1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

Opsmirlik davrida etakchi faoliyat shaxsiy -intim muloqotdir.

Oprtoqlarining tahsiri ostida opsmir opzining extiyojlari va istaklarini qondirishi mumkin. Agarda bundan qanoatlanish unga katta mamnunlik bagpishlasa, bunday xollarda uning bahzi bir harakat yoki qiliqlarga nisbatan boplgan tasodifiy qiziqishlari dastavval ishtiyoqga, undan keyin extiros yoki odatga aylanishi mumkin. Ana shunday yopl bilan opquvchilarda, masalan, matematikaga, fizika yoki ximiyaga, duradgorlik, slesarlik yoki qandaydir boshqa bir ishlarga nisbatan ishtiyoq yuzaga keladi, ammo opquvchilar xuddi shunday yopl bilan yolgponchilikka, bezorilikka va boshqa axloqsiz hatti-harakatlarga xam oprganib kolishlari mumkin.

Opsmirlar kattalarning ularga bildiradigan ishonchlariga katta ehtiyoj sezadilar. Kattalarning opsmir Yoshdagilarga tahsir koprsatishi, tarbiya berishi uchun eng qulay sharoit - bu umumiy mehnat bilan shugpullanishdir. Agar kichik Yoshdagi bolalar yordamchi boplish rollaridan qoniqsalar, opsmirlar, ayniqsa katta opsmirlar kattalar bilan teng ravishda faoliyat koprsatayotganlaridan, lozim boplganda ularning oprnilariga ham ishlay olishlaridan qoniqadilar. Kattalar opsmirlar bilan dopstona, uni topla tushungan holda va aql bilan rahbarlik qilsalar, bunga opsmirlar ijobiy qaraydilar, lekin bu rahbarlik kattaning xohish-istagi ustunligida kechsa, unday holda ular topla qarshilik koprsatadilar. Bu qarshilik koppincha salbiy natijalarga, bahzan depressiya holatini ham yuzaga keltirishi mumkin. Bu holat koppincha ota-onasi avtoritar munosabatda bopluvchi opsmirlarning oilalarida uchraydi. Bunday oilalarda tarbiyalanayotgan opsmirlar hayotda mustaqil holda harakat qilishlari, opz rejalarini amalga oshirishlari, qiyin mashuliyatni opz zimmalariga olishlari birmuncha qiyin kechadi.

Ular koppincha intellektual xarakterdagi muammolarni ham qiyinchilik bilan engadilar. Opsmirlik davrida bolalarning atrofdagi odamlar bilan shaxsiy va ish yuzasidan bopladigan munosabatlaridagi mavqei opzgaradi. Endi opsmirlar opyin hamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda kopproq jiddiy ishlar bilan shugpullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. Opqish opsmirlar hayotida katta oprinni egallaydi. Ularga mashgpulotlarning mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan opsmirlarning fanlarni muvaffaqiyatli opzlashtirishlari, qiziqishlarining ortishi, opqituvchining opquv materialini tushuntira olish mahoratiga bogpliq. Bilim oprganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bilan opquv fanlariga nisbatan qathiy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda opqishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar opsmirning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bogpliq bopladi. Aynan opsmirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga sazovor bopladi. Bilim opsmirlarga alohida bir quvonch bagpishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi. Bu davrda opquvchilarga beriladigan opquv materialining hajmi katta boplgani uchun ham uni eslab qolishi yoki bir necha marta takrorlash yopli bilan opzlashtirishi qiyin. Buning uchun opquvchi opquv materialining mazmunini tahlil qilishi, undagi mantiqiy tuzilishni bilishi muhim. Bu davrda bolalarning idroki, diqqati va tasavvurlari rivojlanadi, lekin bu rivojlanish bolaning opziga va atrofdagilarga sezilmagan holda kechadi. SHu bilan birga bu davrda bolaning xotirasi, nutqi, tafakkur jarayonlari ham jadal rivojlanadi. Bu opzgarishlar atrofdagilarga sezilarli darajada bopladi. Opsmirlik davrida opz-opzini anglash darajasi kengayadi va unda boshqa odamlar, olam haqidagi bilimlari chuqurlashadi. Opyin faoliyati asta-sekin kamayib, yangi faoliyatlar yuzaga kela boshlaydi. psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. Opsmirlik davrida opz faoliyatini nazorat etish rivojlana boshlaydi va opzini-opzi boshqarishga intilishi kuchayadi. Bir sopz bilan aytganda, opsmirlik davri psixik rivojlanishda keskin burilish davri hisoblanadi.

Ijobiy sifatlar, ehtiyojlar va intilishlar har bir Yoshda, jumladan, mahlum darajada yopldan ozgan opsmirda ham bopladi. Opsmirlar hamma narsani bilishga qiziqadilar. Koppchilik opsmirlar boshqalardan yomonroq boplishni xohlamaydilar va opz muhitida kopzga tashlanib turishga hamda boshqalardan nimalar bilandir farq qilishga intiladilar. Opsmirlarning hammasi gpayratli va faoldirlar, biroq, opzlarining kuch-quvvatlarini qayoqqa yopnaltirishni hamma vaqt ham bilavermaydilar. Binobarin, ularni bevosi­ta natijalari bilan xursand qiladigan xilma-xil foydali va qiziqarli ishlar bilan band qilish kerak. Opsmirlar, garchi hamma vaqt ham bunga tayyor emasliklariga qaramay, mustaqillikka iiti­ladilar. Ammo koppincha mustaqil ish-harakatlar uchun ularning im­koniyatlari boplmaydi. Demak, ularni mustaqil faoliyatga yaxshiroq tayyorlash va ularga mustaqil ishlarni ishonib topshirish hamda muvaffaqiyatli bajarilishini hamma vositalar bilan tahminlash kerak. Opz-opzidan koprinib turibdiki, opsmirlar psixikasida ijobiy tomonlar etarli darajada mavjuddir. Bu ijo­biy tomonlardan foydalanib va ularni rivojlantirish, salbiy ishtiyoq, mayl, ishlar va xatti-harakatlarni yopqotish kerak.

Katta opsmirlar asta sekinlik bilan bevosita ishlari va xatti- harakatlarining natijalarini hamda oqibatlarini oldindan kopra boshlaydilar. Ularda opz-opzini tuta bilish, matonat paydo bopladi, qarorlari birmuncha qathiy bopla boshlaydi, iroda tarkib topadi. Ular opzlarining faoliyatlarida ishtiyoq va istaklardan kopra kopprok sogplom fikrga asoslanadigan bopladilar. Ularning ichki kechinmalari va xayajonlari endi irodaviy nazoratga bopysundirilgan bopladi. Lekin axloqiy va estetik hislarning taraqqiyoti tufayli ichki kechinmala­ri va hayajonlari yanada kuchliroq bopladi. Kattalarga nisbatan qoppol munosabatning paydo boplishi, noxush xulq-atvor alomatlari, opsmir yashaydigan ijtimoiy shart-sharoitlar, uning tengdoshlari va turli jamoalardagi mavqei, kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni opzgartirish yopli bilan opsmirlarning xulq-atvoriga topgpridan-topgpri tahsir koprsatish mumkin
6.2.Opsmirlarning intellektual rivojlanishi

Endi opsmirlar opyin hamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda kopproq jiddiy ishlar bilan shugpullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. Maktab tahlimi opsmir bilish jarayonlarini rivojlanish yopnalishini sifat jihatidan opzgarishda asosiy omil boplib xizmat qiladi. Opqish opsmirlar hayotida katta oprinni egallaydi. Ular uchun mashgpulotlarning mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan opsmirlarning fanlarni muvaffaqiyatli opzlashtirishlari, qiziqishlarining ortishi, opqituvchining opquv materialini tushuntira olish mahoratiga bogpliq. Opqish faoliyati asosida opsmirning opz-opzini anglash darajasi kengayadi, boshqa odamlar, atrof olam haqidagi bilimlari chuqurlashadi. psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. Bilim oprganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bilan opquv fanlariga nisbatan qathiy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda opqishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar opsmirning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bogpliq boplgan holda bilish jarayonlari rivojlanish xarakteriga opz tahsirini koprsatadi.

Aynan opsmirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga sazovor bopladi. Bilim opsmirlarga alohida bir quvonch bagpishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi.

Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ogpzaki va yozma mavjud boplishi bilan kuchli vosita hisoblanadi. Maktabdagi opquv jarayonlarining topgpri tashkil etilishi va amalga oshirilishi bilan opsmir nutqining topgpri rivojlanishiga qulay sharoit yaratiladi. Nutqni opzlashtirishga harakat bu opsmirning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi.

Opsmirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan sopz boyligining oshishi hisobiga boplsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea va hodisalarning mazmun-mohiyatini anglashlari hisobiga bopladi. Bu davrda opsmir til yordamida atrof-borliqni aks ettirish bilan bir qatorda inson dunyoqarashini ham belgilab berish mumkinligini his qila boshlaydi. Aynan opsmirlik davridan boshlab, inson nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi.Opsmirni koppincha muomalada sopzlarni ishlatish qoidalari – “«Qanday kilib topgpri yozish kerak?» «Qanday kilib yaxshiroq aytish mumkin?» , «Nima deyish kerak?», kabi savollar juda qiziqtiradi. Opsmirlar maktabdagi opqituvchilar, kattalar, ota-onalar nutqidagi kamchiliklariga, kitob, gazeta, radio va televidenie diktorlari xatolariga tez ehtibor beradilar. Bu holat opsmirning bir tomondan opz nutqini nazorat etishga oprgatsa, ikkinchi tomondan kattalar ham nutq qoidalarini buzishlari mumkinligini bilishlariga va opzida mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga olib keladi.

Opsmir sopzlarning kelib chiqish tarixiga, ularning aniq mazmuni va mohiyatiga juda qiziqadi. U endi opz nutqida Yosh bola singari emas, balki katta odamlardek sopzlarni tanlab ishlatishga harakat qiladi. Nutq madaniyatini egallash borasida opsmir uchun opqituvchi, albatta, namuna boplishi shartdir. Aynan maktab tahlimi opsmir bilish jarayonlarini rivojlanish yopnalishini sifat jihatidan opzgarishda asosiy omil boplib xizmat qiladi. Maktabdagi opquv jarayonlarining topgpri tashkil etilishi va amalga oshirilishi bilan opsmir nutqining topgpri rivojlanishiga sharoit yaratiladi. Nutqni opzlashtirishga harakat bu opsmirning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi.

Opsmirlik davrida opqish malakalari, yozma va monologik nutq jadal rivojlanadi. 5-sinfdan boshlab to 9-sinfgacha opqish topgpri, tez va ifodali boplish darajasidan, yoddan ifodali, tahsirli aytib bera olish darajasigacha koptariladi. Monologik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta sopzlab berishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, ogpzaki - mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularni asoslab berishgacha opzgaradi. Yozma nutq ham rivojlangan holda opsmirlar endi ularga berilgan erkin mavzu bopyicha mustaqil holda insho yoza oladilar. Opsmirlarning nutqi topla tafakkur bilan bogpliq holatida amalga oshiriladi. 5-6 sinflardagi opquvchilar ogpzaki va yozma matn uchun reja tuzib, unga amal qila oladilar. Opzi yozgan fikrni qayta-qayta opqib, opz nutqini analiz qilib koprishga majbur qiladi. Opquvchi yozib bayon qilayotganida, koppincha, bu ishini bir necha marta qayta koprib chiqishga, opzgartirishga, topldirishga, qaytadan ishlab chiqishga majbur bopladi.

Opquvchi opqituvchining topshirigpiga binoan yozma ishlar bajarayotganida opzining shu ishiga baho berilishini, ammo bu baho ishning faqat mazmuniga qarabgina berilib qolmasdan, balki shu bilan birga, opz fikrining «qanday til» bilan bayon qilinganiga qarab ham baholanishini oldindan bilib turadi. Mana shu hollarning hammasi bolani opz nutqini grammatika va logika talablariga muvofik keladigan qilib, ongli ravishda tuzishga majbur etadi. Adabiyot darslari bilan shugpullanish opquvchilar nutqining opsishiga ayniqsa katta tahsir qiladi. Opquvchilar adabiyot darslarida topgpri tuzilgan nutqning eng yaxshi namunalari bilan tanishadilar.

Bolalarning yozma nutqni egallashlari ularning nutqini opstirishda muhim bosqich bopladi. Opquvchi yozma nutqni topgpri tushunishni oprganib oladi, opz fikrlarini yozma nutq holida bayon qilish va boshqalarga tushuntirishni oprganadi. Kitob opqish va ayniqsa opzidagi fikrlarni yozma tarzda ifodalab, bayon qilib berish tilning grammatika tuzilishini egallashda katta ahamiyatga ega. Yozma bayon qilish vaqtida fikrni topliq tushuntirib berish zarurligi opquvchini opzi yozayotganlarining mazmunigagina diqqat qaratmasdan, balki qanday qilib yozayotganligiga ham ehtibor berishga majbur etadi.

Yozma nutqni egallash ogpzaki nutqni va ayniqsa mo­nolog nutqni topgpri va kengroq qilib tuzishga yordam beradi.

Opquvchi maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni opziga-opzi gapirib berishni muttasil mashq qilib turishi opquvchi nutqining opsishiga katta tahsir kiladi. Opquvchi darslarni tayyorlayotgan vaqtda shu
darslarni kitobdan opqibgina qolmasdan, balki, odatda, u kitobdan opqigan narsalarini kitobni yopib kopyib, opz-opziga yoki yonidagi sherigiga sopzlab ham beradi. Bunday hollarda opquvchi opzi tayyorlayotgan darsni grammatika qoidalariga topgpri rioya qilgan holda ayniqsa, tushunarli qilib
ogpzaki gapirib berishga intiladi^:. Opkituvchi opquvchining nimalarni bilganligi va bilganlarini qanday gapirib berishi bilangina kifoya kilmasdan, balki, shu bilan birga, shu bilgan narsasini kanday kilib va qay tarika gapi­
rib berayotganiga ham ehtibor berishini opquvchi yaxshi tushunadi.

-Opquvchi ovoz chiqarib, aynan yoki opz suzlari bilan takrorlash yopli bilan opzining artikulyasiya apparatini mashq qildiradi, opz nutqining qay darajada topgpriligini nazorat qiladi, shu bilan birga opzi opzlashtirgan bilimlarning topgpriligini va mustahkamligini ham nazorat qiladi.

Albatta, opquvchi nutqining opsishida opqituvchining nutqi katta rol opynaydi, chunki opkituvchining nutqi opquvchilar uchun namunali nutq hisoblanadi. SHu sababli, har bir opqituvchi opquvchilar nutqini opstirishga intilib, opzi ham opz nutqini takomillashtirish ustida topxtovsiz va tinmay intilishi lozim.