1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

6.4.Opsmirlik davrida shaxslararo munosabatOpsmirlik davrida etakchi faoliyat - bu opqish, muloqot hamda mehnat faoliyatidir.

Opsmirlik davri muloqotining asosiy vazifasi - bu dopstlik, oprtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir.Opsmirlar muloqotining asosiy xususiyati shundan iboratki, u topla oprtoqlik kodeksiga bopysunadi. Opsmirlarni opz tengdoshlari bilan muloqotda boplishi gpoyat katta ahamiyatga egadir. Opsmirlar dopstlik,oprtoqlik va opzaro yordamlashyni hamma narsadan yuqori qopyadilar: ana shunday opzaro munosabatlar, opspirinlik yillarida ham davom eta beradi. Bunda opsmirlar va ilk Yoshdagi opspirin opquvchilarniig xulq-atvorlariga dopstlari ota-onalar va pedagoglarga nisbatan bir necha marta kuchlirok tahsir etadilar. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, opsmir bolaning etilmaganligi va tajrnbasizlngi uni tevarak-atrofdagi kimsalardan madad axtarishga majbur kiladi. Opsmir bolaga uning istaklarini tushunadngan va ularni amalga oshirishga yordam beradigai dopst kerak. Opsmirning dopstlari bilan muloqoti ham opziga xos xususiyatlarga ega.Tengdosh bolalar bilan prinsipial tenglik holatidagi munosabatlar muhitiga nisbatan opsmirda alohida qiziqish bopladi. Bu hol opsmirda yuzaga keladigan shaxsiy kattalik hissining etik mazmuniga mos keladi. Kattalar bilan muloqotda boplish tengdoshlari bilan boplgan muloqotning oprnini bosa olmaydi.

Opsmir uchun tengdoshlari bilan boplgan muloqot u mustaqil harakat qiladigan opzining shaxsiy munosabatlari muhitiga ajraladi. U bunga haqqim bor, deb opylaydi, opz huquqlarini himoya qiladi va aynan SHuning uchun ham oprtoqlari bilan boplgan munosabatga kattalarning oprinsiz, qoppol aralashuvi opsmirning xafagarchiligiga va noroziligiga olib keladi.

Opsmirda tengdoshlar bilan muloqot qilish va hamkorlikdagi faoliyatga intilish yaqqol namoyon bopladi. Jamoa hayoti bilan yashash, yaqin oprtoqlar, dopstga ega boplish xohishi – dopstlar tomonidan qabul qilingan, tan olingan, hurmat qilingan boplishdek kuchli xohishdir. Bu opsmirning muhim talabiga aylanib boradi.

Opsmir uchun eng yoqimsiz vaziyat – jamoa va oprtoqlarining noroziligi, muloqot qilishni istamaslik, eng ogpir jazo esa – ochiq yoki nooshkor aloqa uzish, gaplashmaslikdir.

Opsmirlar dopstlik kodeksining muhim mehyorlari – shahnini hurmat qilish, tenglik, sodiqlik, dopstga yordam, topgpri sopzlik.

Dopstlik mehyorlarini egallash bolaning opsmirlikdagi muhim yutugpidir.

Agarda u bunday dopstni qarindoshlari vz pedagoglari orasidan topa olmasa, unday paytda u opz qizikishlari va intilishlarini kopllab-kuvvatlaydigan hamda undagi kamchiliklarni nimalar bilandir topldira oladngan odamni begona katta kishilar yoki opz tengqurlari orasidan albatta topadi.

Opz tengdoshlari bilan tenglik asosida qilingan munosabat asosida opsmir alohida bir ijtimoiy munosabatlar maktabini optaydi. Opzaro qiziqishlar, atrof dunyoni, bir-birlarini opzligini anglashlari va tushunishlari ular uchun juda qimmatlidir. Opsmirlar uchun uy vazifalari, uy ishlari bopyicha majburiyatlarni bajarishga qaraganda tengdoshlari bilan muloqot qilish muhimrokdir. Opz sirlarini bola endi ota-onasiga emas, balki tengdoshiga kopproq ishonadi. Opz tengdoshlari bilan muloqot va munosabat jarayonida opz shaxsini erkinlik bilan topla namoyon eta oladi. SHaxsiy erkinlikni u katta boplish xuquqi deb anglaydi.Opsmirning opz tengdoshlari bilan muloqotda boplishi gpoyat katta ahamiyatga ega ekanligini yaxshi bilgan tajribali opqituvchilar sinfda ham opquvchilarning ayrim kichik –kichik guruhlari orasida ijobiy ijtimoiy fikrni shakllantirishga katta ehtibor beradilar, opsmirlarga ularning yaqin dopstlari orqali tahsir koprsatishga harakat qiladilar. Ayrim opquvchilarning (ayniqsa opqishda oprqada qoladigan va “tarbiyasi qiyin” boplgan opquvchilarning) sinf jamoasidagi shaxslararo munosabatlar tizimidan “tushib qolishlariga” yopl qopymaydilar.

Opsmirlarning ota-onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti xarakteri ularning katta boplganlik hissi asosida tuzilgan bopladi. Kattalar tomonidan qilinadigan opsmirlarning haq-huquqlarini cheklashlariga bildirgan qarshilik va ehtirozlariga opzlari ham qattik qaygpuradilar. Ular muloqotda kattalarning qopllab-quvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat opsmirga kattalarni yaxshiroq tushunishlari uchun yordam beradi. Opsmir opzida boplayotgan opzgarishlar, uni tashvishga solayotgan muammolar haqida kattalar bilan boplishishga katta ehtiyoj sezadi, lekin buni hech qachon birinchi boplib opzi boshlamaydi. Opsmir opziga nisbatan Yosh bolalardek qilinadigan muomala-munosabatiga qattiq norozilik bildiradi, opsmirlar muloqoti nihoyatda opzgaruvchanligi bilan xarakterlanadi.Opzini kattalardek his qilish tuygpusi bolaning shaxsan opziga boplgan munosabatini muayyan darajada opzgartiradi va har qanday ichki munosabat singari bu ham tashqi munosabatlarning tahsiri ostida, mazkur shaxsga nisbatan boshqa odamlarning munosabatlari tashkil topadi.SHuning uchun opsmir opzi haqida atrofdagi kishilar qanday fikrga kelishi topgprisida kopp opylaydi hamda buning uchun qulay muhit yaratish yopllarini faollik bilan izlaydi.Bu shunday muhit boplmogpi kerakki, undagi munosabatlar endi opsmirning katta kishi, mustaqil odam boplib qolganligini yaqqol namoyon boplishini istaydi. Har bir opsmir bilan muloqotda uning shaxsidagi eng yaxshi tomonlarni topa bilish, nimaga qobiliyati bor ekanligini aniqlab olish hamda ularga tayangan holda opsmirning opziga boplgan ishonchini har tomonlama qopllab-quvvatlash gpoyat muhimdir. Aks holda tarbiya sohasida katta qiyinchiliklar kelib chiqishi muqarrar. Opsmir opziga yaqin boplgan kishilarning kopz opngida opz shaxsining mustaqilligini tasdiqlash, opzligini bildirib, opz “men” ini anglatish maqsadida u yoki bu darajadagi opz imkoniyatidan tashqari ishlarga qopl urishga va shu orqali opz shaxsining tahsirini atrofdagi kishilarga optkazishga harakat qilib koprishga majbur bopladi. Basharti, bola opzini ijobiy tomondan koprsatishning ilojini topa olmasa, u holda psixologik ehtiyoj tufayli u salbiy ishlarda opzini koprsatishi, opz kamchiliklarini oshirib koprsatishi, qilish mumkin boplmagan ishlarni atayin qilishi, kopproq opjarlik va qaysarlik qilishi va boshqa salbiy ishlarni qilishi mumkin.Ushbu Yoshdagi bolalarning opz-opzini hurmat qilish tuygpusini shakllantirish uning shaxsi rivojida muhim hisoblanadi. Bunda opqituvchi bolaning sinf va maktab jamoasi oldidagi obropsini koptarish yopllarini izlashi turli sohalardagi yutuqlarini koppchilikka mahlum qilib, xato va kamchiliklarini yopqotishda donolik bilan harakat qilishi uning opz kuch va imkoniyatlariga ishonishiga zamin yaratadi.Bu bilan opsmirda shakllanib kelayotgan “katta kishi” boplib qolish tuygpusini hurmat qilishini bildiradi, opqituvchi opsmirning zarur munosabatlarini yoplga qopyishida unga zarur kishiga aylanadi.

Opsmirda psixik jarayonlarning keskin opzgarishi bilan aqliy faoliyatida ham burishlar seziladi. SHuning uchun shaxslararo munosabatda, opquvchi bilan opqituvchi muloqotida, kattalar bilan opsmirlarning muomalasida qathiy opzgarishlar jarayonida qiyinchiliklar paydo bopladi. Bular avvalo tahlim jarayonida ropy beradi: yangi axborot, mahlumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari opsmirni qoniqtirmay qopyadi.

Odobli, dilkash opsmir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qoppol, serzarda boplib qoladi. Opsmir xulqidagi bunday opzgarishlar tajribasiz opqituvchi va ota-onasini qattiq tashvishga soladi.

Xopsh, opsmirlarning psixik opsishini harakatga keltiruvchi kuch nima? Opsmirning psixik opsishini harakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini vujudga keltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari oprtasidagi qarama-qarshiliklar tizimining namoyon boplishidir. Vujudga kelgan ziddiyatlarni opsmirning psixologik kamolotni tahminlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish, uning shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish orqali asta-sekin yopqotish mumkin.

Ota-onalarning opsmirga shu erkinlikni bermasligi yoki opsmirning shunday deb bilishi natijasida, ular ota-onaga qarshi pozitsiyada bopladilar. SHuni alohida tahkidlash lozimki, ana shu muloqot va munosabat asosida opsmirlarda gpurur hissi shakllana boshlaydi. Albatta, gpurur mehyor va qoidalari kattalardan oprganiladi, lekin opz gpururini qanday himoya qilishi opsmirlarning alohida nazoratida bopladi.