgan xatti-harakatlarni va yangi tajribalarni egallash uchun beqiyos imkoniyatlarning borligi gopdak Yoshidagi bolalarning asosiy xususiyatlaridandir. Organik ehtiyojlarning etarli darajada qondirib borilishi, topgpri tashkil etilgan kun tartibi, rejim va topgpri tarbiya natijasida bola psixik rivojlanishi uchun asos bopladigan taassurotlarga ega boplishiga, harakatga, muloqotga, nisbatan yangi turdagi ehtiyojlar turkumi yuzaga kelishiga sabab bopladi. Bola tugpilishining birinchi haftasidanoq, uning koprish va eshitish sezgilari jadal surhatda rivojlanadi.

Tugpruqxonalarda bolalar hayotlarini birinchi kunidayoq kunduzgi yorugplik tushib turgan deraza tarafiga yuzi bilan instinktiv buriladi.

Optkazilgan tadqiqotlardan aniqlandiki, tugpilganiga bir yarim sutka boplgan bola miyasida kopruv organiga rangli qopzgpatuvchilar tahsiriga javob potensiallarini koprish mumkin. Bu vaqtga kelib miyada shartli reflekslar shakllanishi yuzaga keladi.

Hid bilish eng muhim sezgi organi sifatida u tugpilgandan keyin darhol ishlay boshlaydi. SHunday opziga xoslikka oddiy koprish, harakat va eshitish ham ega. Bola hayotining boshlangpich ikki oyida ogpzini chetiga qandaydir predmet bilan teginganda, bunga javoban reflektor opgirilish qobiliyatini namoyon etadi, barmoqlari ustiga tegilsa, ularni qattiq siqib oladi, qopllari, oyoqlari, boshi bilan umumiy koordinatlashmagan harakatlarni amalga oshiradi. Unda yana harakatlanayotgan obhektlarni kopzi bilan kuzatish, ular tomoniga boshini opgirish qobiliyati ham mavjud.

CHaqaloq narsalarning mazasini ajrata oladi. U boshqa narsalar mazasiga qaraganda shirin suyuqlikni xush kopradi va hatto shirinlik darajasini aniqlay oladi. CHaqaloq hidlarni sezadi, ularga boshini burish, yurak urishi va nafas olishi chastotasini opzgarishi bilan javob beradi. Yana bola organizmiga opzini saqlash va rivojlanishiga yordam beruvchi jarayonlar guruhi tugpma ravishda berilishini alohida aytib optish joizdir. Ular ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, tana harorati, moddalar almashinuvi jarayonlari va hokazolarni boshqarish bilan bogpliq. SHubhasiz, soprish, himoyaviy, mopljal oluvchi, ushlab oluvchi, tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tugpma hisoblanadi, bularni barchasi bola hayotining ikkinchi oyida aniq koprinadi.

Optkir yorugplikdan bola «bevosita» tahsirlanadi, yahni optkir yorugplikka qaray olmay, undan kopzini yumadi. predmetlarni kopz bilan idrok qila olmaydi, chunki ularda koprish mexanizmi hali opsib etmagan bopladi, bu mexanizmlar kattaroq Yoshda paydo bopladi. Etti - topqqiz kunlik bola bahzan sekin harakatlanayotgan predmetga qarab qoladi, lekin uzoq vaqt qarolmaydi. Kopzini bir nuqtaga qaratish psixik taraqqiyotda muhim rol opynaydi. Bola ikki-uch oylik boplganda, yaqinidagi predmetlarni ikki kopzi bilan kuzata oladi, unda asosiy rang va shakllarni farq qila olish qobiliyati paydo bopladi. Olti oyligida u ranglarga nisbatan opz munosabatini ham bildira boshlaydi, yoqqan rangiga intilsa, yoqmaganini itaradi, undan yuzini opgiradi. Yangi tugpilgan bolaning eshitishi zaifroq bopladi, shunga kopra u hali opzi eshitib, odatlanib qolmagan juda kuchli qopzgpovchilarga javob beradi, lekin ovozning qaysi tomondan kelayotganligini ajrata olmaydi. Bola ikkinchi oyining oxirlariga borgandagina eshitayotgan tovushiga ehtibor bera boshlaydi, tovushning qaerdan kelayotganini qidirib, u yoq bu yoqqa qaraydi. Tovush manbaini topishni oprgangan uch oylik bola gapirayotgan kishini opz kopzlari bilan tez topib oladi, opsha tomonga qarab, gapiruvchiga opz munosabatini ifodalaydi. Ana shu vaqtdan boshlab, uning tevarak-atrofiga boplgan munosabati ancha kengaya boradi.

Bolaning tobora diqqat bilan eshita va kopra borishi uning umumiy taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga egadir. Lekin koprish, eshitish va boshqa analizatorlar faqat bolaning tevarak-atrof bilan opzaro munosabatida boplishi natijasida takomillashadi. Bolaning opz kopzi bilan kopra olishi mahlum hayot tajribasi natijasidir. Bolaning eshitish orqali idrok etishi ham oldindan tovushlarni ajratishga va ularni sintez qilishga oprganib boradi. Bolaning eshitib bilib olishi shartli bogplanishlarning sifatiga bogpliqdir. Yangi tugpilgan bolada diqqat qilish qobiliyati boplmaydi. Unda turli qopzgpovchilar tahsirida asta-sekin ixtiyorsiz diqqat rivojlanib boradi. Bolaning tasavvur doirasi qancha kisqa boplsa, uning opzi uchun tanish va yangi boplgan predmetga nisbatan diqqati shuncha intensiv va davomli bopladi. Diqqatning psixik tahsiri mahlum, u sezgi kompleksini idrokka aylantirib, psixik jarayonlarning optishini kuchaytiradi va tasavvurlarning xotirada mustahkam saqlanishiga yor­dam beradi.

Bola organizmiga opzini saqlash va rivojlanishiga yordam beruvchi jarayonlar guruhi tugpma ravishda berilishini alohida aytib optish joizdir. Ular ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, tana harorati, moddalar almashinuvi jarayonlari va hokazolarni boshqarish bilan bogpliq. SHubhasiz, soprish, himoyaviy, mopljal oluvchi, ushlab oluvchi, tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tugpma hisoblanadi, bularni barchasi bola hayotining ikkinchi oyida aniq koprinadi.

Tugpilganidan boshlab bolaning nafaqat sezgi organlari ishlashga tayyorligi mahlum boplmay, balki bosh miyasi ham faol ishlay boshlaydi. Onalar chaqaloqning faqatgina psixika va xulqning tugpma shakllarinigina bilmasdan, balki organizmni tabiiy rivojlanish jarayonini ham bilishi kerak. Hayotining birinchi oylarida harakatlarning rivojlanishi alohida ahamiyatga ega.

CHaqaloq motorikasi tugpilganidan boshlab etarlicha tashkiliylikka ega, u holatlarni boshqarishga mopljallangan koppgina mexanizmlarni opz ichiga oladi. CHaqaloqda koppincha oyoq-qopllarining yuqori harakatchanlik faolligi paydo bopladi, bu kelajakda koordinatlashgan harakatlarni murakkab majmuini shakllanishida ijobiy ahamiyatga ega.CHaqaloq bolalarda qopl-oyoqlar bukilib, barmoqlar musht boplib turadi.

Hayotining birinchi oylarida, bola bezovtalangan paytlarda, qopl va oyoqlarning harakati juda betartib, bir-biriga moslashmagan, beixtiyor holda bopladi. Keyin harakatlar asta-sekin «ongli»lashib boradi va bu harakatlar yangi sezgilarning manbai boplib xizmat qiladi, bu murakkabroq harakatlarga optishni tayyorlaydi. 3-3,5 oylik bola, unda hali aniq koordinatsiyalashgan harakat boplmasa ham, qopllarini opyinchoqlarga uzatadi. Aniq koordinatsiyalashgan harakat 4 oyli bolada yaxshi koprinadi. Bola opyinchoqni bemalol qopliga ololadi. Uni tutib olib, u-bu yogpiga qaraydi, ogpziga tegizib kopradi va shu yopl bilan kopplab har xil taassurotlar oladi. Ikki oylik bola, qorni bilan yotqizib qopyilsa, boshini koptara boshlaydi. Uch oylikda esa yotgan holda tirsagiga tiranib turadi va bemalol u yoq-bu yoqqa qaray oladi. SHu bilan birga, qopltigpidan tutib turilsa, oyogpida turadi. 8-8,5 oyligida boshqalarning yordamisiz optira oladi, emaklaydi va biror narsaga suyanib oyogpida tura oladi. 12-13 oyligida optirib, tura oladi, birovning yordamisiz qadam qopya oladi, demak, bola yura boshlaydi. Bolaning vaqtida yurib ketmasligiga salomatligiiing nochorligi, chaqaloqligida kopp kasal boplganligi va umu­miy harakat hamda sezgi organlarining kech rivojlanishi sabab bopladi.

Bolaning harakatlari rivojlanishi hayotini birinchi yilida judayam tez maromda kechadi, opn ikki oy ichida erishilgan taraqqiyot hayratlanarli.

CHeklangan qopl-oyoq, boshni tugpma umumiy elementar harakatlar topplamidan iborat imkoniyatga ega boplgan, amalda yordamga muhtoj mavjudotdan bola kichkina odamga aylanadi, u nafaqat ikki oyoqda oson turuvchi, balki muhitda nisbatan ozod va mustaqil harakatlanuvchi oyoqlar harakati bilan bir vaqtda lokomotsiyalardan ozod fazoda (harakatni tahminlovchi funksiyalar) qopl bilan murakkab boshqaruv harakatlarini va atrofdagi olamni tadqiq etishga mopljallangan harakatlarni amalga oshira oladi. Yangi tugpilgan bolada diqqat qilish qobiliyati boplmaydi. Unda turli qopzgpovchilar tahsirida asta-sekin ixtiyorsiz diqqat rivojlanib boradi. Bolaning tasavvur doirasi qancha kisqa boplsa, uning opzi uchun tanish va yangi boplgan predmetga nisbatan diqqati shuncha intensiv va davomli bopladi. Diqqatning psixik tahsiri mahlum, u sezgi kompleksini idrokka aylantirib, psixik jarayonlarning optishini kuchaytiradi va tasavvurlarning xotirada mustahkam saqlanishiga yor­dam beradi.

3.2. Gopdaklik davrida jismoniy va psixik taraqqiyotning kechishi

Gopdaklik davri - bu bolaning himoyasiz, kam harakat, atrofidagi hodisalarga juda kam reaksiyasi boplgan boladan juda jadal ravishda rivojlanadigan, faol, tez ilgpaydigan, harakatchan, yordamga chaqira oladigan quvnoq bolaga aylanish davridir. Gopdak Yoshidagi bola ham jismonan, ham psixik, ham ijtimoiy jihatdan juda tez rivojlanadi. U qisqa vaqt ichida kattalar bilan munosabat oprnatadi, predmetlarni ushlashga va ulardan foydalanishga oprganadi. U atrof-olamdagi narsalarni kuzatadi, predmetlarni qopli bilan ushlab, ularni qandayligini bilishga intiladi, tovushlarga ehtibor beradi va predmetlarni harakatlantirish yordamida shu tovushlarni opzi yaratishga harakat qiladi. U opz onasi va boshqa yaqinlari bilan emotsional munosabatga kirishadi. Juda qisqa vaqt ichida, kattalarning yaqin kelishidan quvonadigan bolaga aylanadi.

Ilk Yoshdagi bolaning harakat faoliyati uning rivojlanish darajasini va nerv tizimining funksional holatini aks ettiradi. N.D. Levitovning koprsatishicha, yangi harakatlarni egallash analizatorlarning rivojlanishi bilan chambarchas bogplangandir, zotan kichkina bola olamni sezish yordami bilan biladigan mavjudot boplganligi sababli, harakatlarning opz vaqtida ta­raqqiy etishi bolaning umumiy psixik taraqqiyotini koprsatuvchi omil boplib xizmat qiladi. Ilk Yoshdagi bolalarning muskullari juda bopsh bopladi.

Gopdaklik Yoshida bolalarni harakat kopnikmalari, ayniqsa qopl va oyoqlarning murakkab sensor koordinatlashgan harakatlari tez shakllanadi. Bu harakatlar keyinchalik bolalarni bilish va aqliy qobiliyatlarini yuzaga kelishida judayam sezilarli rol opynaydi. Bola qopl va oyoq harakatlari hisobiga olam haqida axborotlarni ahamiyatli qismini oladi. Qoplning murakkab harakatlari idrokning birlamchi shakliga kiradi va odamning aqliy faoliyatini mukammallashuvini tahminlovchi uning ajralmas qismiga aqlanadi. Bola qoplining katta impulsiv faolligi hayotining birinchi haftasida namoyon bopladi. Bu faollik qopllarni silkitish, ushlash, barmoqlar harakatlarini opz ichiga oladi. Bola 3-4 oyligida predmetlarga qopl uzata boshlaydi, katalarning yordami bilan optiradi. 5 oyligida u harakatsiz predmetlarni qopli bilan ushlay oladi. Bola harakatlanayotgan narsani kuzata boshlaydi. U turli ovozlarga, jumladan, kattalarning tovushlariga ehtibor bera boshlaydi.

Gopdaklik davridagi bolaning hayoti topliq kattalar bilan hamkorliqdagi emotsional munosabat bilan bogpliq boplib, bola kayfiyatining yaxshi boplishiga topgpridan-topgpri tahsir koprsatadi. 4-5 oyligidan boshlab, bola opz yaqinlarini begonalardan ajrata boshlaydi. Kattalar bilan emotsional munosabat shu Yoshdagi bolalarning asosiy etakchi faoliyati boplib, bola psixik taraqqiyotining asosi boplib hisoblanadi. Kattalarning doimiy ravishda bola bilan birga boplishlariga unga opz diqqatlarini qaratishlariga odatlanishi, uning opyinchoqlarga nisbatan qiziqishining susayishiga olib kelishi mumkin. Tarbiyaning topgpri olib borilishi bolaning kattalar bilan bopladigan muomala-munosabatini predmetlar, opyinchoqlar bilan munosabatining almashinishiga olib keladi. Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha xatti-harakatlari bolaning kelgusi psixik rivoji uchun asos bopladi. Kattalarning bolaga nisbatan emotsional munosabati, ularning gaplariga bolaning opz diqqatini qaratishi, javob qaytarishga harakat qilishi, bahzi sopzlarni yodida saqlab qolib, emotsiya bildirishi, diqqat, xotira, nutq va boshqa bilish jarayonlarining rivojlanishiga zamin bopladi. Ikki oylik davridan boshlab bolada oddiy ranglarni ajratish, 3-4 oyligidan boshlab, esa predmetlarning shaklini ajratish layoqati yuzaga kela boshlaydi.

Gopdak bola 2 oylik vaqtidan boshlab, opz onasining yuzini va ovozini opzgalarnikidan ajrata boshlaydi. 2-3 oylikdan boshlab esa, onasining tabassumi va kulgusiga tabassum va turli harakatlar bilan javob qaytaradi.

3-4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga opz harakatlari bilan koprish, eshitish yoki gapirishni xohlayotganligini koprsatadilar. 8 oyligidan boshlab esa, bola opzgacha muhit va begonalar qopliga tushsa, opz xavotirini yigpisi orqali namoyon etadi. Bu xavotir 14-18 oyligida asta-sekinlik bilan kamaya boshlaydi.

2-3 oylik bolalarda yuzaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi ularda predmetlarning shakli va hajmini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib keladi. Bir Yoshga etgan bolada atrof muhitni bilishga qiziqishi va rivojlanayotgan bilish faolligi kopzga tashlanadi.