1. Materiallıq ma`deniyattın` etnologiyalıq jo`neliste izertleniwi

10-TEMA: O`zbek xalqı materiallıq ma`deniyatında a`yyemgi diniy ko`z aldına keltiriwler ha`m ko`z qaraslardın` arxaik izleri

1. Materiallıq ma`deniyattın` etnologiyalıq jo`neliste izertleniwi.

2. Materiallıq ma`deniyat u`lgilerinde sa`wleleniwshi nıshana, belgiler ha`m olar menen baylanıslı elesletiwler, isenimlik qaraslar.

3. Materiallıq ma`deniyat u`lgilerinin` insan menen baylanısı.

4. Etnologiya salasın rawajlandırıw mashqalaları

1-ma`selenin` bayanı. Etnologiyalıq jo`neliste a`melge asırılg`an izertlewlerde materiallıq ma`deniyat (turaq jaylar, kiyimler, tag`ınshaqlar, azıq awqatlar)tı a`dette grafik su`wretlewler, planlar, sızılmalar, su`wretler, fotosu`wretler ja`rdeminde ha`r ta`repleme ta`riyiplew ha`m ilimiy analizlew o`zine ta`n da`stu`rge aylang`an. Lekin negizinde usı mag`lıwmatlar etnologiyalıq izertlewlerdin` bas maqseti bolmastan, al tiykarg`ı maqsetti da`lillewge ko`meklesiwshi tu`rlerge bo`liniw quralı bolıp xızmet etedi. Materiallıq ma`deniyattın` etnologiyalıq jo`nelisinde izertlewde go`zlengen tiykarg`ı maqset u`yrenilip atırg`an obekttin` xalıq sociallıq turmıs qa`lpi menen baylanısın jarıtıwdan ibarat. Sebebi da`stu`rli materiallıq ma`deniyat u`lgileri insaniyat miyneti ha`m mu`ta`jligi tiykarında jaratılsa-da, lekin onın` sanalı oylawı na`tiyjesi aqıbetinde anaw yaki mınaw ko`rinisti aladı. Sonısı gu`mansız, bul orında materiallıq ma`deniyat u`lgilerinde sa`wleleniwshi nıshan, belgi, ideya ko`rinisinde de qızıqlı bolıp, bul tikkeley onın` menen baylanıslı elesletiwler, isenim qarasların analizlewde u`lken a`hmiyetke iye boladı. Basqasha ta`rizde aytatug`ın bolsaq, etnologlar ushın materiallıq ma`deniyat u`lgilerinin` tu`rlerge bo`liniwi emes, al olardın` insan menen baylanısı bahalı esaplanadı.

Tariyxtan sol belgili, turaq jaylar insan ushın ma`kan, baspana ta`rizinde paydalanıla baslag`an da`wirlerden baslap onın` menen baylanıslı da`slepki ko`z aldına keltiriwler de qa`liplese baslag`an. A`yyemgi turaq jaylardın` en` a`hmiyetli o`zgesheliklerinen biri - onın` o`zine ta`n qa`wipsizlik saqıynasına iye ekenligi bolıp tabıladı. İnsaniyattın` da`slepki ajdadları u`y-jayların jawız ku`shler hu`jiminen qorg`aytug`ın o`zine ta`n jabıq ma`kan dep esaplang`an ha`m onın` menen baylanıslı ilahiy tu`sinikler tarqalg`an.

ϴzbekler arasında da basqa ko`plegen xalıqlarda bolg`anı sıyaqlı u`y qurıw isleri da`slep u`y tırnag`ın qurıwdan baslag`an. Xalıqlıq elesletiwge go`re, tırnag`ın qurıwg`a ha`ptenin` qayırlı ha`m a`wmetli ku`nleri kirisilgen. Ferg`ana oypatı o`zbekleri arasında du`yshembi, sha`rshembi, piyshembi ha`m shembi ku`nleri u`y qurıwdag`ı da`slepki isler baslag`an. Sebebi mine tap usı ku`nler qa`siyetli ku`nler esaplang`an.

Jan`a u`ydi qurıw procesinde onın` da`slepki ag`ashları ko`terilgeninen keyin u`y tayanıshı yaki belligin ko`teriwde a`jayıp bir a`det atqarılg`an. A`dette, usta gerbish u`ylerdi tayanısh yaki belliklerin ornatıw shag`ında u`y iyesinen qaysı bir na`rse (a`dette ko`ylek, qıyıq ha`m usı sıyaqlılar)ni ehsan etiwdi sorag`an. Bul na`rse xalıq arasında keskilik deb atalgan. Eger ustaga keskilik berilmese, keyin ala on(usta)ın` jumısı ju`rispesten, awır keselge shalınar eken. İnformaciyashılardın` aytıwları boyınsha, ha`r bir o`nermentshilik salasının` o`z tiykarshısı (piru murshidi) bolg`anı sıyaqlı, ustashılıqtın` da tiykarshısı - piri bolg`an. Tirek (yaki bellik) ko`teriw paytında beriletug`ın keskilik sol pirdin` haqqı ushın ustag`a berilgen. Usta bolsa o`zi islep pul tawıp atırg`an usı o`ner tiykarshısının` haqqısına duwa-patiya etip turıwı tiyis bolg`an.

Sonday-aq, usı u`y mudamı rızıqlı, berekeli bolsın, degen niyette Jan`aqorg`an rayonı Oqsuw Govozon awılındag`ı u`yge da`slep duz alıp kirilgen. Andijan walayatı Bulaqboshi rayonı Shirmonbulaq awılında jasawshı o`zbek tu`rklerinde jan`a u`yge ko`ship kirisiwde u`yge mudamı xızmet etsin, degen niyette usı u`yge birinshi ma`rte kepkir-sho`mish alıp kirilgen. Qalaberse, u`y iyelerinın` o`zleri u`ydegi da`slepki keshesin jalg`ız o`tkermegen. Olar menen birge mudamı kekse jaslı qariyalar birge tu`negen. Usı u`yde mol-ko`lshilik bolsın, degen niyette quday jolına su`melek pisirilip, qon`sı-qobalar ha`m tuwg`an-tuwısqanlarg`a tarqatılg`an. Ulıwma alg`anda, usı duwaqanlıq ko`rinisindegi meresimlerden go`zlengen tiykarg`ı maqset keleshekte usı u`yde jasawshı shan`araqtın` parawan turmıs keshiriwi bolg`an.

Qullası, jan`a u`yge ko`ship keliw menen baylanıslı joqarıdag`ı u`rp-a`detlerge magik qaraslar tiykar bolg`an. U`ydin` to`rt mu`yeshine dolana qag`ıp qoyıwda uqsas duwaqanlıq, yag`nıy dolanag`a ta`n o`zgeshelikler magik jol menen usı u`y ag`zalarına o`tiwi ha`mde kepkir-sho`mish u`yge birinshi bolıp alıp kiriliwinde bolsa usı xanadan rızıqlı bolıwına qaratılg`an magik niyet tiykar bolg`an bolsa, ekinshisinde uqsas duwaqanlıq serperzentlilik duwaqanlıg`ı menen o`zara qarıstırılg`an halda ushırasadı. Kekselerdin` serperzentlilik o`zgesheligi ha`mde duz ja`ne su`melektin` adamlar elesletiwlerindegi rızıq-bereke nıshanına tiyisli o`zgeshelikleri keleshekte usı shan`araqqa da mudamı joldas bolsın, degen niyet mine usı u`rpti orınlawına sebep bolg`an bolsa a`jep emes.

ϴzbeklerde u`ydin` ha`r tu`rli orınları, a`sirese, bosag`ası, oshag`ı en` muqaddes orınlardan biri esaplang`an ha`m onın` menen baylanıslı bir qatar diniy-duwaqanlıq u`rp-a`detleri ha`mde ırımları orınlang`an. Bul orında, aldın sonı aytıp o`tiw kerek, xalıqtın` ku`ndelik turmıs ta`rizinde bosag`a menen baylanıslı bir qatar naqıllar da bar. Sebebi “Turmısqa shıg`atug`ın qız bosag`ada otırsa baxıtsız boladı”, “bosag`ada turıwg`a bolmaydı, sebebi qaysı bir adamınan juda bolg`an adam bosag`ada turadı”, “bosag`ada qulashın jayıp turıwg`a bolmaydı, berekesi qashadı”, “bosag`ada turg`an halda sa`lem berilse, ortag`a suwıqlıq tu`sedi”, degen naqıllar bu`gingi ku`nge shekem xalqımız arasında saqlanıp kelmekte ha`m olar ha`zirgi waqıtta da ko`pshiliktin` arasında o`z a`hmiyetin jog`altqan joq. Qalaberse o`zbek xalqı lirikasında da bosag`a obrazı u`lken a`hmiyetke iye bolg`an ha`m ha`tteki bul obraz arnawlı izertlengen.

2-ma`selenin` bayanı. Tariyxtan sol belgili, kiyimler insaniyat turmıs-qa`lpi rawajlanıwı menen tıg`ız baylanıslı ta`rizde ju`zege kelgen. Qalaberse insaniyat tariyxındagi da`slepki en` a`hmiyetli oylap tabıwlardan biri tap mine usı kiyimdi oylap tapqan. Sebebi insaniyattı haywanat a`leminen onın` oylaw qa`biletine iye bolıw qa`siyeti ajıratıp tursa, usı oy-pikirdin` bir miywesi libas bolıp tabıladı. Qalaberse usı kiyim insanlardı haywanat a`leminen o`zgeshelep turatug`ın a`hmiyetli sırtqı belgilerden biri esaplanadı.

Da`stu`riy milliy kiyimlerdin` qa`liplesiw tariyxına na`zer salsaq bir neshe mın` jıllar barısında onın` bir qatar a`hmiyetli funktsiyalarınnın` ju`zege kelgenligin ko`riw mu`mkin. Kiyimnin` birinshi ha`m tiykarg`ı wazıypası-bedendi suwıqtan ha`m ta`biyattag`ı ha`r tu`rli basqa naqolay ha`m zıyanlı ta`sirlerden qorg`aw bolg`an bolsa, kiyimler rawajlanıp barıwı ha`m og`an sırtqı (ta`biyiy) ortalıq, xojalıq isleri, isenimlik qaraslar, sociallıq, ma`deniy jo`nelislerdegi o`zgerisler, milliy ha`m diniy qaraslardın` tikkeley ta`siri na`tiyjesinde ekinshi a`hmiyetli wazıypası, yag`nıy jınısıy ha`m sociallıq bo`liwshilik ha`mde meresimlik - isenimlilik wazıypası da payda bolg`an. A`yyemgi da`wirge ta`n mifologik elesletiwlerge go`re ha`r bir sala ha`m predmetti o`zine ta`n ha`m say hayal qudayı bar bolıp, Shumer-akkadlardın` mifologik ko`z qarasları boyınsha kiyim-kenshekler hayal qudayı Uyti atlı jılan bolg`an. Ha`zirgi ku`nge shekem etnologiya, ko`rkem o`nertanıw, arxeologiya, ma`deniyattanıw sıyaqlı jo`nelislerde o`zbek milliy kiyimleri tariyxı, evolyuciyası, transformatsiyası ha`m jergilikli lokal o`zgesheliklerin u`yreniw barısında ma`lim unamlı tabıslarg`a erisilgen.

Ferg`ana oypatı o`zbekleri arasında da a`sirler dawamında o`zine ta`n kiyiniw ma`deniyatı ha`m da`stu`rleri qa`liplesken bolıp, bul da`stu`rlerde oypat xalıqının` bir neshe mın` jıllik milliy ha`m diniy qa`diriyatları da o`z sa`wleleniwin tapqan. Kiyimler ha`m olardın` ayırım bo`limleri menen baylanıslı isenimlik ko`z qaraslar ha`mde u`rp-a`detlerdi talqılawdan aldın mine usı kiyimlerdi pishiw-tigiw menen baylanıslı diniy-duwaqanlıq a`hmiyetine iye bolg`an geybir u`rp-a`detlerge toqtap o`temiz.

Kiyimler joqarıda aytıp o`tilgen funktsiyalardan basqa insannın` bir jas basqıshınan ekinshisine o`tiwin, yag`nıy inicion a`hmiyetke de iye bolg`an. ϴz na`wbetinde bunın` menen baylanıslı bir qatar u`rp-a`detler orınlang`an. Atap aytqanda, bala tuwılg`anda bo`bekke, neke meresiminde bolajaq kelinge ha`m azada marqumg`a arnawlı ko`ylek kiydirilgen ha`m bul ko`ylekler o`zine ta`n ulıwmalıqlarg`a iye bolg`an. To`mende biz bul uqsaslıqlarg`a bir qansha ha`r ta`repleme toqtap o`tiwge ha`reket etemiz.

Neke meresiminde de kelin arnawlı tigilgen aq ren`degi kelinlik libasın kiygen. Xalqımızda aq ren` pa`klik, pa`kizelik nıshanı esaplanıwı menen birge ramziy mag`anada bolajaq kelindi qızlıq a`leminen «hayallar» du`nyasına o`tip atırg`anlıg`ın an`latqan.

Oypat o`zbeklerinin` da`stu`rlik kiyimlerin ilimiy tiykarda analizlew procesinde biz milliy kiyimler ha`m olardın` ayırım bo`limleri, atap aytqanda, ko`yleklerge tigiletug`ın ha`r tu`rli kesteler, chiroz­lar da kiyim iyesin jaman ko`zlerden saqlaydı degen magik elesletiwler tiykarında qa`liplesiwine ko`z jetkerdik. Shınında da, a`yyemgi adamlar elesletiwinde kiyimnin` ha`m zeb-ziynettin` magik qu`dreti, onı jawız ruwxlardan qorg`aw paziyletlerine iye bolıp, bul boyınsha ilimiy etnografiyalıq a`debiyatlarda da ayırım pikirler bildirilgen. Sonday-aq meresimlik kiyimlerde sanlardın` magiyasına bolg`an isenim de ayqın sa`wlelengen. Atap aytqanda, neke toyı meresimleri ushın tigip kiyiletug`ın kiyimler mudamı juptan bolg`an. ϴz na`wbetinde aza ushın arnalg`an kiyimler taq bolg`an, usı a`meller sanlar magiyasi menen baylanıslı.

Oypat awıllarında jas balalardı ha`r tu`rli ba`le-qazalardan, jaman niyetli adamlar na`zerinen saqlaw maqsetinde a`tiraptag`ı qon`sılardan yaki u`ydin` o`zinen ha`r tu`rli gezleme bo`leklerin jıynag`an ha`m gezlemeler qıyqımınan quraq ko`ylekler tigip kiydiriw a`det bolg`an. Sonday-aq bunday “quraq”tan jan`a kelin-ku`yewler ushın dastıqlar da tigilgen. Xalıqlıq qaraslar boyınsha “quraq” jaman ko`zlerden saqlawshı qorg`aw quralı bolıp esaplang`an. A`yyemgi da`wirlerden saqlanıp kiyatırg`an elesletiwge go`re o`zgelerdin` tabısların, jaqsı na`rselerge qızg`anıw menen qaraytug`ın shaxslardın` ko`zi, ko`riw talantı bar delinedi. Sonın` ushın da xalıq ta`repinen olarg`a qarata “ko`zi qattı” so`z birikpesi isletiledi.

Xalqımızda kiyimlerdin` ayırım bo`limleri menen baylanıslı isenimlik qaraslar da bar. Aldın bul orında Ferg`ana oypatındag`ı o`zbeklerde de basqa aymaqlarda jasawshı o`zbekler sıyaqlı da`stu`rli milliy kiyim ta`rizinde jazda - taqiya jen`siz, belbew, ıshtan, sharıq, qısta bolsa - telpek, shapan, belbew, shalbar, ma`si-gewish kiygenligin aytıp o`tiw tiyis. Erkeklerge ta`n a`hmiyetli kiyim-kenshek elementlerinen esaplanatug`ın belbew ha`m taqıyalar da milliy kiyimler tu`rlerge ajıratılıwında o`z ornına iye ha`m meresimlik mag`anag`a iye bolg`an kiyimler esaplang`an.

Tu`rkiy xalıqlar arasında da a`yyemgi belbew da`stu`rli milliy kiyimnin` a`hmiyetli bir bo`limin quraw menen birge belbew iyesinin` ja`miyette tutqan ornın da an`latıp turg`an. Adamnın` belindegi belbewine qarap aldın onın` qansha da`wlet ha`m mal du`niya iyesi ekenligin an`lay bilgen ha`m qansha belbewinin` ko`pligi onın` mal du`nyasının` sonshelli ko`p ekenliginen da`rek bergen.

3-ma`selenin` bayanı. Ulıwma alg`anda, İnsaniyattın` bir neshe mın` jıllıq tariyxı dawamında tu`rli-tuman ma`deniyatlar bar bolg`an. Ha`r bir ma`deniyat, gu`mansız, belgili bir etnos yaki etnikalıq ja`ma`a`t ta`sirinde qa`liplesedi. Sonı ayırıqsha aytıp o`tiw kerek boladı, a`yyemgi diniy isenimler, meresimler hu`kimdar klasslar yaki qaysı bir shaxs ta`repinen oylap tabılmag`an, al o`tmishtin` o`zine ta`n tariyxıy burılıs da`wirinde – insaniyat rawajlanıwının` belgili bir basqıshında jan`a ma`nawiy ha`m ruwxiy za`ru`riyat, pikirlik ha`m sezimlik izlenisler mu`ta`jligine juwap sıpatında payda bolg`an. Bul materiallıq ma`deniyat u`lgileri tikkeley insan menen baylanıslı bolg`an. Qalaberse a`yyemgi diniy isenimler o`zinin` a`yyemgi tamırına iye; olarda ta`biyat ha`m ja`miyet, ma`kan ha`m zaman haqqındag`ı a`yyemgi elesletiwler ha`mde olarg`a ta`sir etiw jolları sa`wlelengen. Aymaqqa islam kirip keliwi menen olar pu`tkilley umıtılıp joq bolıp ketpegen, al, islamiy da`stu`rler ha`m a`detlerge beyimlesip, o`zara u`ylesimlilikte jan`asha meresimiy-ko`z qaras simbiozın qurag`an ha`m tap bu`gingi ku`nge shekem qarısqan ta`rizde “xalıqlıq islam” ko`rinisinde saqlanıp kelmekte. ϴz na`wbetinde sonı aytıp o`tiw kereki, “xalıqlıq islam” tek shariyat qa`deleri, al islamg`a shekemgi bolg`an a`yyemgi diniy isenimler ha`m elesletiwlerin de ja`mlestirgen sinkretizmnen ibarat.

İnsaniyattın` da`slepki diniy isenimlerinen biri ilimde totemizm atı menen atalg`an. Totemizm isenimi ja`ha`nnın ha`r tu`rli aymaqlarında ha`r tu`rli ko`rinislerde ko`zge taslanıp, tu`rkiy xalıqlar, atap aytqanda, o`zbek xalqı totemistlik ko`z qarasları tiykarınan eki jo`neliste rawajlang`an. Bulardan biri qanlas ajdad bası – babakalan totemlar, basqası bolsa adamlarg`a g`amxorshı dos ja`niwar ha`m o`simliklerden ibarat bolg`an.

Totemizmge tiyisli pikirlerdi tolıqtırıw ha`m da`lillewde alg`ashqı zamang`a tiyisli ha`r tu`rli haywanlar su`wretleri ayırıqsha a`hmiyetke iye boladı. Bul boyınsha akademik S.P. Tolstov ko`plegen arxeologiyalıq zatlar ha`m tariyxıy derekler tiykarında Shıg`ıs xalıqları, atap aytqanda, tu`rkiy qa`wimler turmısında at, jılan, o`giz ha`m basqa haywanlar totemine sıyınıw ha`mde olardı ilahiylestiriw halları tariyxıy haqıyqat ekenligin moyınladı. Tariyxıy etnografiyalıq ha`m arxeologiyalıq dereklerden sol belgili, a`yyemgi tu`rkiyler turmıs qa`lpinde bo`ri, at, bu`rkit, balıq, jılan, daraq sıyaqlı totemlerge sıyıng`an. ϴzbek etnosının` a`hmiyetli komponentlerinen biri – qıpshaqlar arasında at totemi menen baylanıslı to`rt ayg`ır, samanatlı, qarabaytal, qulan sıyaqlı bir qatar urıwlar bolg`an. At a`yyemgi qıpshaqlar ha`m olardın` geypara urıwlarında urıw ajdadı – totemi esaplang`an. At totemine bolg`an isenim izleri o`zbekler da`stu`rli turmıs qa`lpinde bala tuwılıwdan baslap tap azag`a shekem bolg`an meresimlerde elege shekem saqlanıp qalg`anlıg`ın bir qatar etnografiyalıq materiallar da tastıyıqlaydı.

Qullası, son`g`ı jıllarda a`melge asırılg`an tariyxıy-etnografiyalıq ha`m filologiyalıq jo`nelistegi ilimiy izlenisler na`tiyjesinde izertlewshiler ta`repinen totemik isenimler menen baylanıslı bir qatar toponimler anıqlanıp, ilimiy aylanısqa alıp kirildi. Atap aytqanda, totemistik elesletiwler menen baylanıslı etnonimlerdi u`yreniw arqalı avjin, bug`a, bag`ısh, bahrin, ovshin, buwın, baybo`ri, guvalak, jılanlı, keltetay, kojar, kereyit, kiyikchi, javli, alshın, sayın, taylaq, tu`lki, tulga, to`pichoq, enaka, esaboy, yabi(yobu), chovgan, chuvalay, qarg`a, qiyg`ochli, qarabura, qaralachin, qaraqus, qaraqoyli, qoraqursoq, quyin, qo`zichi, qo`zichi, qon`irot, qochqorquloq sıyaqlı 40 qa jaqın tu`rkiy etnonimlerdin` totemik isenimler menen baylanısı anıqlag`an.

Ulıwma alg`anda, totemistik isenimlik qaraslar ha`m olar menen baylanıslı u`rp-a`detler talqılanıwı sonnan derek beredi, totemizm iseniminin` tiykarg`ı mazmun-man`ızında tek qaysı bir janzattı ilahiylestiriw, yaki onın` menen g`ayrıilahiy ta`rizde shejirelik baylanısqan emes, sonın` menen birge insan ha`m ta`biyat, insaniyat ha`m haywanat a`lemi ortasındagi mu`na`sibet, haywanat a`lemine bolg`an talqılaw ha`m hu`rmet ha`m etnoma`deniyattın` ayırım ko`rinisleri ha`mde ko`z qaras sistemasın ko`riw mu`mkin.

4-ma`selenin` bayanı. Ha`r bir milliy-etnikalıq ma`deniyat o`zine ta`n o`zgeshelikleri menen ajıralıp turadı ha`m o`zine ta`nlik tu`rli-tuman na`rselerde ko`zge taslanıwı mu`mkin. Ha`r bir etnikalıq ma`deniyat o`zine ta`n logikag`a iye ha`m tap usı logika tiykarında usı ma`deniyatqa ta`n tiykarg`ı turaqlı ha`m ekinshi da`rejeli o`zgermeli qa`siyetlerin tu`sindiriw mu`mkin.

Da`stu`rli milliy ma`deniyattı tutas ha`m ko`p qırlı ha`diyse sıpatında u`yreniw, onın` du`zilisi, tiykarg`ı ko`rinisleri, formaların anıqlaw u`lken a`hmiyetke iye. Sol sebepli biz etnoma`deniyat evolyuciyası ha`m ulıwma qabıl etilgen ma`deniyat tu`rlerge ajıratıwdan kelip shıg`ıp, xalıq ma`deniyatının` tiykarg`ı salalarına toqtap o`temiz. Solay eken, etnoma`deniyat ha`m onın` quramlıq bo`limi bolg`an da`stu`rli xalıq ma`deniyat sistemasının` quramlıq bo`liminde: xalıq danıshpanlıg`ı, xalıq filosofiyası, xalıq isenimi, xalıq pedagogikası, xalıq a`detleri, xalıq do`retiwshiligi, xalıq oyınları, dem alıw ma`deniyatı, xalıq aspazlıg`ı, milliy libaslar, xalıq arxitekturası, xalıq a`meliy ko`rkem o`neri, xalıq medicinası, xalıq turmıs ma`deniyatı sıyaqlı ko`plegen salalarına ajıratsa boladı.

Sol gu`mansız, usı mashqalalardın` ko`pshiligi aqırg`ı on jıllıqlarda g`ana etnologlardın` izertlew mashqalasına aylandı, – dep aytıw mu`mkin. Bul boyınsha a`sirese Batıs ma`mleketlarinde son`g`ı on jıllıqlarda etnologiya pa`ni “postmodernizm” filosofiyasına tiykarlang`an bolıp, bunda tikkeley sociallıq toparlar arasındagi etnoslararalıq processlerdi izertlew tiykarg`ı maqsetlerden biri esaplanadı. Sonday-aq, lokal ha`m global processlerdi izertlewde izertlewshiler ta`repinen izertlewshilik tan`law, yag`nıy ja`miyet turmısındag`ı barlıq processlerdi emes, al etnos ha`m ma`deniyattın` o`zine ta`n o`zgesheliklerinen kelip shıqqan halda en` a`hmiyetli dep esaplang`an qaraslar g`ana izertlenbekte. Basqasha aytatug`ın bolsaq, orınlanıp atırg`an son`g`ı izertlewlerde tiykarg`ı itibar İnsaniyattın` rawajlanıw basqıshları, yag`nıy onın` jerde payda bolg`annan tap ha`zirgi da`wirge shekem bolg`an tariyxıy jolının` global ko`lemdegi tu`rlerge bo`liniwine emes, al mashqalalıq tan`law tiykarındagi izertlewlerge qaratılmaqda. Biraq, bu`gingi ku`n rawajlang`an ma`mleketlerde etnologiya jo`nelisinde orınlanıp atırg`an ilimiy izertlewlerdin` ko`pshiligi ja`miyet turmısında sonday a`hmiyetli ha`m aktual dep ta`n alıng`an sociallıq mashqalalar shen`berinde a`melge asırılmaqta.

Temaga tiyisli tayanısh tu`sinik ha`m so`z birikpeleri

Materiallıq ma`deniyattın` etnologiyalıq jo`neliste izertleniwi, a`yyemgi diniy elesletiwler­ ha`m isenimlik qaraslardın` arxaik izleri xalıq sociallıq turmıs-qa`lpi, da`stu`riy materiallıq ma`deniyat u`lgileri, materiallıq ma`deniyat u`lgilerinde sa`wlelengen nıshana, belgiler, xalıqlıq elesletiw, u`y jaylar menen baylanıslı u`rp-a`deti ha`m ma`resimler, muqaddes ziyaratgahlar ha`m qa`demjaylar menen baylanıslı meresimler ha`m elesletiwler, na`reste menen baylanıslı u`rp-a`detler

Temanı bekkemlew ushın sorawlar

1. Materiallıq ma`deniyattın` etnologiyalıq jo`neliste izertleniwin tu`sindirip berin`...

2. Materiallıq ma`deniyat u`lgilerinde sa`wleleniwshi nıshana, belgiler ha`m olar menen baylanıslı elesletiwler, isenimlik qaraslar haqqında nelerdi bilesiz?

3. Materiallıq ma`deniyat u`lgilerinin` insan menen qanday baylanısı bar?

4. Xalıq sociallıq turmıs-qa`lpi, da`stu`riy materiallıq ma`deniyat u`lgilerine mısal keltirin`...

5. Materiallıq ma`deniyat u`lgilerinde sa`wlelengen qanday nıshan, belgilerdi bilesiz?

6. u`y-jaylar menen baylanıslı qanday u`rp-a`det ha`m meresimlerdi bilesiz?

7. Bu`gingi ku`nde xalqımız arasında muqaddes ziyaratgahlar ha`m qa`demjaylar menen baylanıslı qanday meresimler ha`m elesletiwler saqlanıp qalg`an?

8. Na`reste menen baylanıslı u`rp-a`detlerge mısallar keltirin`...

Paydanılg`an a`debiyatlar

Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat .T.: O`zbekiston. 1994 y.

Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: Ma`naviyat. 1998 y.

Karimov I.A. Ma`naviy yuksalish yo`lida. -T.: Ma`naviyat, 1998 y.

Abdullaev M. Abdullaev A. Ma`naviyat va madaniyat tarixi. Farg’ona.1998 y.

Imomnazarov M. Milliy ma`naviyatimizning takomil bosqichlari. T. 1996 y.

Ashirov A. Atadjanov Sh. Etnologiya. T. 2007 y.

Ashirov A. O`zbek xalqining qadimiy e`tiqod va marosimlari. T. 2007 y.

Abdullaev M. Madaniyatshunoslik. Farg’ona. 1998 y.

Murodov. M. Qorabaev U. Rustamova R . Etnomadaniyat.. T.: Adolat. 2000.

Etnomadaniyat fanidan ma`ruzalar matni. 1-qism. Farg’ona. 2001 y.

11-TEMA: Milliylik filosofiyalıq ha`m a`dep-ikramlıq kategoriya sıpatında

Ko`rkem ma`deniyatta xalıq milliy xarakterinin` an`latılıwı

Etnikalıq birlikler qa`liplesiwine ta`sir etiwshi faktorlar.

Etnocentrizm g`alabalıq sana ha`m ayırıqsha shaxstın` o`zin-o`zi an`lawı

da`rejesindegi psixologiyalıq mo`ljeller jıyındısı.

4. Milletshilikte milliy egoizm, milliy fobizm, milliy antipatiyanın` ko`zge taslanıwı

1-ma`selenin` bayanı. Millettegi oylaw, da`rt-paziylet, o`zgeris, erk, jan`alıq, gu`resshen`lik ha`m jaratıwshan`lıq, aldın, onın` a`debiyatında sa`wlelenedi. Tek ken` miynetkesh xalıq qatlamı ma`pin go`zlewshi a`debiyat xalıq tariyxı ha`mde tımsalın teren` milliy, teren` ulıwma insanıylıq ideyalar negizinde jarıtıp beriwi mu`mkin. Usınday so`z o`neri o`z o`nimi menen a`sirlerden o`tip xalıqlarg`a, elatlarg`a joldas bolıp jasaydı. Ma`deniy ha`m ma`nawiy turmıs keleshegi ushın bekkem zamin wazıypasın atqaradı, rawajlanıwg`a xızmet etedi.

Ullı jazıwshı Gogoldın` to`mendegi pikirleri xarakterli esaplanadı:

”Haqiqiy milliylik rus kiyimin su`wretlewden g`ana ibarat emes, al xalıq ruwxınan ibarat. Ha`tteki pu`tkilley basqa bir a`lemdi su`wretlewshi shayır da milliy shayır dep esaplana aladı. Bunın` ushın ol mine usı du`nyag`a o`z milliy tuyg`ıları qarasınan, o`z xalqının` ko`zleri menen qarawı kerek, ol sonday seziniwi ha`m so`ylewi kerek, onın` watanlasları tap o`zlerin sezinip atırg`an ha`m so`ylep atırg`anday sezinsin”.

Milliy spetsifikanın` qa`liplesiwi, o`zgerisleri ha`m jan`alanıwı aldın milliy xarakterde teren` ja`mlesedi. Milliy xarakter milliylik quramında ha`mme waqıt a`hmiyetli ha`m salmaqlı orın iyeleydi. Sonın` ushın ol milliylik kategoriyası menen barabar elesletiwge keledi, sezinedi, G. İ. Lomidze o`zinin` «Milliy xarakter probleması» degen maqalasın “Milliy xarakter tu`sinigi milliy spetsifikanın` quramlıq elementi sanaladı» degen pikiri menen baslag`anında ju`da` haqlı edi.

Xarakter milliylikti dialektikalıq baylanıslı, tariyxıy anıq, psixologiyalıq haqıyqıy ha`m rawajlanıwda ko`zge taslanadı.

Milliy xarakter ko`p a`sirler dawamında u`zliksiz tu`rde qa`liplesedi. Onın` jaralıw ha`m rawajlanıw da`rejesin ja`miyettin` ma`deniy-sociallıq, siyasiy-ma`deniy, a`dep-ikramlıq-estetikalıq qa`lpi belgileydi. Ha`r bir da`wirdin` ha`m ortalıqtın` usınday belgilerine qarap, onın` tariyxı ha`r tu`rli quramalılıqqa iye bolg`an halda bolıp o`tedi. Mudamı o`siw procesinde ayırım sıpatlar milliy xarakterge bekkem sin`isedi, aldıng`ı ta`repleri menen unamsız tuyg`ı ha`m elesletiwlerge qarsı gu`resedi.

Joqarıdag`ı pikirlerden sol ayan boladı, o`zine ta`n da`stu`rler menen ulıwma insanıylıqlıqtın` nızamlı birligin, milliy xarakterdin` sociallıq sharayatqa baylanıslı rawajlanıwı menen onın` adamzat tariyxındag`ı rolin adalatlı sezinbey turıp, so`z o`neri paziyletlerin, do`retiwshi yaki ko`rkem shıg`arma qaharmanları tuyg`ıların analiz etiw orınsız.

A`debiyat xalıqtın` turmısı, oylawı, iskerligi, maqsetlerin, ja`miyettin` social-siyasiy ma`selelerin ko`rkem bayan etedi. Onın` su`wretlew obyektinde milliylik ha`m internacionallıq dialektikası en` tiykarg`ı kategoriyalar bolıp sanaladi. A`debiyatta da olar mudamı birge rawajlanıp barıwshı, birin ekinshisinen u`stin qoyıp bolmaytug`ın birin-biri bayıtıwshı process.

Milliylik ha`m internacionallıq a`debiyat ashıp beretug`ın qaharmanlardın` xarakterinde ayqın ko`riniske iye boladı. A`debiy qaharman bul haqıyqattı tariyxıy, sociallıq, jergilikli jaqtan konkretlestiriwshi o`zek elementlerinen. Milliylik qaharmannın` ha`reket, ko`z qaras qa`lpine, psixologiyası, a`detleri, minez qulqı ha`m basqa ta`replerinde ju`zege kelip, ekinshi ta`rep usı tiykardan o`nip shıg`adı. Milliylik ko`rkem obrazdın` tiykarı ha`m deregi bolıp esaplanadı. Obrazdın` ko`rkem estetikalıq bahası, insaniyatqa tiyisli pafosı onın` oqıwshını ma`nawiy azıq beriwshi, ruwxlandırıwshı ha`m isendiriwshi milliy kelbetine baylanıslı.

Sonday eken, milletler a`debiyatı qaharmanlarının` ulıwma insanıylıq tuyg`ısı ren`-ba`ren` milliy xarakterler arqalı ju`zege shıg`adı. Ha`r bir qaharman xarakter tamırları tuwrıdan-tuwrı onın` o`z milliyligine barıp taqaladı ha`mde o`zine ta`n ko`rinislerde du`ziledi. Onın belgi-qa`siyetleri an`latılıwı milliy qaharman ta`biyatında basqalardın` ta`kirarı yaki nusqası bolıp qalmaydı, al o`zliginin` pu`tkil su`wretleniwinen ibarat boladı. Onda internacionallıq penen milliyliktin` tıg`ız dialektikası o`zara tolıq sin`isken halda anıq ko`rinisler beredi.

Adamzat tariyxının` belgili bir sociallıq, ekonomikalıq, siyasiy sharayatları birlesken tuyg`ısı o`zine ta`n, biyta`kirar tu`rde ko`rsetip beredi. Bul tuyg`ı ortalıqları, ma`pleri, ha`reketleri bir-birine qatar kiyatırg`an xalıqlardın` ma`nawiy da`rejesinin` an`latılıwı sıpatında jilwalanadı. Onın` pu`tkil man`ız-itibarı shegara bilmeydi, Watannın` tuwısqanlıq shan`araq shen`berinde qalıp ketpeydi. Onda, bir ma`mleket xalıqları o`z milliy zaminlerinde bekkem turg`anı halında mashqalaları, ta`shwish-da`rtleri, umtılıw na`tiyjelerine qarata birlikte bolıwdı baslarınan keshirer eken, bul na`rse ja`ha`ndegi hesh bir xalıq miynetkeshlerinin` ma`pine qarsı bolıp shıqpaydı. Kerisinshe, bul process zamirinde ja`ha`ndegi ha`mme xalıqlardın` progressiv umtılıwları, keleshegine shın kewilden tilekleislik, hu`rmet ha`m qa`dirlew jatadı. Basqalardi biliwge qızıg`ıw, olarg`a ha`wes penen qaraw, jaqınlasıwg`a mu`ta`jlik seziw milliy quwanıshtan uzaqlasıw, ayrılıw yaki onı ulıwmalastırıp jiberiwdi an`latpaydı. Birlesiwshilik tuyg`ısı milliy o`zine ta`nlikler, xarakterler negizinde boy ko`teredi.

R. Fayziydın` “Hazrati insan” romanında birlesiw tuyg`ısı o`zbek xalqı wa`killerinin` front artındag`ı pida`kerlik turmısı an`latılıwınan, miynee su`yiwshilik, insanparwarlıq, balajanlıq sıyaqlı ulıwmaainsanıy paziyletlerdin` xalqımız ko`rsetken tariyxıy tanılg`an u`lgisi ko`rinisinen balqıp shıg`adı. Mahkam aka menen Mehriniso jetim qalg`an on bes balag`a ata ha`m ana boladı. Ha`r tu`rli millet perzentlerin sheksiz mehr, sheksiz su`yiwshilik penen o`z g`amxorshılıg`ına aladı. Ha`mme millet balası—adam balası, adamdı adamdan ajıratpaw kerek, deydi Mahkam aka. Olar balalarının` amanlıg`ı, keleshegi ta`shwishi dep tınım bilmeydi. ϴzlerinde haqıyqıy gumanizdi, xalıqlar doslıg`ı kamalı ha`m qu`diretin ko`rsetip beredi. Romannın` internacional tuyg`ıları bas qaharmanlar kelbetindegi Abduhafiz, İsmoiljon, Qodirxoja, Muborak, İvan Timofeyevich sıyaqlı obrazlar sebepli ja`nede tolısadı. Su`wretlengen waqıya ha`m qaharmanlardın` tariyxıy tiykarg`a iye ekenligi, shıg`armada Yshldosh Oxunbabayev ha`mde Usmon Yusupov tulg`alarının` tilge alınıwı da`wirdin` man`ızın oqıwshı ko`z aldında ja`nede reallastıradı.

Solay etip, qaharman xarakterinde milliy ha`m internacional tiykarlar biri-biri menen sociallıq-psixologiyallıq jaqtan og`ada birlesip, u`ylesip ketken boladı. Haqıyqıy milliy qaharman ta`biyatında bul birlik jetekshi rol o`ynaydi ha`m obrazdın` a`hmiyetli bolıwın ta`miyinleydi. Bunday o`zgesheliklerinen ayırılg`an, o`tkinshi, zıyanlı jergilikli elementler a`tirapında sheklenip qalg`an qaharman ha`tteki milliy shen`berdin` o`z ishinde de uzaq jasamaydı.

Qullası, qaharman xarakterinin` barlıq qırlarının` tariyxıy konkret izertleniwi tiyis. İnsanda oy, sezim, tuyg`ı, gu`res, miynet, qanday ha`reket bolsa, ha`mmesi ha`r qıylı sharayat ha`m halatta ha`r tu`rli turmıslıq ko`riniske iye boladı. Ko`rkem shıg`arma obrazı —birinshi gezekte, o`z ja`miyetinin`, da`wirinin`, ortalıg`ının` qaharmanı. Onın o`mirshen`lik da`rejesi, ideyalıq-estetikalıq a`hmiyeti de, aldın, o`zi tiyisli bolg`an zaman adamları xarakterin tipik ko`rsete alıwı, da`wiri isenimli ma`selelerdi batıl ko`terip shıg`ıwı menen o`lshenedi ha`m sonda g`ana bunday qaharman ha`r tu`rli millet-elat a`wladlarının` izzet-hu`rmetine iye boladı.

2-ma`selenin` bayanı. Adamlardın` sociallıq etnikalıq birlikleri turmısında belgili bir materiallıq-ekonimikalıq, aymaqlıq, ma`nawiy, siyasiy o`zgerisler olar mu`ta`jligin qandırıw, ma`plerin bolsa a`melge asırıw za`ru`rligin talap etedi. Bir du`zimnen ekinshi jan`a du`zimge o`tiw procesinde milliy ma`pler rawajlanıwında sıpatlıq o`zgerisler ju`z beriwi ha`m o`z na`wbetinde etnikalıq birlikler turmısında jan`a mu`ta`jlikler ju`zege keliwi milliy ma`pler a`melge asırıw za`ru`rligine aylandıradı.

Xalıq o`z milliy g`a`rezsizligine erispegenshe, aldına qo`ygan maqset, wazıypalar man`ızında onın` sociallıq-ekonimikalıq, siyasiy, ma`nawiy-ma`deniy ma`pleri a`melge asıwı ushın a`hmiyetli sha`rt-sharayatlar, imkaniyatlar izlestirip barıladı. Milliy ma`plerdi a`melge asırıw degende, ha`r bir etnikalıq birliklerdin` o`z sociallıq, ekonimikalıq, ma`nawiy mu`ta`jliklerin qandırıwları, milletler turmısında belgili bir jan`a o`zgerisler ju`z beriwine aytıladı. Xalqımız o`tmishi tariyxına na`zer taslaytug`ın bolsaq, eziwshilik du`ziminde adamlar sanası, oylawı, ma`nawiyatı, pikir erkinligi iskenjede bolg`anlıg`ı sebepli, olardın` materiallıq-ma`nawiy mu`ta`jlikleri qandırılıwı millettin` jasap qalıwı, o`zinin` bar ekenligin qorg`awı sıyaqlı maqsetlerge qaratılg`an.

Milliy ma`plerdin` haqıqıy mag`anada ha`r ta`repleme tolıq a`melge asıwı g`a`resizlik zamininde real bolmısta o`tedi. Biraq, g`a`resizliktin` qolg`a kiritiliwi milliy ma`plerimiz a`melge asıwının` da`slepki belgilewshi imkaniyatı bolıp tabıladı. g`a`resizlikke erisiw milliy ma`plerimizdin` a`melge asıwın da bildiredi. Biraq, ol ele millet ag`zalarının` haqıyqıy milliy mu`ta`jliklerinin` ha`r ta`repleme ju`zege shıg`ıwın an`latpaydı. Bul tek milletlerdin` a`zeliy milliy ma`plerindegi strategiyalıq maqsetinin` qolg`a kiritiliwin bildiredi. g`a`rezsizlikke o`tiw da`wirinde milliy ma`pler a`melge asırılıwındag`ı mashqalalar aldın, ha`r bir millet wa`kilinin` qaysı etnikalıq toparg`a tiyisliligin tolıq mag`anada an`lawı, o`z u`rp-a`detleri, da`stu`rlerine sadıq qalıwı, materiallıq-ekonimikalıq o`ndiristi jolg`a qoyıw, sanası ha`m ko`z qarasın g`a`rezsizlik talapları tiykarında o`zgerisleri, qa`diriyatlardı an`lawı, og`an sadıq qalıwları ha`mde birden-bir millet wa`killeri sıpatında demokratiyalıq ma`mleket a`tirapında milliy birlesiwge keliwleri ha`m ha`r bir milletler wa`killerinin` o`z shaxsiy mu`ta`jleri ha`m ma`plerinin` tar shen`berden milliy da`rejede u`ylesimliligi sıyaqlı quramalı ma`selelerdur. Shaxsiy, tug`an-tuwısqanlıq, urıw-aymaqshılıq sıyaqlı jeke shen`berlerdegi ma`pler qa`liplesiwi ulıwmamilliy ma`pler o`lshewi ha`m o`lsheminen tısta yaki og`an baylanısı bolmaytug`ın halat dep te qarastırılıwı mu`mkin.

Milliy o`zlikti an`law – millet ha`m onın` wa`killeri sociallıq-ekonimikalıq, siyasiy-huqıqıy, ma`nawiy — ma`deniy mu`ta`jliklerin milliy rawajlanıw jolında a`melge asırıwın an`latıwı kerek. Al, g`a`resizliktin` ja`riyalanıwı, millet wa`killerinin` o`z etnikalıq toparlarına tiyisli ekenligin an`lap barıwları, o`zlerinin` materiallıq-ma`nawiy ma`plerin tu`sinip alg`anlıqları o`zi ele milliy o`zlikti joqarılıg`ın, milliy ma`pler tolıq an`lang`anlıg`ın ha`m a`melge asıwın bildirmeydi. Bunın` ushın materiallıq-ma`nawiy ma`pdarlıq millet wa`killerinin` turmıs qa`lpine sezilerli ta`sirin ko`rsetiwi za`ru`r. Bul bolsa milliy o`zlikti an`lawdın` sociallıq turmıs talap ha`m mu`ta`jliklerinen, ulıwma rawajlanıw da`rejelerinen arqada qalmawın da talap etedi. Milliy o`zlikti an`law procesindegi qalaqlıq yaki ondag`ı mu`ta`jlik ha`m yoshqınlıq halatları milliy ma`plerdi de tolıq an`lawı ha`m a`melge asırıwg`a tosıq bolıp qalıwı mu`mkin. Bunday halatta, ja`miyette sociallıq krizislerge, milliy rawajlanıwda milliy jog`altıwlar ha`m apatlarg`a alıp kelinedi. g`a`resizlik sharayatında da a`zelden milliy-ma`mleket shegaraları, aymaq, milliy ma`mleketshilikti jaratıw o`z milliy ekonimikalıq, sociallıq turmısın qurıw, milliy etnikalıq ma`deniyatlardı, tili ha`m u`rp-a`detlerdi rawajlandırıw menen baylanıslı milliy ma`pler boyınsha mashqalalar bar boladı. Jergilikli millet wa`killeri a`zelden ajdadları jasap, iskerlik alıp barıp kiyatırg`an o`z watanların milliy zamin halında qabıl etiwleri, onı abaylap-asırawları, og`an bolg`an mehr-muhabbat, watan su`iyshilik sezimi ha`m tuyg`ıların ta`rbiyalaw ha`m rawajlandırıw qarsılıqlar menen keshedi. Sebebi, bir neshe on jıllar dawamında xalqımız milliy sanasında ken`es zaminin milliy zaminnen u`stin dep qarawg`a tiykarlang`an ha`m usınday ideologiya sin`dirilgen u`lgiler ha`mde milliy ma`mleketshilik ken`es ma`mleketshiligi sisteması ta`sirinde qalıp ketkenlik halatları o`zinin` a`dewir unamsız ta`sirin ko`rsetip keledi. Milliy ma`p a`melge asırıwdag`ı mashqalalar real milliy ekonimikalıq, sociallıq-siyasiy, ma`nawiy-ma`deniy turmıs ha`mde milliy qa`wipsizlikti ta`miyinlew salalarında ayqın ko`zge taslanadı. ϴtiw da`wirinde real milliy ekonimikada xojalıq ju`ritiwtin` a`zeliy qalaq agrar ko`rinisi bar ekenligi, o`ndiris ku`shleri menen o`ndiris mu`na`sibetleri o`zara muwapıq keliwin quramalastıradı.

Milliy ma`plerdi a`melge asırıwda ekonimikalıq demokratiya jetispewshiligi, siyasiy plyuralizm ku`shsizligi, ma`nawiy jetik bolmaw bar ekenligi sociallıq turmıstın` ha`r bir konkret salaları (ekonimikalıq sala, siyasiy, ma`nawiy, huqıqıy ha`m basqa salalarının`) o`zine tiyisli sheshiwshi ta`replerinen basqa, millet o`zligin an`lawı talap da`rejesinde emesligi menen de xarakterlenedi. Biz joqarıda millettin` qa`liplesiw, milliy o`zlikti an`law rawajlanıwının` ekonimikalıq, aymaqlıq, sociallıq-siyasiy (ma`mleket) ma`deniy birligi faktorlarının` ornı, ta`siri haqqında so`z ju`rgizgen edik. Biraq bul faktorlar usı processtin` ju`z beriwinin` sırtqı belgilewshilik roline iye boladı. Haqıyqıy mag`anadagı milliy o`zlikti an`law ha`m milliy ma`pler a`melge asıwı milliy belgiler bolıp esaplanıwshı milliy ma`deniyat, u`rp-a`detler, milliy kewil, qa`diriyatlar, milliy ruwxiyat sıyaqlı faktorların milliy ekonimikag`a, milliy ma`mleketshilik ha`m basqarıw usıl qurallarına, milliy (zamin) aymaqtı ta`n alıw ha`diysesine sin`ip ketken bolıwı za`ru`r. Jurtımız ha`r bir puqarası sanasında usı saladag`ı tabıs ha`m mashqalalardı o`ziniki ha`m o`zine qatnası bar dep tu`siniw, sociallıq-siyasiy ko`z qaraslarında bolsa millet usı ma`mleketti o`zinin` erk ha`m niyetin an`latıwshı, o`z qa`wipsizligin ta`miyinlewshi qu`diretli siyasiy qorg`anı dep biliwi ha`m tu`siniw sıyaqlı watan su`iyshilik tuyg`ısın u`zliksiz ha`m baylanıslı ta`rizde a`melde tastıyıqlaw potenciyalına erisiw g`ana, milliy o`zlikti an`law ha`m milliy ma`plerdi a`melge asırıwdı ja`nede jedellestirgen bolamız.

Birinshiden, milliy ma`pler bar ekenligi onı a`melge asırıwdı talap etedi.

Ekinshiden, milliy ma`plerdin` a`melge asıwı og`an ta`n bolg`an belgili bir mashqalalardı da keltirip shıg`aradı.

U`shinshiden, mashqalalardın` xarakterin milliy ma`pler ko`lemi, a`melge asıw imkaniyatları sıyaqlı bir qatar faktorlar da belgilep beredi. To`rtinshiden, mashqalanın` u`lken-kishisi bolmaydı. Ne bolıwına qaramastan ol insan ha`m ja`miyetti ish-ishinen jemiriliwine alıp keledi. Mashqalalardı sırtqı ha`m ishki tu`rlerge bo`liw mu`mkin. Sırtqı ha`m ishki mashqalalar o`z na`wbetinde sheshilmese, olar o`zara shatısıp iri apatlarg`a, pu`tkil insaniyat turmısın kriziske duwshar etedi. Besinshiden, mashqalalardın` sheshimin tabıw imkaniyatların onı keltirip shıg`arg`an sebep(ha`diyse) man`ızınan izlew kerek. Ma`selen, korrupsiya mashqalası qaysı salada bolsa, sol saladag`ı demokratiyalıq bolmag`an ortalıq, a`shkaralıqtın` bolmawı, juwapkersizlik, qupıya baylıq toplaw sıyaqlı salamat bolmag`an ortalıqtın` ju`zege keliwi menen baylanıslı esaplanadı. Bul mashqala ha`wij alıp pu`tkil sociallıq organizm-millettin` bar ekenligine sezdirmesten qa`wip tuwdıradı. Altınshıdan, milliy ma`plerdi a`melge asırıwdag`ı mashqalalardı sheshiw imkaniyatlari ishinde milliy-ma`nawiy–ruwxiy potenciyaldın` sheksiz qu`dretin ja`nede ju`zege shıg`arıw sheshiwshi ornına iye bolıp tabıladı.

3-ma`selenin` bayanı. Etnocentrizm – o`z xalqı qulqı, ma`deniyatı, u`rp-a`detleri normaları ha`m qa`diriyatların basqa xalıqlarg`a ta`n bolg`an sonday o`zgesheliklerdi bahalaw ushın tiykar etip alınıwın an`latıwshı tu`sinik bolıp, ol ku`ndelik turmısta ha`m ayırıqsha alıng`an shaxs da`rejesinde “biz-basqalar” qa`lpinde qarama-qarsı qoyıwında ko`rinedi. Etnocentrizm ha`r tu`rli faktorlar, atap aytqanda, milliy til ha`m da`stu`rler ruwxında ta`rbiyalaw, milliy a`debiyat ha`m ko`rkem o`ner ta`sirinde de qa`liplesiwi mu`mkin. Ha`r bir millet, elattın` o`zi siyrek bolg`anınday, olardın` ma`deniyatı ha`m ma`nawiyatı da o`zine ta`n ha`m biyta`kirar xarakterge iye boladı. Sonday eken, bir qa`diriyatlar sisteması basqa qa`diriyatlar sistemasın bahalaw ushın etalon, o`lshem sıpatında alınıwı mu`mkin emes. Ulıwma alg`anda, etnocentrizm o`z man`ızına go`re, milliylik, milliy qa`diriyatlar a`tirapında birlestiriwge xızmet etse de, bul birlesiw basqa xalıqlarg`a ta`n bolg`an o`zine ta`nliliklerdi biykarlaw tiykarına du`zilgenligi ushın da onı qabıl etiw mu`mkin emes.

Etnocentrizm yaki o`z usılına tiykarınan a`mel etiwge itibarın ja`mlew ha`m bunda ja`ha`n ma`mleketlerinin` a`mel etiwine kewil bo`lmewi yaki kem qızıg`ıwı – kesellik bolıp, ol ko`plegen adamlarg`a, atap aytqanda amerika sho`lkemleri basqarıwshılarına da jug`ıp atır. Milliy o`zine ta`nlilikler hesh bir xalıqta birden payda bolmag`an ha`m bunday bolıwı mu`mkin emes edi. Milliyliktin` rawajlanıw jolı xalıqtın` basıp o`tken turmıs jolı menen ten`les, yag`nıy ol a`sirler dawamında qa`liplesip kelgen. Onın qa`liplesiwi tegis, bir qa`lipte emes, quramalı, qarama-qarsılıqlı bolıp o`tken. Milliy belgi o`zgesheliklerde o`siw, jemiriliw, ku`sheyiw, kemsitiliw, qısımg`a tu`siw, jan`alanıq ha`m ulug`lanıwlar ju`z bergen. Xalıq bar ha`m mudamı ha`rekette, miynette, gu`reste, basqa el-jurtlar menen qanday da bir mu`na`sibette bolar eken, onın` o`zine g`ana tiyisli qa`siiyetler, a`detler, tuyg`ılar, minez qulıq ha`m ko`nlikpeler toqtawsız rawajlanıp bara beredi Mine usı uzınnan-uzaq keshmishti millet-elatlardı jaqınlastırıwshı xalıqshıllıq, ulıwmainsanıylıq iygilikli islerinin` tariyxı dep te qaraw da`rkar. Demek, xalıq xarakterindegi aldıng`ı ta`repler qanshelliı milliy ta`rizde an`latılıwının` qanday bolıwın qaramastan, barlıq zamanlarda biyg`a`rezligi halında qalıp, eller hamdoslıg`ına xızmet etedi.

Xalıqtın` negizgi kelbeti bolıp sanalıwshı o`zgesheliklerdi tek onın` o`z ishinde ju`z berip atırg`an ha`diyseler g`ana dep tu`siniw ko`p hallarda tuwrı, biraq bul ja`ha`n sherikligi rawajlanıw nızamlarına qılap oylaw ha`m ma`seleni birjaqlama an`law bolıp shıg`adı. Demek, aytıw mu`mkin bolsa, o`zine ta`nlilik rawajlanıwının` “sırtqı” ta`repleri de bar. Hesh bir xalıq o`zinshe tuyıq ha`m basqalardan ajıralg`an halda jasay almaydı. Kerisinshe, olar menen ekonimikalıq-ma`deniy baylanısqa kirisedi.Tu`rli-tuman baylanıs ha`m mu`na`sibetler milletlerdin` turmısı, sanası, ha`tteki u`rp-a`detlerine belgili bir da`rejede ta`sir etedi. Milliy xarakterdu ulıwma insanıylıq belgiler, o`zgeshelikler ju`zege keledi. Aldıng`ı milliy tuyg`ılar o`zge xalıqlar kewili ha`m ma`plerine sa`ykes keliwshi paziyletler menen bayıydı. ϴzbek xalqı da a`sirler dawamında ju`da` ko`p xalıqlar menen, birinshi gezekte, Orta Aziyanın` basqa xalıqları, Qazaqstan, Jaqın-Orta Shıg`ıs ha`mde Rossiya xalıqları menen ekonimikalıq-ma`deniy baylanısta boldi. Bul baylanıslar xalıqlardın` ko`rkem o`ner ha`m a`debiyatında da o`z izin qaldırdı.

Xalıqlar milliy spetsifikasının` (demek, ulıwma insanıylılıqtın` da) qanday ju`zege shıg`ıwı ha`r du`zimnin` ekonimikalıq, social-siyasiy, ma`deniy turmıs qa`lpine baylanıslı. Da`wir ha`m sha`rt-sharayattın` a`meldegi tendenciyaları, nızam-qa`deleri milliylikke o`z ta`sirin ko`rsetpesten qalmaydı. Aqıbette onın` quramında, o`siw, ken`eyiw, shekleniw, turg`ınlasıw, rawajlanıw, qullası, ha`r tu`rli o`zgerisler ju`z beredi. Basqasharaq aytqanda, zamanlar onda o`zinin` jaqsı-jaman belgilerin, izlerin qaldıradı. ϴz ornında milliyliktin` ko`rinislerine qarap, qaysı bir da`wir ha`m ortalıqtı tariyxıy jaqtan anıq biliw, anıqlaw, bahalaw mu`mkin boladı.

Ha`r tu`rli qadiyatları bolg`an ja`miyetlerde usı process el-jurt basqarıwının` qanday jolg`a qoyılg`anlıg`ına qarap, sol sharayatqa say dawam etedi. Miynetkeshlerdin` igiliklilik sezimler, paziyletleri, pa`k niyetleri, gu`resshen`lik tuyg`ısı hukimdarlardın` qattı zulımı ha`m qarsılıg`ına dus kelgen zamanlar bolg`an. Ken` xalıq qatlamın ekonimikalıq izde qalıwshılıqqa, ruwxıy passivlikke, nadanlıq ishinde, an`sızlıq qursawı shen`berinde saqlawg`a umtılg`an koloniyalar bolg`an.

Milletshilikti ha`m reaksiyalıq ideyalardı milliy quwanısh tuwg`ısı dep u`gitlep, xalıqtı sha`lkestiriwge, biyma`lel eziliwine, milletler arasında kelispewshlikleridi keltirip shıg`arıwg`a ha`reket etken siyasatlar da ko`p bolıp o`tken. Sonday eken, ja`ha`nnın milliy turmısı, ma`deniyatı, ideologiyasında gu`resler ko`z qarasınan qaralsa g`ana, tariyxıy obyektiv ko`rinisler ko`zge taslanadı.

Usı mag`anada xalıqlardın` ha`zirgi ku`nge shekem jetip kelgen pu`tkil iygilikli da`stu`rleri, ma`nawiy-ma`deniy baylıqları quramalı ha`m mashaqqatlı tariyxtı basınan o`tkergen. Progressiv adamzat ha`mme waqıt ata-babalarının` jaqsı isleri, qa`dir-qımbatı, u`mitlerin asıraw-abaylaw jolınnan barg`an. o`tmishtin` ma`deniy -ma`nawiy miyrası, iygilik niyetleri, ullı da`stu`rlerin ta`n almawshılıq aldıng`ı ko`z qarasqa pu`tkilley jat bolıp tabıladı.

4-ma`selenin` bayanı. Etnocentrizm milletshilikke tiykar bolıwshı faktorlardan biri esaplanadı. ϴz ornında milletshilik sheklengenlik ha`m eskilikti u`git-na`siyatlawg`a tiykarlang`an, o`z milletine teren` isenim ha`m o`zge milletlerge isenimsizlik ruwxı menen suwg`arılg`an teoriya ha`m a`meliyat esaplanadı. Milletshilik sociallıq bolmıs ha`m onda keshetug`ın processler millet tariyxıy rawajlanıwnın` bas subyekti, milliy mu`na`sibetler bolsa sociallıq mu`na`sibetlerdin` tiykarg`ı tu`ri degen ko`z qarastan kelip shıg`ıp bahalanıp baslag`an makan ha`m zamanda qa`liplesedi. Milletshilik tu`sinigine joqarıdag`ı sıyaqlı tu`s beriw ken` tarqalgan bolsa da, onın` qamtıw shen`berin ha`r tu`rli talqılaw halları bar ekenligin aytıp o`tiw za`ru`r. Ma`selen, burıng`ı awqam da`wirinde milletshilik tu`sinigi bile tura jalg`anlastırılg`an ha`m milliyliktin` ha`r qanday ko`rinisi milletshilik sıpatında bahalang`an edi. Ha`zirgi da`wirde ayırım izertlewlerde «milletparaslıq», «milletparwarlıq» ha`m «milletshilik» tu`siniklerin mazmunı boyınsha bir-birinen parıqlaw haqqında pikirler bildirilmekte. Atap aytqanda, milletparaslıq «milletlerdin` ten`ligin biykarlaw, o`z milletin basqa milletlerden u`stin qoyıw, og`an jen`illikler jaratıwg`a umtılıw, o`z milletine sajde etiw, og`an qalıs baha bermew, kemshilikler ha`m nuqsanların sezbewshilik», al milletparwarlıq bolsa «milletlerin` ten`ligin ta`n alıw, barlıq rasa ha`m milletlerge qarata ten` mu`na`sibette bolıw, o`z milletine, onın` tili, ma`deniyatına biyparıq bolmaw » qa`lpinde talqılanadı.

Batıs sociallıq pikirinde milletshilik tu`sinigine pozitiv mazmun beriw ken` tarqalgan. Atap aytqanda, milletshilikti milliy ma`mleketlerdin` qa`liplesiwi, imperiyalardın` saplastırılıwı procesinde qa`liplesken siyasiy princip sıpatında u`gitlew bug`an mısal bola aladı. Bu`gingi ku`nde ayırım etnoslardın` ekonimikalıq, siyasiy ha`m basqa ko`rinislerdegi unamsız sırtqı ta`sirlerge juwap reaksiyası sıpatında a`melge asırılatug`ın ha`reketlerdi de, atap aytqanda, ko`plegen xalıqlardın` teren`lesip baratırg`an integrasiya ha`m ja`ha`n ko`lemindegi internacionallasıw procesine qarsılik ko`rsetiw jolındag`ı urınıwları da ko`pshilik hallarda milletshilik dep bahalandı. Bunday talqılaw bizin` filosifiyalıq a`debiyatlarımızda da o`z sa`wleleniwin tappaqta. Bul processti ken`es da`wirinde ha`dden tıs ken` ha`m unamsız talqılag`an milletshilik tu`sinigin «aqlaw» g`a urınıw dep bahalaw mu`mkin. Biraq dıqqat penen talqılansa, bunday jantasıwda – azatlıqqa umtılıp atırg`an, o`zligin saqlap qalıw ushın gu`resip atırg`an milletlerdin` ha`reketi milletshilik sıpatında bahalanıp atırg`anlıg`ın ko`remiz.

Negizinde bolsa, bunday ha`reketler, gu`res procesinde ju`z beretug`ın ayırım o`zgerislerdi inabatqa almag`anda, man`ızı jag`ınan eziwshilikti saplastırıwg`a, o`z milletinin` azatlıg`ın, o`zine ta`nliligin saqlap qalıw ha`m rawajlandırıwg`a qaratılg`an boladı. Atap aytqanda, u`lken yaki kishi milletlerdin` milletshiligin, basqa milletlerdi assimilyaciyalawg`a qaratılg`an yaki milliy sheklengenlikke jo`nelgen milletshilikten parıqlaw tiyis. Sonday-aq, milliy kelispewshilikler ha`m ja`njeller kelip shıg`ıwına sebep bolıwshı qısım jasawshı milletshilik penen bir qatarda onnan da qa`wiplirek bolg`an jasırın, na`ziklengen milletshilik te bar. Joqarı qa`wimge tiyisli bo`lmagan xalıqlardı fizikalıq joq etip taslaw sıyaqlı maqsetti go`zlegen nacsional-sosializm (fashizm)de o`zinin` en` jag`ımsız kelbetin ko`rsetken halda milletshilik rasizm menen qosılıp ketkenin ko`remiz.

Milletshiliktin` ha`r tu`rli sociallıq qatlamlarg`a tartılıwı mu`mkin bolg`an primitiv ko`rinisi turmıslıq milletshilik bolıp tabıladı. ϴzine ta`n etno-sociallıq birlik bolg`an millet ha`m olar ortasındag`ı mu`na`sibetler bar bolar eken, turmıslıq milletshilik anaw yaki mınaw da`rejede saqlanıp qala beredi dep aytıw mu`mkin. Tariyxıy ta`jiriybe sheshimi tabılmag`an sociallıq-ekonimikalıq mashqalalardın` ko`beyip ketiwi, sociallıq a`dalatsızlıqtın` tamır jayıwı onın` aytarlıqtay artıwınan derek beredi. Qanday formada bolıwına qaramastan, milletshilik artında man`ızı jag`ınan o`zge xalıqlar ha`m ma`deniyatların kemsitiw, olarg`a mensinbewshilik penen mu`na`sibette bolıw tuyg`ıları jatadı. Bunday qaraslar ko`pshilik hallarda millettin` tariyxıy rawajlanıwı dawamında ju`z bergen (geyde ju`z bermegen) a`dalatsızlıqlardı da belgili bir xalıqlardı ayıpker etiwge urınıwlar menen qosılg`an halda o`zin ko`rsetedi. Ulıwma alg`anda, milletshilik bir ta`repten, basqa milletler menen ha`r tu`rli salalardag`ı almasıw procesinen qol u`zdirip, millettin` ma`nawiy jarlılanıwına sebep bolsa, ekinshi ta`repten, o`zara kelispewshilikler ushın zamin jaratadı. Milletshilik tuyg`ıları pu`tkil milletti qamtıp alg`an ha`m ma`mleket strukturaları ta`repinen bunday keypiyatlar qollap quwatlang`an paytta, ol milletleraralıq mu`na`sibetlerdin` keskinlesiwinin` saqlanıwına, o`zara isenimsizlik tuyg`ılarınin` tamır jayıwına, bar mashqalalardın` sheshimin tabıwdın` sozılıp ketiwi ha`m udayı turaqsızlıq halatının` saqlanıp qalıwına sebep boladı.

Bu`gingi ku`nde ja`ha`n ta`jiriybesi bul mashqalalardı saplastırılıwına bir ta`repleme, u`stirtin jantasıw basqa aytarlıqtay mashqalalardı keltirip shıg`arıwı mu`mkin ekenligin ko`rsetti. Atap aytqanda, ma`mleketke o`z atın bergen (titul) millet penen sol jerde jasaytug`ın basqa millet ha`m elat wa`killeri arasındag`ı doslıq mu`na`sibetler ornatıw en` birinshi na`wbette itibar qaratılıwı tiyis bolg`an ma`sele bolıp tabıladı. Bolmasa ja`miyet turmısındag`ı tınıshlıq ha`m turaqlılıq izden shıg`ıwı mu`mkin.

Temaga tiyisli tayanısh tu`sinik ha`m so`z birikpeleri

Ko`rkem ma`deniyat, xalıq milliy xarakteri, milliy u`ylesimlilik, milliy ma`pler, qaharman xarakterinin` milliyligi, etnikalıq birlik, etnocentrizm, g`alabalıq sana, milletshilik, milletparaslıq, milliy egoizm, milliy fobizm, milliy antipatiya, milletleraralıq mu`na`sibetler.

Temanı bekkemlew ushın sorawlar

Ko`rkem ma`deniyatta xalıq milliy xarakterinin` an`latılıwın tu`sindirin`...

2. Milliy a`debiyatımızda milliy u`ylesimlilik tuyg`ısı su`wretlengen qanday shıg`armalardı bilesiz?

3. Milliy u`ylesimlilik tuyg`ısı sa`wlelengen ja`ha`n a`debiyatı du`rdanalarınan qaysıların bilesiz?

4. Etnikalıq birlikler qa`liplesiwine ta`sir ko`rsetiwshi faktorların sanap o`tin`...

5. Etnocentrizm degen ne?

6. Etnocentrizm qanday unamsız aqıbetlerdi keltirip shıg`arıwı mu`mkin?

7. Milletshilik degen ne ha`m ne ushın unamsız illet esaplanadı?

8. Milliy egoizm, milliy fobizm, milliy antipatiyanın` unamsız

aqıbetlerin tu`sindirin`...

9. Milletti su`yiw ha`m milletshilik tu`siniklerin o`zara salıstırın`

12-TEMA: Etnoma`deniyat ha`m milliy o`zin-o`zi an`law

Milliy o`zi-o`zin an`law sociallıq sana fenomeni sıpatında.

Ulıwma insanıylıq ma`deniy qa`diriyatlardın` etnikalıq ma`deniyat ha`m milliy o`zin-o`zi an`law menen u`ylesimliligi.

Milliy o`zin-o`zi an`lawdın` genezisi ha`m funksiyasın u`yreniwde etnopsixologiya ha`m etnopedagogika usıllarınan paydalanıw.

Xalıq etnopsixologiyalıq o`zgesheliklerinin` ma`deniyat va tariyx menen baylanısı.

1- ma`selenin` bayanı. İnsaniyat ja`miyeti tariyxıy rawajlanıw o`zin-o`zi an`law en` aldı menen, insaniy bolmıstın` man`ızın ma`nawiy bolmıs, dan`q, qa`dir-qımbat, abıroy-izzet, ar-namıs arqalı ko`zge taslanıwın ko`rsetedi. Turmıstın` mag`ana-mazmunı, maqsetin tu`sinip jetiw, o`zlikti an`lawdan baslanadı. ϴzligin an`lay baslag`an adam g`ana shaxs da`rejesine ko`teriledi. ϴzligin an`lag`an insan ma`nawiy jetiklikke erisedi, ha`r qanday sharayatta iygilikke qarap ha`reket etedi. Joqarı rawajlang`an ja`miyet bolsa o`zligin an`lag`an shaxslardan quralg`an boladı. İnsan sociallıq janzat sıpatında talqılang`anda, onın` o`z betinshe oylawg`a, isenimge, jaratıwshılıq qu`diretine, o`zgeler ha`m pu`tkil bolmıs aldındag`ı juwapkershilik tuyg`ısına iye ekenligi na`zerde tutıladı. “Men kimmen?”, “Bul jaqtı du`nyag`a ne ushın keldim?”, “Mag`an inam etilgen ullı inam - o`mirimdi nelerge jo`neltiwim tiyis?”. İnsan bar eken, erteme-keshpe mine usı sorawlarg`a juwap izley baslaydı, kamalatqa qarap jol aladı. Bul joldı - o`zlikti an`law dep aytıw mu`mkin. ϴzligin an`lag`an yaki an`lay baslag`an adam g`ana shaxs da`rejesine ko`teriledi. Demek, o`zlikti an`law, aldın ha`r bir insannın` shaxsı, ayırıqsha «meni» menen baylanıslı. Oyshıllar a`yyemnen o`zlikti an`law menen nelerge erisiw mu`mkin ekenligin teren` an`lap jetken. Ma`selen, Delfadag`ı Appalon ibadatxanasının` diywallarına oyıp jazılg`an ha`m da`stu`r boyınsha jeti grek danıshpanlarınan biri – spartalıq Xilonga tiyisli dep esaplang`an “o`zin`di o`zin` an`la” uranı a`yyemgi grek filosofiyası o`zek ma`selesi bolıp qaldı. Grek oyshıllarının` bul boyınsha izleniwlerge shaqırdı. Eramızdan aldıng`ı 5 a`sirde-aq Protagor, “insan barlıq na`rselerdin` o`lshemidur”, degen ataqlı pikirdi ko`terip shıqtı. Suqrat ushın bolsa “o`zin`di o`zin` an`la” hikmeti danıshpanlıqtın` qag`ıydasına aylandi. R.Dekard “ Eger men ha`r qanday na`rse ha`m ha`diyse haqqında pikir ju`ritetug`ın bolsam, men o`zimdi subyekt sıpatında bar ekenligimdi sezinemen. Jon Lokk o`zin-o`zi an`lawdı insannın` ishki keshinmelerin biliwdegi ta`jiriybe ha`m a`meliy iskerlik sıpatında talqılanadı

ϴzlikti an`law milliy o`zin-o`zi an`lawg`a zamin jaratadı. Bir qatar izertlewlerde milliy o`zin-o`zi an`law sociallıq sana fenomeni sıpatında talqılanıp, o`z ornında 3 komponentten ibarat dep ko`rsetiledi. Yag`nıy: o`zin-o`zi biliw; o`zin-o`zi qa`dirlew, bahalaw ha`m emocional halatın an`lap jetiw; milliy o`zlikti basqarıw.

Etnoma`deniyat ha`m milliy o`zin-o`zi an`law tu`sinikleri bir-biri menen u`ylesimli tu`sinikler bolıp tabıladı. Milliy o`zin-o`zi an`lawdın` tiykarg`ı faktorları milliy tiyislilikti teren` an`law, o`z milleti keleshegi aldında juwapkershilikti seziniw bolsa, etnoma`deniyat ta o`zbek xalqının` kelip shıg`ıwı, onın` ma`deniyatı, turmıs qa`lpi, ma`nawiy-ag`artıwshılıq o`zgesheliklerinin` tariyxıy processlerde rawajlanıp ha`zirgi ku`nimizge shekem rawajlanıp kiyatırg`an ma`nawiy ha`mde ma`deniy miyrası esaplanadı. Ha`r bir xalıqtın` joqarı da`rejesinde o`zlikti an`law, milliy maqtanısh, watan pidayısı bolıw, o`z xalqınan maqtanıw sezimi sol da`wir ja`miyeti ta`rtip-qa`delerine go`re, ko`pshilikte birdey, joqarı da`rejede boladı. Xalıqtın` o`zlikti an`law da`rejesi puqaralardın` turmıs mazmunına, ku`ndelik turmıs-qa`lpine aylanadı[1].

Ha`zret Nawayının` “El netip topqay menikim, men o`zimni topmasam” – degen so`zleri bu`gingi ku`nde de teren` mag`anag`a iye. Ullı oyshıl danıshpan Bahouddin Naqshband insan o`zin-o`zi an`lap jetiwi arqalı Haqtı, Haqiqattı tanıydı, Allah vasline jetisedi, deydi. Biraq turmısının` juwmaqlawshı maqseti bul emes. Qa`lbinde Allah (“dilda yor”) ja`m bolg`an adam jumısqa kirisiwi (“dast ba kor”) iygilik islerge qol urıwı tiyis. Ol hesh qashan elden, xalıqtan o`zini ayırmawı, kerisinshe Orif adam Haqti qa`lbinde tutqan halda xalıq penen birge bolıwı tiyis. (“Xilvat dar anjuman”).

2-ma`selenin` bayanı. Milliy o`zlikti an`law belgili bir etnikalıq birlikke, milliy ma`mleketke tiyisli bolıp, onın` aldındag`ı minneti ha`m juwapkershiligin an`law, usı millettin` materiallıq ha`m ma`nawiy qa`diriyatlardın, ma`plerin qorg`awg`a ha`m rawajlandırıwg`a, milliy birlik ha`m birlesiwin ta`miyinlewge jo`nelgen ulıwmalasqan teoriyalıq qaraslar ha`mde a`meliy ha`reketlerdin` an`latılıwı bolıp tabıladı[2].

Milliy o`zlikti an`law ma`selesine ta`riyip beriwde kompleks jantasıw da`stu`rli ha`m ha`zirgi zaman institutlarının` (shan`araq, mahalla, mektep, g`XQ, ma`mleket ha`m ma`mleketlik emes sho`lkemler, fondlar) iskerlkliklerin bu`gingi reallıq tiykarında u`yreniw za`ru`rli a`hmiyetke iye boladı[3].

ϴzlikti an`law mashqalası individual ha`m sociallıq sana, ilim ha`m a`meliyat ushın fundamental a`hmiyetke iye, onın` ha`r tu`rli aspektleri menen filosofiya, ruwxtanıw, antropologiya, sociologiya, siyasattanıw, ma`deniyattanıw, dintanıw, huqıqtanıw, tariyx ha`m basqa pa`nler shug`ıllanadı. ϴzlikti an`law siyasat, a`meliyat, xalıqaralıq mu`na`sibetler ha`m basqarıw ko`z qarasınan da asa a`hmiyetli esaplanadı[4]. Ha`r bir millet basqalarg`a uqsamag`an a`detleri, o`zine ta`n jasaw qa`lpi menen go`zzal. Demek, rawajlang`an ma`mleketlerde ha`r bir millettin` milliy o`zgesheliklerine hu`rmet penen qaralıwında u`lken mag`ana bar. Atap aytqanda, ϴzbekistanda da milletler arasındagi ten` huqıqlılıq, ha`r bir millettin` u`rp-a`detleri, da`stu`rlerine, tili ha`m a`detlerine hu`rmet penen qaraw principleri nızam menen kepillestirilgen.

Ataqlı fransuz gumanist jazıwshısi fashizmge qarsı urısta janın pida` etken Antuan de-Sent-Ekzyuperi insannın` o`zin an`lawına pu`tkil xalıq aldındag`ı juwapkershilik sezimi menen baylanıstıradı. “İnsan bolıw – bul juwapkershilikti seziniw bolıp tabıladı, - dep jazadı ol, - o`zin`e baylanısızday bolıp tuyılsada tuwısqanlıq aldında a`ndishe etiw bolıp tabıladı. ϴz ga`shtin umıtıp, ja`ha`ndegi jaratıwshılıqqa ko`mekleskenligin seziniw bolıp tabıladı”[5]. Qısqa etip aytqanda, o`zge millet ha`m xalıqlardı kemsitken millet hesh qashan ullı bola almaydı. Ullı Alisher Navoiy bul haqqında mınanday deydi:

“Naf’in` eger xalıqqa besak erur,

Balki bu naf o`zin`ga ko`prak erur”.

Milliy o`zlikti an`law tap ma`nawiy qa`diriyatlardı o`zlestiriw, o`z xalqının` tariyxı, ma`deniy miyrasın u`yreniw, bu`gingi halatı ha`m erten`gi keleshegin anıq elesletiwden baslanadı. Ha`r bir insannın` miyneti, iskerligi, turmıslıq maqsetleri belgili bir qa`diriyatlarg`a erisiw, materiallıq ha`m ma`nawiy baylıqlarg`a iye bolıwg`a jo`nelgen boladı. ϴz ornında milliy ma`nawiy qa`diriyatlar, etnikalıq ma`deniyat ha`m milliy o`zin-o`zi an`law tu`sinikleri ulıwma insanıylıq ma`deniy qa`diriyatlar menen u`ylesimli tu`sinikler esaplanadı. Shınında da, ϴzbekistanda jasap kiyatırg`an ko`p milletli xalıqqa ta`n bolg`an ulıwmamilliy milliy qa`diriyat - ken`peyillik, o`zara tatıwlıq, ma`deniy-ag`artıwshılıq jaqınlıq bolıp tabıladı. g`

a`rezsizlik –o`zara hu`rmet, biri–birin ta`n alıw ha`m birin–biri qa`dirlew tiykarında ma`mleket puqaraları o`zara mu`na`sibetlerinde de ja`ha`n ma`mleketleri ortasındag`ı baylanıslarda da mine usı ulıwma insanıylıq o`lshemler tiykarında jasaw degeni boladı.

Etnomilliy o`zlikti an`law xalıqtın` milliy ha`m mental o`zgeshelikleri, onın` ha`zirgi ha`m uzaq mu`ddetke mo`lsherlengen ma`plerin ju`zege shıg`arıw sha`rt-sharayatları ha`m faktorları haqqında elesletiwler beredi. Da`stu`rli qa`diriyatlar o`zin- o`zi an`lawdın` ishki potencialı ekenliginen ha`mde ja`ha`nde ju`z berip atırg`an global sociallıq ha`m siyasiy o`zgerisler sebepli ja`ha`nnin` ko`plegen ma`mleketleri ma`deniyatına sin`ip ketken qa`diriyatlar barg`an sayın u`lken a`hmiyetke iye bolıp atırg`anlıg`ın an`lawg`a ko`mek beredi.

3-ma`selenin` bayanı. İnsannın` o`zligin an`lawı genezisi onın` turmıs qa`lpine barıp taqaladı. Turmıs qa`lpi – shaxs sociallıq topar, elat, millet, xalıqtın` ku`ndelik turmısın an`latıwshı tu`sinik bolıp, turmıs qa`lpine ha`r tu`rli ta`repler: filosifiyalıq, sociologiyalıq, sociallıq-ekonimikalıq, sociallıq-toparlıq ha`m basqa ko`z qarastan jantasıladı. Shaxs, sociallıq topar turmıs qa`lpi belgili bir da`wir sha`rt-sharayatlarının` pu`tkil kompleksi menen belgilenedi.

Turmıs qa`lpi sociallıq kategoriya. Ol turmıs da`rejesi dep atalatug`ın ekonimikalıq kategoriyag`a salıstırg`anda ken` bolıp tabıladı. Turmıs da`rejesi, tiykarınan, mug`darlıq ko`rsetkishine iye bolsa, turmıs qa`lpinin` man`ızı, mazmunı ha`m ko`zge taslanıw formaları ko`p hallarda adamlardın` turmıs keshiriwine, miyneti, salamatlıg`ı ha`m ha`tteki minez qulqı menen an`latıladı. Belgili bir elat, millet ha`m xalıqtın` turmıs qa`lpi olardın` jasaw orınlari menen baylanıslı halda qa`liplesip o`zgerip baradı. ϴzbek xalqı o`z turmıs iskerliginde sıylasıq, u`lkenlerge hu`rmet, miynetsu`yiwshilik, ken` peyillik, haq kewillik sıyaqlı a`dep-ikramlıq tuyg`ılarg`a ayırıqsha itibar beredi. ϴzbek xalqında bunday paziyletler milliy u`rp-a`det ha`m da`stu`rlerde, ku`ndelik turmıs qa`lpi ha`m milletleraralıq mu`na`sibetlerde sa`wlelengen. Xalqımız turmısında a`dep-ikram o`lshemleri tiykarındag`ı u`rp-a`detler, da`stu`rler ha`m a`detlerdin` a`hmiyetli o`lshemi bolıp tabıladı. ϴzbek xalqı a`zelden ja`ma`a`t bolıp jasap, mahalla, qon`sılıq a`detine qatan` a`mel etken. Shan`araqta tuwılg`an ha`r bir bo`bekke jaqsı niyet menen isim qoyılg`an, sawatın ashıw ushın onı ustaz-mug`allim qolına tapsırg`an. Perzentlerin o`nerli ha`m u`y-jaylı etiw ata-analar iskerliginin` en` a`hmiyetli wazıypasına aylang`an. Adamlardın`, atap aytqanda, jaslardın` ju`ris-turısı, olar a`mel etetug`ın principler ha`mishe ja`ma`a`t na`zerinde boladı.

Demek, turmıs ma`deniyatı - shan`araq ha`m ku`ndelik turmısta bar bolg`an shan`araqlıq minnet, o`zara hu`rmet, sadıqlıq, ar-namıs sıyaqlı da`stu`rlerdi a`wladtan-a`wladqa o`tkeriw tiykarında dawam ettiriw quralı esaplanadı. Sonday-aq, turmıs ma`deniyatında insan a`dalatlı ja`miyet qurıw ha`m onda baq-da`wletli, tınısh-tatıw, baxıtlı jasaw ideyasın ko`terip shıqtı. Turmıs ma`deniyatına, atap aytqanda, ken` mag`anada ma`deniyatqa, xalıqımızdın` sociallıq ma`deniyatına Prezidentimiz İ.A.Karimov o`zinin` «Tınıshlıq ha`m qa`wipsizligimiz o`z ku`sh-qu`diretine, birligimiz ha`m qatan` erkimizge baylanıslı» degen shıg`armasında to`mendegi o`z pikirlerin bayan etedi: «Ma`deniyat, atap aytqanda, sport ma`deniyatı, sport penen shug`ıllanıw – bul a`weli, a`hmiyetli sociallıq ma`sele. Sonın` ushın da bul faktorlar a`lbette adamlardın` jumısqa bolg`an mu`na`sibetine o`z ta`sirin o`tkeredi. Ma`deniyat degen so`zdi ken` mag`anada tu`siniw kerek. ϴz waqtında islep, o`z waqtında dem alıw – bul da ma`deniyat. Qurılatug`ın u`ydi zuwaladan emes, pisken gerbishten bekkem etip qurıw – bul da ma`deniyat. ϴz u`yi, o`z mahallasinin` tazalıg`ı ha`m abadanlıg`ına itibar beriw de – ma`deniyat[6].

İnsannın` du`nyag`a keliwi, tek tuwılıwdan ibarat ta`biyiy-biologiyalıq ha`diyse g`ana bolmastan, al tuwılg`annan keyin o`z zamanının` rawajlanıw da`rejesine ko`teriliwi, bar sociallıq-tariyxıy ta`jiriybesin iyelewi, ja`miyette o`z ornın belgilep alıwı, tariyxıy processtin` jedel qatnasıwshısına aylanıwı, o`z isenimine, o`zligine, turmısta o`z ornına, ma`rtebesine iye bolıwı ha`m bunın` ushın ta`rbiya alıwı kerek boladı. Bul processte u`lken a`wlad o`zinin` jasaw, gu`res ha`m miynet ta`jiriybesin, bilim ha`m uqıpların kishi a`wladqa beredi. Al bul bolsa ta`rbiya dep atalatug`ın insannın` qa`liplesiwinde, rawajlanıwında a`hmiyetli orın tutatug`ın sociallıq ha`diyse arqalı a`melge asırıladı. Ja`miyet rawajlang`an sayın barkamal, jetik ha`mde o`zligin an`law qolınan keletug`ın shaxslardı jetistiriw za`ru`rliligi de artıp baradı. ϴzlikti an`lawdın` genezisi ha`m funksiyasın u`yreniwde etnopsixologiya ha`m etnopedagogika usıllarınan paydalanıw a`hmiyetli bolıp tabıladı.

Usı orında etnopedagogika ha`m etnopsixologiya atamalarının` mazmun ha`m man`ızına itibar qaratıw maqsetke muwapıq. Sol belgili, pedagogika ataması da so`zlik mag`anası boyınsha «bala jeteklewshi» yag`nıy tu`p mag`asına qaraytug`ın bolsaq «ta`rbiyashı» degen mag`ananı an`latadı. Ta`lim-ta`rbiya islerin alıp barıwda, ta`rbiyalıq processte o`zbek pedagogikasının` du`rdanaları bolg`an baslı shıg`armalarınan, olarda su`wretlengen, ko`terip shıg`ılg`an aldıng`ı, milliy ideyalardan paydalanıw, olardan jaslardı xabardar etiw, ta`rbiyalanıwshılar sanasında a`dep-ikramlıq temalarındag`ı pikirlerdi sin`diriw, Shıg`ıs oyshılları shıg`armalarındag`ı pedagogikalıq ideyalardı u`yreniw, ta`lim procesinde olardan paydalanıw, do`retiwshilik pikirlewin, o`zlikti an`lawın, isenimge sadıqlıqtı, watang`a muhabbat, millettin` pa`rawanlıg`ı jolında qayg`ırıwı, ma`mleketti jetilistiriw salasında pida`kerlikti, barlıq go`zzal insanıy paziyletlerdi ja`mlestiriw jolında qoyılg`an saldamlı qa`dem boladı. Sebebi, o`zbek xalıq pedagogikası ha`m derekleri bolg`an xalıq danalıg`ı u`lgileri a`sirler dawamında bizdi iygilikke, insaniylıqqa jetekleydi.

ϴzbek xalıq pedagogikası tu`rkiy xalıqlar-ata-babalarımız uzaq o`tmishte jaratqan ha`m ko`z qarashıg`ınday asırap-abaylap, saqlap kelgen ata miyras, Shıg`ıs xalıqlarının` bay ha`m biyta`kirar a`depnaması, xalıq pedagogikasındag`ı en` jaqsı u`lgiler, ullı u`lgiler, ullı danıshpanlar jaratqan shıg`armaları menen qosılg`an halda qa`lipleskenligi, rawajlang`anlıg`ı ha`m bayıp barg`anlıg`ın moyınlaw birden-bir tuwrı jol bolıp tabıladı.

“Etnopsixologiya” - etnologiya ha`m psixologiya pa`nlerinın` qosılıwınan du`zilgen bolıp, grekshe “etnos” xalıq, qa`wim, “psixologiya”- ruwx ilimi, degen mag`analardı an`latadı. Bul ilim belgili bir millet ha`m etnikalıq birlik wa`killerinin` o`zine ta`n ruwxıy kelbeti, minez-qulqı, zamanago`y termin menen aytsaq, “mentalitetin” u`yrenedi. Ha`r bir xalıqqa ta`n bolg`an milliy xarakter, u`rp-a`det ha`m da`stu`rler, milliy tuyg`ılar ha`m talg`am (ta`b), etnikalıq sana ha`m milliy o`zin o`zi an`lawdın` ju`zege keliwi, ko`zge taslanıwı, o`zgeriwi ha`m rawajlanıwı sıyaqlı ma`seleler de etnopsixologiyanın` u`yreniw obyekti esaplanadı.

Etnopsixologiyalıq mashqalalardı izertlewshi ja`ha`n alımlarının` ju`da` ko`pshiligi, bul mashqalalardı u`yreniw qıyın ekenligin, bul salada ushırasatug`ın quramalılıqlardı aytıp o`tedi. Sebebi etnopsixologiyalıq o`zgesheliklerdi empirikalıq izertlew qıyın. Barlıq quramalılıqlardı qamtıp alıwshı metodlar jaratılmag`an. A`lbette bir ma`mlekette, basqa bir ma`deniyattı u`yreniw ushın jaratılg`an metodlar, ekinshi bir xalıqlardı u`yreniwde na`tiyje bermeytug`ının, ha`tteki, qarama-qarsı ko`rsetkish beriwi mu`mkin. Bul saladag`ı mashqala ja`ne sonnan ibarat boladı, bir etnos ishindegi ha`r tu`rli klasslar, social toparlarda milliy o`zgesheliklerinin` ko`zge taslanıwı belgili bir da`rejede bir birinen parqlanadı. Sonın` menen birgelikte, izertlewshi etnikalıq psixologiyadag`ı o`zine ta`nlilik, basqa etnikalıq toparlardan parıqlanıwshı arnawlı ha`m ulıwmalıq ta`replerin ashıp bere alıwı kerek. Ha`m aqırında, etnopsixologiyalıq o`zgeshelikler qatıp qalg`an, o`zgermeytug`ın na`rse emes. Olar belgili bir sociallıq o`zgerisler na`tiyjesinde, ayırım bir ta`replerinin` o`zgertiliwi, jan`a sociallıq mu`na`sibetlerdi sa`wlelendiriwshi qa`siyetlerdi payda etiwi mu`mkin.

4-ma`selenin` bayanı. Belgili bir xalıqtın` etnopsixologiyalıq o`zgeshelikleri usı xalıq ma`deniyatı, tariyxı menen tıg`ız baylanısqan. Birinshiden, a`jdadlarımızdın` tariyxıy evolyuciya da`wirlerinde qolg`a kiritken tabısların; ekinshiden, xalıqımızdın` ma`deniy-ag`artıwshılıq miyrası, milliy qa`diriyatları, a`detleri, u`rp-a`detlerin; u`shinshiden, xalqımızdın` a`dep-ikramlıq sabaqlarınan u`lgilerdi u`yreniw procesinde onın` tariyxına mu`ra`ja`a`t etip, ma`deniyatı menen ju`zbe-ju`z kelemiz.

Millet ha`m millet penen baylanıslı bolg`an ko`plegen faktorlar sociallıq ha`m siyasiy turmısta a`hmiyetli rol oynap kelgen ha`m bunnan keyin de uzaq da`wirge shekem o`z a`hmiyetin jog`altpaydı. Alımlardın` ko`rsetiwi boyınsha sociallıq-ekonimikalıq ha`m ma`deniy rawajlanıwdın` ha`r tu`rli basqıshlarında turg`an to`rt mın`g`a jaqın millet, elat ha`m ha`r tu`rli xalıqlar bar eken. Olardın` ha`r birinin` o`z tariyxı, ma`deniyatı va milliy qa`diriyatları bar. Olardı u`yreniw milletleraralıq mu`na`sibetlerin sho`lkemlestiriwde, ha`r tu`rli ekonimikalıq, ma`deniy baylanıslardı ornatıwda u`lken ja`rdem beredi.

Lekin jaqın da`wirge shekem bizin` sociallıq pa`nler sistemasında milliy ma`seleler ha`m onda psixologiyalıq faktorlardın` tutqan ornına jetkilikli baha berilmey kelindi. Ayırım hallarda bolsa tiykarsız ra`wishte biykarlandı. Ha`tteki gey bir izertlewshiler milliy o`zgeshelikler, etnopsixologiya ma`selelerin u`yreniwge shubha menen qaradı. Bunda olar etnopsixologiya ma`selelerin u`yreniw bir xalıqtı maqtap, ekinshisin kemsitiwge alıp keliwi, rasalıq, milletshilikti kelip shıg`ıwıga sebep boladı, dep qa`weterlendirdi. Bul gu`manlanıwda belgili bir tiykar da bar edi. Etnopsixologiyag`a tiyisli ayırım izertlewlerde avtorlar o`z milletlerin ha`dden tıs ko`klerge ko`terip jiberiw, basqa qon`sı xalıqlardan u`stin qoyıw halları bolg`an edi, bul ta`biyiy ha`r tu`rli narazılıqlardı tuwdırıwg`a sebep bolg`an. Sonın` menen birgelikte xalıqlardın` bolmıs ha`m ta`biyatın oylawı, kiyiniw, a`wladlar ta`rbiyası, a`wladlar ortasındag`ı mu`na`sibetlerindegi o`zine ta`nliligin esapqa almawshılıq ta mu`mkin emes. Etnikalıq o`zine ta`nliligin biykar etiw, milliy mu`na`sibetlerde esapqa almawshılıq ha`r tu`rli unamsız mu`na`sibetlerdi, ha`tteki etnikalıq kelispewshiliklerdi keltirip shıg`aradı. A`yyemgi du`niya oyshılları Aristotel, Gerodot, Gippokrat, Demokrit, Pifagor ha`m basqalar barlıq sociallıq ha`m psixologiyalıq ha`diyselerdi tu`sindirip beriw ushın birden-bir bolg`an ulıwma principlerdi, teoriyalardı izlestirip tawıp, atap aytqanda, xalıqlardın` ha`r tu`rli psixologiyalıq o`zgesheliklerine iye bolıwının` sebeplerin tu`sindirip beriwge ha`reket etedi. Etnopsixologiyalıq o`zgesheliklerdin` ju`zege keliwin olar tiykarınan, ta`biyiy-geografiyalıq ortalıqtın` ta`siri menen baylanıstırıp tu`sindirdi. Ma`selen, a`yyemgi du`niya ullı oyshılıi Gippokrat (b.e.sh. 460-375) o`zinin` “Hawa, suw ha`m qurg`aqlıq”, degen shıg`armasında xalıqlardın` ha`r tu`rli ruwxıy ha`m fizikalıq o`zgesheliklerin tikkeley ıqlım sharayatı menen baylanıstırıw menen tu`sindirip berdi.

Antik du`niyanın` ullı aqıl iyesi Aristotel (b.e.sh. 384-322 jj), ha`ddet tıs ıssı yaki suwıq ıqlım sharayatında jasaytug`ın xalıqlar qattıqol, ayawsız boladı, dep isengen.

Ullı babamiz A.R.Beruniy “Osori boqiya” (Ma`n`gi qa`diriyatlar) shıg`armasında ha`r tu`rli xalıqlar: a`yyemgi grekler, iraniyler, sug`dlar, Xorezmliler, xristianlar ha`m dinler, yaxudiylar, musılmanlardın` ruwxıy o`zgeshelikleri ha`m olardın` eralarının` baslanıw sebeplerin ko`rsetip bergen. Ol bul xalıqlardın` belgili bir da`wirler sol waqıtlarg`a tuwrı keletug`ın ataqlı bayramları, eslew ku`nleri, ha`mde bir xalıqtı ekinshisinen ajıratıp ko`setiwshi u`rp-a`detleri, ha`r tu`rli xalıqlar qollanıp atırg`an jıl esaplaw usılları, ay ha`m jıllardın` parqı sıyaqlı ma`selelerdi bayan etip bergen.

Ha`r tu`rli xalıqlarg`a ta`n o`zgesheliklerdi u`yreniw ushın Beruniy o`zine ta`n ilimiy metod jaratadı. Bunın` ushın, dep ko`rsetedi ol, a`yyemgi xalıqlar rawayatların ha`mde o`tmish a`wladlar haqqında mag`lıwmatlardı biliwi tiyis. Sonın` ushın “Muqaddes kitap”larg`a a`mel etiwshi xalıqlar, belgili bir aqidalarg`a a`mel etiwshi dinler, ag`ımlarg`a isenim etkenler izinen barıwg`a tuwrı keliwin ko`rsetedi. Bunda olardın` ha`r tu`rli karasları tiykar etip alınadı ha`m da`lillew maqsetinde keltirilgen so`z, pikirlerin ha`m faktlardı bir-biri menen salıstırıp ko`riw tiyis.

Beruniy o`zinin` ataqlı “Hindistan” shıg`armasında hindlerdin` dini ha`m oylaw o`zgeshelikleri, diniy ha`m du`niyalıq turmısı menen baylanıslı bolg`an u`rp-a`detleri, olardın` qudaylarg`a iseniwleri, materiya ha`m forma, jannın` ko`ship ju`riwi, dozaq ha`m ja`nnet haqqındag`ı elesletiwleri bayan etilgen.

Xalıqlardın` psixologiyalıq o`zgesheliklerin ıqlım ha`m basqa ta`biyiy faktorlar menen baylanıslı halda tu`sindiriw keyingi da`wirlerde jasap do`retiwshilik etken 15-19 a`sir oyshılları-Monteskye, J.J,Russo, Talngamro, Gumboldt, sonday-aq, ha`zirgi da`wirdegi ayırım izertlewshiler iskerliginde de ushıraydı. Sociologiyadag`ı “geografiyalıq determinizm” ag`ımının` tiykarın salıwshılardan biri- fransuz ag`artıwshısı SH.Monteskye (1689-1755 j) da xalıqlar ortasındag`ı ruwxıy o`zgesheliklerdi tiykarınan, adamlar bedenine udayı ta`sir etetug`ın ha`r tu`rli-tuman ta`biyiy-ıqlım na`tiyjesi, dep tu`sindiredi. Onın` pikirinshe, ıqlım ha`m zamin xalıqlardın` a`deplilik normalarına g`ana ta`sir etip qalmastan, sonın` menen birge ma`mleket siyasatına, ma`deniy oy-pikir da`rejesine “psixologiyalıq kelbet” ine de ku`shli ta`sir ko`rsetedi eken. Iqlımnın` rolin ha`dden tıs arttırıp jiberiw na`tiyjesinde Monteskye suwıq ıqlımda jasaytug`ın xalıqlar shıdamlı, quwatlı, ıssı ıqlımda jasaytug`ın xalıqlar bolsa fizikalıq jaqtan ha`lsiz ha`m sanasız bolıwında degen juwmaqqqa keledi.

XX a`sirde Evropada jan`a bir ideya -”xalıq ruwxı” ken` tarqala basladı. Bul ideyag`a muwapıq ha`r bir xalıq, etnikalıq topar aldınnan instintiv ra`wishte berilgen o`z “ruwxı” na iye eken. árHa`r bir rasa, xalıq belgili bir anatomiyalıq du`zilisine iye bolg`anı sıyaqlı o`z ruwxına da iye bolıp, ol xalıq ta`g`diri ha`m keleshegin belgilep turadı. Bul ruwx xalıqtın` siyasiy du`zimin, iseniw ha`m isenimin, diniy qarasların basqarıp turadı. “Xalıq ruwxı” teoriyasının` tolıq bayanı, a`sirese, Gegel filosofiyasında o`z sa`wleleniwin taptı. Gegel ha`r bir xalıqtın` o`tmishi ha`m keleshegin mine usı “Absoyut ruwx” penen baylanıstırıp tu`sindiredi. Ha`r tu`rli xalıqlardın` ma`nawiy, siyasiy, ekonomikalıq, ha`tte rasalıq parıqlardın` tiykarın da usı “ruwx” du`zedi, dep ko`rsetedi. Usı boyınsha ol ayırım Aziya xalıqları haqqında arzımag`an pikirlerdi bayan etken halda, nemis milletin en` joqarı rasa ha`m tariyxıy o`tmishke iye bolg`an millet, dep dawa etip shıg`adı. Qıtay xalqı haqqında “olar ha`mme ma`nawiy na`rseler - erkin a`dep-ikramlıq, joqarı tuyg`ı, diniy isenim ha`m haqıyqıy ko`rkem o`ner sezimlerinen mahrum”, dep jazadı (Gegel. Soch., t. 8. M., 1935, s.131).

Temanı bekkemlew ushın sorawlar

1. Milliy o`zin-o`zi an`law tu`siniginin` mazmun ha`m man`ızın ta`riyplep berin`...

2. Fenomen degen ne?

3. Milliy o`zin-o`zi an`lawdı sociallıq sana fenomeni sıpatında ta`riyiplep berin`...

4. Ulıwma insanıylıq ma`deniy qa`diriyatlarg`a mısal keltirin`...

5. Etnikalıq ma`deniyat degende neni tu`sinesiz?

6. Ulıwma insanıylıq ma`deniy qa`diriyatlardın` etnikalıq ma`deniyat va milliy o`zin-o`zi an`law menen u`ylesimliligin nelerde ko`zge taslanadı?

7. Milliy o`zin-o`zi an`lawdın` genezisi ha`m funksiyasın tu`sindirip berin`...

8. Milliy o`zin-o`zi an`lawdın` genezisi ha`m funksiyasın u`yreniwde

qanday etnopsixologiyalıq ha`m etnopedagogikalıq usıllardan paydalanıw mu`mkin?

13-TEMA: Tema. Ekologiyalıq sana ha`m etnoma`deniyat

1. Ekologiyalıq sananın` etnoma`deniyat penen u`ylesimliligi.

2. Ekologiyalıq ma`deniyat ha`m etnoekologiyalıq da`stu`rler haqqındag`ı tariyxıy filosifiyalıq derekler.

3. Xalıq a`depliliginde ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı elesletiwlerinin`

qa`liplesiwi.

4. Zamanago`y global ekologiyalıq qarama-qarsılıqlardı sheshiewde ma`mleket sho`lkemlerinin` roli

1-ma`selenin` bayanı. Bu`gingi ku`nde bir qatar dereklerde “ekologiyalıq sana” ataması qollanılmaqta. Sonday eken, ekologiyalıq sananın` o`zi ne, onın` qanday belgileri bar?

Sol belgili, insan pu`tkil bolmısı menen ta`biyatqa baylanısqan. Ta`biyattı obyekt sıpatında an`law, ta`biyat penen o`zara ta`sirde bolıw, qorshag`an-a`lem menen bolg`an mu`na`sibetlerdi jolg`a qoyıw–ekologiyalıq sananın` en` a`hmiyetli belgileri bolıp, usı sociallıq sanag`a antropocentrizm, antiekologizm ha`m sociallıq optimizm ta`n bolıp tabıladı. Usı qa`deler to`mendegilerde o`z sa`wleleniwin tabadı:

1) Adamlar genetikalıq na`silshilikten basqa ma`deniy na`silshilikke de iye bolg`anlıg`ı sebepli, insan jer ju`zindegi ol hu`kimdarlıq etetug`ın basqa barlıq janzatlardan sıpatlıq parqlanadı.

2) İnsan iskerligin biofizikalıq emes, al sociallıq ha`m ma`deniy faktorlar belgileydi: insan ta`biyat kontekstinde emes, sociallıq kontekstte jasaydı.

3) Texnologiyalıq ha`m sociallıq progress sheksiz dawam etedi ha`m barlıq sociallıq mashqalalar anaw yaki mınaw da`rejede o`z sheshimine iye boladı.

Ekologiyalıq sananın` zamanago`y antropocentrik ko`rinisi bul a`lem haqqındag`ı to`mendegi ta`repler ta`n bolg`an elesletiwler sisteması esaplanadı: 1) ta`biyat ha`m insan ortasındag`ı qarama-qarsılıq joqarı qa`diriyat penen onın` mu`lki ortasındag`ı mu`na`sibetlerde o`z sa`wleleniwin tabadı (insan joqarı qa`diriyat, ta`biyat onın` mu`lki esaplanadı); 2) ta`biyattı insan ta`repinen bir ta`repleme ta`sir ko`rsetiw obyekti sıpatında an`lap alınıwı; 3) ta`biyat penen o`zara ta`sirge kirisiw motivler ha`m maqsetleri pragmatik ko`rinisi.

XX a`sirdın` 20-30-jıllarında AQSh ta ju`z bergen “ullı depressiya” dan keyin jan`a “ekologiyalıq deficit” dep atalg`an mashqala insaniyat sivilizaciyası rawajlanıwda ju`zege keldi.

Ekologiyalıq sociologiya qa`nigeleri insaniyat keleshegi haqqındag`ı elesletiwler bolmıstan a`dewir shetlesiwi mu`mkin ekenligin prognoz qılmaqta. Global ko`lemde ju`z beretug`ın ekologiyalıq deficit adamlardı “ha`r kim o`zi ushın” yaki “imkaniyatı barlar o`zin qutqarsın” principlerine muwapıq ha`reket etiwge shaqıradı. Turmıslıq za`ru`r derekler ushın gu`res sociallıq baylanısları u`ziliwine, a`dep-ikramlıq qa`diriyatlar devalvaciyasına (qa`drsizleniwge) alıp keliwi mu`mkin. Bunday halattın` ju`zege keliwi insaniyat ha`m ta`biyat ortasındag`ı o`zara mu`na`sibetlerdin` jan`a sistemasın qa`liplestiriw za`ru`rliligin payda etti. Bul hal “jan`a invayronmental” paradigmasın ju`zege keltirdi (New Environmental Paradigm).

“Jan`a invayronmental” paradigmag`a tiykarlag`an ekologiyalıq sana ekocentrik dep atalg`an, sebebi og`an to`mendegi o`zgeshelikler ta`n bolg`an:

1) Ta`biyat penen insaniyat ortasındagi u`ylesimli rawajlanıw joqarı qa`diriyat bolıp tabıladı. İnsan ta`biyat iyesi emes, ta`biyiy ha`mja`miyettin` bir ag`zası esaplanadı.

2) A`lemnın` shejirelik ko`rinisinen waz keshiw. İnsan aqılı bar bolg`anı ushın ayırıqsha itibarg`a ılayıq dep ta`n alınbaydı, kerisinshe, onın` aqılı bar ekenligi onı qorshap turg`an ta`biyatqa bolg`an mu`na`sibetlerine qosımsha minnet kiritedi. Adamlar a`lemi menen ta`biyat a`lemi bir sistema saqıynaları bolg`anlıg`ı ushın bir-birine qarsı qoyılmaydı.

3) Ta`biyat penen o`zara ta`sirge kirisiw maqseti tek insan itiyajların g`ana maksimal da`rejede qandırıw g`ana bolmastan, al, pu`tkil ta`biyiy ha`mja`miyetlerdin` mu`ta`jliklerin inabatqa alıwdan da ibarat.

4) Ta`biyat penen o`zara ta`sirga kirisiw “ekologiyalıq imperativ” uranı menen belgilenedi: ta`biyattag`ı ekologiyalıq ten` salmaqlılıqtı buzbaytug`ın na`rseler ha`m is ha`reketler tuwrı ha`m maqullag`an boladı.

5) Ta`biyat ha`m barlıq ta`biyiy na`rseler insan menen o`zara ta`sirge kirisiw boyınsha ten` huqıqlı subyekt sıpatında qabıllanadı.

6) A`dep-ikramlıq norma ha`m qa`deler tek adamlar ortasındagi o`zara ta`sirge g`ana emes, al ta`biyat a`lemi menen bolg`an o`zara ta`sirge de tiyisli bolıp tabıladı.

Ekologiyalıq sananın` sociogenez procesindegi rawajlanıwı to`mendegi o`lshemlerde o`z sa`wleleniwin tabadı: a) psixologiyalıq qarama-qarsılıq – uyılasıw, b) ta`biyattın` obyekt-subyekt sıpatında an`lap alınıwı, v) ta`biyat penen o`zara mu`na`sibetke kirisiwdin` pragmatik-napragmatik ko`rinisi.

Sociallıq ekologiyalıq sana sociogenezinde antropocentrik ha`m ekocentrik tendensiyalar gu`zetiledi.

Antroposentrik tendensiya to`mendegilerde o`z sa`wleleniwin tabadı: alg`ashqı sana — antik sana — xristianlıq — kartezianlıq.

Ekocentrik tendensiya to`mendegilerde o`z sa`wleleniwin tabadı: invayronmental konservacionizm – ekologizm – universal a`der-ikramlıq.

Shıg`ıs ma`deniyatlarına ta`n bolg`an ekologiyalıq sana rawajlanıwına to`mendegi tendensiyalar tuwrı keledi: shıg`ısqa ta`n diniy-filosifiyalıq sistemalar, alg`ashqı ekologiyalıq sana ko`rinisin saqlap qalıwı menen ta`biyattı ma`nawiy qa`diriyat sıpatında an`lawdı ku`sheytken.

2-ma`selenin` bayanı. Ta`biyattı abaylap-asıraw a`debi zardushtiylik dininde de u`gitlengen. «Avesto» kitabında ja`ha`nnin` materiallıq tiykarı dep esaplang`an jer, topıraq, hawa muqaddeslestiriledi. Jer ha`m hawa sonday qa`dirlenedi, hawanı iplaslaw, buzıw, haywanlar o`ligi, ol jatqa tursın, ha`tteki adamlar meyitin de jerge ko`miw gunahi azim esaplang`an. Ta`biyat nızamın buzg`anlar ushın olardın` meyitlerin arnawlı «Ostodon» dep atalgan sopol ıdıslarg`a ko`miw a`det bolg`an. Qa`birler ju`da` shetkeride, xalıqtan a`dewir armanda bolg`an. Salmalar ha`m da`riyalar suwınan tek ishiw ushın g`ana paydalanıw mu`mkin, onda shomılıw, tezek penen haram etiw, tu`piriw, haywanlardı juwıw qadag`an etilgen. Ta`biyat inamların asırawdı olar o`zlerinin` minnetleri dep esaplap, onın` baylıg`ı hawa, suw, jerdi muqaddes dep bilgen. Jer bizdi bag`adı, onda biyday ha`m eginler pisedi. Egin egiw, diyxanshılıq penen shug`ıllanıwdı mın` ma`rte ibadat etiwden go`re ulug`ıraq dep bilgen. Ata-babalarımız da a`zelden suwg`a tu`pirme, ta`biyattı bılg`ama, daraqtı sındırma, ja`niwardı o`ltirme, nandı obal etpe dep u`git berip kelgen.

1X a`sirge shekem Oraylıq Aziyada pattshalar, xalifalar ha`r juma ku`nleri xalıq aldına shıg`ıp, ma`mleket ta`repinen shıg`arılg`an nızamlarg`a boysınıw, itiyatlılıq penen, ta`biyat inam etken barlıq inamlardı asırap-abaylaw haqqında waz aytqan, xalıqtın` sanasına, ruwxiyatına ta`sir etken. Al 1X a`sirden keyin bul is sheshenlerge ju`klengen ha`m voiz Koshifiy sıyaqlı sheshenler ja`ha`nge tanılg`an. Sonday-aq, jazba derekler de ju`da` ko`plep jaratıla baslag`an. Bul jazba derekler jas a`wlad ta`lim-ta`rbiyası ha`mde sanasına ta`sir etiw ushın xızmet etken. o`tmishte ajdadlarımız ana ta`biyatqa mu`na`sibetleri ullı babakalanlarımız Abu Ali ibn Sina, Muha`mmed Musa al-Xorezmiy, Abu Na`sir Farabiy, Abu Rayhan Beruniy, Zahiriddin Muha`mmed Babur sıyaqlı ko`plegen danıshpanlarımız biz a`wladlarg`a qaldırgan ma`nawiy miyrasları ishinde Ana jerdin` qa`dir-qımbatı, saqawatı, ta`biyattan alıng`an azıq-awqatlar barlıq insanlar ushın ullı sıylıq ekenligi, ana ta`biyat inam etken bul sıylıqlardı asırap-abaylaw barlıq insanlardın` minneti ekenligin jazıp ketken.

«Salamat ortalıq-insan salamatlıg`ı» uranı astında ϴzbekistan Ekologiyalıq Ha`reketi ha`mde aymaqlıq bo`limler ta`repinen o`tkerilip atırg`an ilajlarda xalıqtın` ekologiyalıq ma`deniyatı ha`m ma`nawiyatın jetilistiriwde ullı danıshpanlarımız shıg`armaları a`hmiyetli orın iyeleydi. A`sirese, jaslar ruwxiyatına turmıslıq sabaq bolatug`ın danıshpanlarımız u`gitleri o`z na`tiyjesin a`melde ko`rsetedi. Abu Ali ibn Sinanın` «Tib nızamları» shıg`arması medicina iliminin` qomusı bolıp, orta a`sirler medicina iliminin` joqarı shoqqısı edi. İbn Sina medicina tariyxında fizioterapiya tiykarın salıwshılardan biri esaplanadı. Adam organizmine sırtqı ortalıq ta`siri a`hmiyetliligin bilgen danıshpan ayırım kesellikler suw ha`m hawa arqalı tarqalıwı haqqında pikirdi bayan etken. Hawanın taza-saplıg`ı insan o`mirin uzaytıwın so`zi menen bayan etedi. “Eger shan` ha`m g`ubar bolmasa insan mın` jıl jasar edi”. Danıshpannın` joqarıdag`ı u`gitlerinen insan sawlıq-salamatlıg`ı, ta`biyiy salamat ortalıq menen u`zliksiz baylanısta bolatug`ının aytıp o`tken edi. Ko`plegen hallarda ajdadlarımız u`gitlerine itibar berilmey atırg`anlıg`ın, ta`biyattın` bir bo`legi bolg`an insan o`z ana ta`biyatqa qarata jawızlarsha mu`na`sibetin ko`riwimiz mu`mkin. Atap aytqanda, qurg`aqlıq zonalarında qoy ha`m qaramallardı bag`ıw, shalı ha`m awıl xojalıq eginlerin egiw halatları. Japıraq ha`m qaldıqlardı jag`ıw, qurılıs islerinde ashıq maydanlarda bitumdı jalınlatıp jag`ıw. Nızamsız daraqlardın` kesiliwi sıyaqlı nızam buzılıw halatları dawam etpekte.

3-ma`selenin` bayanı. İnsan ha`m ta`biyattın` bir bo`legi esaplanıp, onın` menen birge jasaydı. Ta`biyat insandı bag`adı, jegizedi, toydıradı. Kerek bolsa, kiyindiredi de. Sonday eken, og`an mudamı itiyatlılıq penen, aqılg`a ug`ras mu`na`sibette bolıwımız da`rkar. Usı orında Prezidentimiz İ.Karimovtın` «ϴzbekistan XX1 a`sir bosag`asında» shıg`armasında aytıp o`tilgen usı so`zler man`ızın oqıwshı-jaslarımız sanasına sin`diriw tiyis: «Ekologiyalıq qa`wipsizlik mashqalası a`lleqashan-aq milliy ha`m zonalıq shen`berden shıg`ıp, pu`tkil insaniyattın` ulıwma mashqalasına aylang`an. Ta`biyat ha`m insan o`zara belgili bir nızamlıqlar tiykarında mu`na`sibette boladı. Bul nızamlıqlardı buzıw on`lap bolmas ekologiyalıq apatlarg`a alıp keledi».

Ta`biyatta ha`mme na`rse o`zara baylanısta ekenligin umıtpawımız tiyis. Ta`biyat ha`diyseleri, ma`selen, hawag`a bult shıg`ıp, shaqmaq, jawınnın` quyıwı, bunnan ot-o`len`ler, maysalar suwg`a toyınıwı, ko`geriwi, da`riya-ten`izlerde suwdın` ko`beyiwi yaki qar jawsa, da`n, qırman berekeli bolıwı, buday zu`ra`a`ti mollıg`ı yaki jawın-shashın kem kelgen jılda ha`mme jerdin` sarg`ayıp qurg`ap ketiwi yaki suwdan tejep isletpew aqıbetinde Araldın` qurıp ekologiyanın` izden shıqqanlıg`ı, bir qansha haywanlardın` tu`rleri jog`alıp ketkenligi ha`m basqalar. Sonday-aq, janlı janzatlardı ko`p awlamaw, quslar ha`m haywanlarg`a itibar beriw, hawanı za`ha`rlemew sıyaqlı unamsız aqıbetlerdi, olar keltiretug`ın zıyanlardı oylap ko`riw tiyis. Eger ta`biyat baylıqların tejemesten, abaylamastan islete bersek, aqıbeti jaman awhallarg`a alıp keledi. Ta`biyat ta waqıtı kelip bizden o`sh aladı.

ϴzbekistan Respublikası Prezidenti İslam Karimovtın` «Salamat a`wlad» ma`mleket bag`darlaması en` ulug` ha`m sawap ideya bolıp tabıladı. Ataqlı filosof Seneka: «Keleshek a`wladtı oylamag`an xalıq ja`ha`ndegi en` baxıtsız xalıq esaplanadı» deydi. Haqıyqattan da erten`gi a`wladtı oylamag`an xalıq mayıp bolıwı, qullıqqa tu`siwi ha`m solay etip Jer ju`zinen jog`alıp ketiwi mu`mkin. Salamat a`wlad ana Watanının` keleshegi, tayanıshı ha`m dawamshıları bolıp tabıladı. Durıs

, haqıyqatında da bizin` ana Watanımız ja`nnet ma`kan diyar ekenligi, onda esapsız bag` -ha`remler, da`riyalar, miyweler, azıq awqatlardın` mol-ko`lligi, shıpabag`ısh giyaq ha`m suwlardın` ko`p ekenligi, Jer astında insaniyat ushın barlıq za`ru`r qazılma baylıqlarının` bar ekenligi, xalqı miynetkesh ha`m jaratıwshı ekenligi, saqawatlı, jurttın` bay ekenligi «aq altın» ha`m da`nge ka`n ekenligi mudamı basqa xalıqlardın` ha`wesin keltirgen, itibarında bolg`an. Biz bolsa usınday ja`nnatmakan diyarda jasap atırg`anlıg`ımızdan maqtanıwlarımız, bir shımshım topıraqtı da abaylawımız tiyis. Jaslar ta`biyat penen tanısar eken, olarda ta`biyat go`zallıqlarınan zawıqlanıw menen birge Watang`a muhabbat ha`m sadıqlıq, miynetsu`yiwshilik, estetikalıq, ta`biyattı su`yiw, og`an mehir-muhabbat penen qaraw, onın` elementleri — hawa, suw, topıraq ha`m basqa usı sıyaqlılardan tuwrı paydalanıw, tuwrı mu`na`sibette bolıw tuyg`ıları qa`liplesedi.

Geyde sonday unamsız ha`diyselerge de dus kelinedi, qansha-qansha miynetler, ekonimikalıq sarp-qa`rejetler esesine keletug`ın nandı ayamastan isirap etiw, shıg`ındıg`a taslaw, salma ha`m anhorlarg`a taslandılardı to`giw, shıg`ındı ag`ızıw, ka`rxana shıg`ındıların awdarıp, suw ha`m zamindi, hawanı za`ha`rlew, suwdı orınsız sarplaw sıyaqlı illetlerge jol qoyıladı.

Bunday unamsız ha`diyselerge, apatlarg`a g`a`resizlikke eriskenimizden son` kem-kemnen shek qoyıla baslandı. Sonday eken, ϴzbekistan Konstitusiyasının` 50-statyasında sonday delingen: «Puqaralar qorshag`an ortalıqqa itiyatlıq penen mu`na`sibette bolıwg`a ma`jbu`rdur».

Balalarımızg`a jaslıg`ınan-aq, ne mu`mkin, nenin` mu`mkin emesligin u`yretip barıwımız parız. Ma`selen, daraqtı sındırma, ol bizdi miywesi menen bag`adı, hawanı tazalaydı, saya-salqınlatıwı menen ha`zlik beredi. Aqırı qartayıp, qurg`ag`anı otın bolıp, nan pisiriwge yaki u`y isinde jaraydı.

Quslardı o`ltirmen`, olar bizin` dostımız. Qustın` da janı bar, onın` da palapanı bar. Olda balasın bag`ıwı kerek. Eger siz onı tutıp alsan`ız, onda balaları da ashtan o`ledi, qarg`aydı. Suwdı tejen`, ol sizdi sho`llewden asıraydı, bag`--ha`remlerimizdi ko`gertedi ha`m basqalar. Durıs

, insan ta`biyattan jaralg`an, ol ta`biyattın` bir bo`lekshesi. Ta`biyattın` o`z nızam-qa`desi bar. Ondag`ı ten` salmaqlılıqtı buzıwg`a hesh kimnin` haqqı joq. Ta`biyat insannın` jasawı ushın jaralg`an. İnsan o`mirge keler eken, ta`biyat penen bir pu`tinlikti mudamı sezinip jasaydı. Onı ulug`lag`an sayın bolmıstı, a`tiraptag`ı a`lemdi, ta`biyat inam etken barlıq azıq awqatlardı tutas-pu`tinliligi halında saqlaw ushın ha`reket etedi. Onnan paydalanıw ha`m jasaw ushın gu`resedi. ϴzi bilgen barlıq na`rselerdi o`zinen keyingi a`wladqa qaldırıwg`a ha`reket etedi. Ana ta`biyattag`ı ka`ramatlardan sanalı ra`wishte paydalanadı, turmıslıq ta`jiriybe ha`m ta`lim-ta`rbiya deregi oshag`ı—Ana ta`biyat ekenligin an`lap jasaydı. Ta`biyat inam etken bilimi ha`m bay oy-pikiri menen keleshek a`wladlarg`a o`zinin` miyrasın qaldıradı.

4-ma`selenin` bayanı: «A`sirler tutas bolıp kelgen ma`ha`lde pu`tkil insaniyat, ma`mleketimiz xalqı ju`da` u`lken ekologiyalıq qa`wipke dus kelip qaldı. Bunı sezbew, qol qawıstırıp otırıw— o`zin-o`zi o`limge mahkum etiw menen barabar bolıp tabıladı. ϴkinishlisi, ele ko`p insanlar usı mashqalag`a biypa`rwalıq ha`m juwapkersizlik penen mu`na`sibette bolmaqta».

ϴzbekistan Respublikası Konstitusiyasında «Puqaralar qorshag`an ta`biyiy ortalıqqa itiyatlılıq penen mu`na`sibette bolıwg`a ma`jbu`rdir» (50-statya) yaki ja`ne «Jer, jer astı baylıqları, suw, o`simlik ha`m haywanat du`nyası ha`mde basqa ta`biyiy qorlar ulıwmamilliy baylıq bolıp tabıladı, olardan aqılg`a ug`ras paydalanıw za`ru`r ha`m olar ma`mleket qorg`awındadur», (55-statya) delinedi. Shınında da

, ha`zirgi ku`nde ja`miyettin` qorshag`an ortalıq penen mu`na`sibetinin` buzılıwı ekologiyalıq mashqalalardı keltirip shıg`armaqta. Sonın` ushın jas a`wladtı bu`gingi ku`nnen-aq ekologiyalıq sawatlılıg`ın arttırıw, ta`biyat nızam-qa`deleri menen tanıstırıw, ta`biyattı qorg`awg`a, onı asırap-abaylawg`a, ta`biyat baylıqlarınan o`nimli paydalanıwg`a u`yretiw, ana ta`biyattı su`yiw, mehir-muhabbat tuyg`ısın ta`rbiyalaw tiyis. İnsan anadan tuwılıp, a`lemge kelgen ku`nnen-aq ta`biyat inamlarınan bahramand boladı. Usı hawadan na`pes aladı, a`lemdi tanıydı. Ata-babalarımız ta`biyat baylıqların a`sirler dawamında ko`z qarashıg`ınday asırap, bizlerge miyras etip qaldırg`an. Ha`r birimiz ta`biyattı, haywanat du`nyasın, daraqlardı, giyaqlardı asırap-abaylawımız kerek. A`tirapımızdag`ılardı da ta`biyatqa bolg`an mu`na`sibetlerine itibar beriwimiz, bilmesten na`wshelerdi sındırsa, shıpabag`ısh giyaqlardı basqılasa, go`zzallıq elshileri gu`llerdi u`zse, eskertiw beriwimiz, olardın` paydaları haqqında aytıwımız tiyis. İlajı barınsha o`zimiz na`pes alıp turg`an hawanı, aldımızda ag`ıp turg`an suwdı iplas etpewimiz, bılg`amawımız a`hmiyetli is bolıp tabıladı. Sebebi, ta`biyat sap halında bolsa, xalıq ta salamat boladı. Ekologiya izden shıqpaydı. Ana ta`biyatımız baylıqların biykarg`a israp etpew, qorshag`an ortalıqtı taza saqlawg`a u`yreniwimiz kerek. Biz ta`biyat sırların ko`birek u`yreniwimiz ushın tez-tez ta`biyat qoynına seyil etiwimiz, a`lem o`zgeriwin, pasıllar almasıwların gu`zetiwimiz, ko`p kitaplar oqıp, teoriyalıq ha`m a`meliy bilimlerimizdi arttırıp barıwımız kerek.

Temag`a tiyisli tayanısh tu`sinik ha`m so`z birikpeleri

Ekologiyalıq sana, ekologiyalıq ma`deniyat, etnoekologiyalıq da`stu`rler, xalıq a`debi, xalıq a`debinde ta`biyattı asıraw haqqındag`ı elesletiwler, zamanago`y global ekologiyalıq qarsılıqlar.

Temanı bekkemlew ushın sorawlar

Ekologiyalıq sananın` etnoma`deniyat penen u`ylesimliligi nelerde ko`rinedi?

Ekologiyalıq ma`deniyat ha`m etnoekologiyalıq da`stu`rler haqqındag`ı qanday tariyxıy filosofiyalıq dereklerdi bilesiz?

Xalıq a`debinde ta`biyattı asıraw haqqındag`ı elesletiwler qaysı da`wirlerden baslap qa`liplese baslag`an?

Ta`biyattı asıraw menen baylanıslı qanday xalıq a`detleri ha`m xalıq maqalların bilesiz?

5. İnsan salamatlıg`ın ta`miyinlew ha`m o`mirdi uzaytıwdın` ta`biyiy faktorları neler menen baylanıslı?

6. Zamanago`y global ekologiyalıq qarama-qarsılıqlardı sheshiwdi ma`mleket sho`lkemlerinin` roli qanday?

7. Zamanago`y global ekologiyalıq qarama-qarsılıqlardı sheshiwge jo`neltilgen qanday xalıqaralıq sho`lkemlerdi bilesiz?

8. Ne ushın ekologiyalıq qa`wipsizlik ha`m qorshag`an ortalıqtı qorg`aw mashqalasına ayırıqsha itibarg`a ılayıq mashqala sıpatında jantasamız?

14-TEMA: Jan`alang`an milliy o`zin-o`zi an`law strukturasında etnoma`deniy processler

1. Etnosociallıq ha`m etnoma`deniy processlerdin` milliy o`zin-o`zi an`lawdın` jan`alanıwındag`ı a`hmiyeti.

2. Milliy o`zin-o`zi an`lawdag`ı plyuralizmnin` milliy tikleniw menen baylanısı.

3. Etnoma`deniyatta milletke ta`n bolg`an “paziylet” ha`m “qa`diriyatlar”dın` sa`wleleniwi. Demokratiyalıq reformalar xalıqlar etnikalıq sanasındag`ı o`zgerisler faktorı. Etnikalıq sanadag`ı unamlı ha`m unamsız faktorlar.

1- ma`selenin` bayanı. Etnoma`deniyat mudamı og`ada a`hmiyetli tema bolıp kelgen, bunnan keyin de onın` aktuallıg`ı artıp bara beredi. Sebebi, ol millet bar ekenliginin` tiykarı, onın` bu`gingi ha`m keleshegin ta`miyinleytug`ın ma`nawiy baylıq esaplanadı.

A`sirese, koloniya ha`m eziwshilik azapların o`z basınan keshirgen, etnoma`deniyatı ayaqqa basılg`an xalqımız ushın onı u`yreniw, ele ju`zege shıqpag`an imkaniyatların ashıw, g`alabalıq da`rejesine ko`terilmegen ta`replerin xalqımızg`a, a`sirese jaslarımız sanası ha`m qa`lbine sin`diriw milliy tikleniwimiz procesi bolıp o`tip atırg`an bu`gingi ku`nde onın` aktuallıg`ın ja`ne de artıp barmaqta. Sebebi, mine usınday sharayatta milliy mentalitetimizdi u`stem kommunistlik ideyalar tiykarında o`zgertiw, onı mazmun birden-bir, forması “milliy” bolg`an g`ayrı ilimiy ha`m g`ayrı milliy “ma`nawiyat” tiykarında rawajlandırıwg`a qaratılg`an siyasattın` alıp barılıwı aqıbetinde etnoma`deniyatımız ha`lsiredi, milliy u`rp-a`deti, da`stu`r, qa`diriyat, a`det ha`m meresimlerimiz ayaqqqa basıldı, milletimiz olardan tek mahrum etilip qoymastan, sonın` menen birge olardan u`zilip qaldı ha`m bunın` na`tiyjesinde milletimiz sanası ha`m qa`lbinde “biganalasıw” ruwxıyatın qa`liplestiriw de a`melge asırıldı.

Prezidentimiz İslam Karimov usı processler haqqında “Joqarı ma`nawiyat jen`ilmes ku`sh” shıg`armasında sonday jazadı: “...biz basımızdan keshirgen burıng`ı kolonial du`zim da`wirinde milliy ma`nawiyatımızdı rawajlandırıwg`a pu`tkilley jol qoyılmag`an. Kerisinshe, xalıqımızdın` ta`biyatı, jasaw qa`lpine jat bolg`an kommunistlik ideologiyanı ha`r qanday jollar ha`m u`stemlik penen engiziwge ha`reket etilgen”.

Etnosociallıq ha`m etnoma`deniy processlerdin` milliy o`zin-o`zi an`lawdın` jan`alanıwındag`ı a`hmiyeti ju`da` u`lken. Etnoma`deniyat millettin` botiniy (ishki) ha`m zohiriy (sırtqı) qu`diretin o`zinde an`latadı. Olarsız milletti ko`z aldına keltirip te bolmaydı. Solay eken, millettin` qa`liplesiwi etnogenetik process sıyaqlı uzaq dawam etetug`ın tariyxıy process bolıp, millet etnikalıq tariyxının` en` joqarı shoqqısı, kamalat basqıshı bolıp, birinshiden, bul basqıshqa ko`terilgen xalıqtın` ma`mleketi millet atı menen ju`ritiledi; ekinshiden, millet atı menen ju`ritilgen ma`mleket shegaraları qatan`, qol qatılmas, ja`ha`n ja`miyettshilik sho`lkemleri ta`repinen ta`n alınadı; u`shinshiden, anıq aymaqlıq shegarada ma`milede bolg`an ulıwma millet tili ma`mleket tili biyligi da`rejesine ko`teriledi; to`rtinshiden, xalıqtın` o`zlikti an`law da`rejesi puqaralardın` turmıs mazmunına, ku`ndelik turmıs qa`lpine aylanadı; besinshiden, milletke ta`n milliy mentalitet qa`liplesedi; altınshıdan, ma`mleket ja`miyet ta`repinen basqarıladı, yag`nıy ma`mleket millettin` erk-ıqrarın orınlawshı mexanizmge aylanadı.

2- ma`selenin` bayanı. Bu`gingi ku`nde ja`ha`n ko`leminde milliy faktordın` roli o`lshemsiz da`rejede artıp barmaqta. Milletlerdin` milliy zaminlerge bolg`an umtılıwları ku`sheyip, milliy o`zlikti an`law processleri ku`sheyip barmaqta. Sonın` menen bir waqıtta milletlerdin` sanası ha`m qa`lbin iyelew, etnoma`deniyatların ha`lsizlendiriw ha`mde usı jol menen olardı o`z ideyaları ha`m ma`nawiyatları tiykarına jo`neltiwge bolg`an ha`r tu`rli ku`shler ha`m ag`ımlar da belsendi ha`reket qılmaqta. Prezidentimiz İslam Karimov aytıp o`tkenindey “... bir haqıyqat barlıg`ımiz ushın ayan bolıwı kerek: sergeklik, qırag`ı bolıp jasaw – bul bir ku`nlik yaki bir aylıq, ma`wsimlik ma`sele emes, al ku`ndelikli is, ku`ndelikli a`meliy ha`reket bolıwı tiyis”.

Bunday sharayatta millettin` o`zligin an`lawın rawajlandırıw, onı mine usınday qa`wip-qa`terlerden qorg`awda etnoma`deniyattın` roli artadı.

Etnoma`deniyat tek milliy-ma`nawiy baylıqtı o`zinde ko`rsetip g`ana qoymastan, sonın` menen birge ol milliy birlikti bekkemleytug`ın a`hmiyetli faktorlardan biri bolıp tabıladı. Al milliy birliksiz rawajlanıw da bolmaydi. Usı mag`anada bazar mu`na`sibetleri sharayatında ju`zege keletug`ın keskin qatlamlasıw ha`m onın` na`tiyjesinde payda bolıwı mu`mkin bolg`an milliy pıtıran`qılıqtın` aldın alıwda etnoma`deniyattın` milletti birlestiriwdegi imkaniyatlarınan paydalanıwdın za`ru`rliligi bar.

Ja`ha`nda tu`rli-tuman ko`z qaraslar, ha`r tu`rli milliy, diniy, siyasiy ag`ımlardın` o`zine ta`n ideyaları bar. Olardın` geyparalari o`zara u`ylesimli halda bir-birlerin talap etse, ayırımları bir-birine derlik qarama-qarsı boladı. İdeyalar, ideologiyalar gu`resi na`tiyjesinde ja`ha`nnin` ayırım zonalarında g`alabalıq qırg`ınlar, apatlar ju`z berip atırg`an bolsa, al basqa aymaqlarda geypara ma`mleketlerdin` joqarı da`rejede rawajlang`anlıg`ın gu`zetiw mu`mkin. Demek, ha`r qanday ma`mleket yaki ma`mlekettin` ta`g`diri ko`p jaqtan ideologiyalıq mashqalalarının` qanday sheshimin tabıwına da baylanıslı.

Milliy o`zin-o`zi an`law, milliy tikleniw ideyalar ren`-ba`ren`ligin biykarlap bolmaydı, kerisinshe olar zamirinde, yag`nıy plyuralizm tiykarında rawajlanadı.

Plyuralizm (lat pluralis –ha`r tu`rlilik, ren`-ba`ren`lik) –sociallıq-siyasiy turmısta ha`r tu`rli qatlam, partiya, toparlar ma`plerin an`latıwshı ideyalıq ren`-ba`ren`likti, qaraslar pikirler tu`rli-tumanlıg`ın an`latıwshı tu`sinik bolıp tabıladı.

Ma`mlekette aldıng`ı ideyalar, qaraslar qansha ko`p bolsa, yag`nıy plyuralizm hu`kimdar bolsa, rawajlanıwdın` na`tiyjeli jolın tan`lap alıw ushın imkaniyat sonshelli ken` boladı. Pikirlik gu`res qaraslardın` mag`ana ha`m mazmunı jag`ınan boysınıwg`a, birin-biri tolıqtırıwg`a xızmet etedi.

İdeologiyalıq poligon-adamlar ha`m xalıqlardın` qa`lbi, sanasın iyelewge qaratılg`an ha`r tu`rli ideyalardın` o`zine ta`n sınaw maydanı bolıp tabıladı. A`dette, “poligon” degende qural-jaraq ha`m texnikanı sınaw, armiyanı a`skeriy tayarlıqtan o`tkeriw yaki a`skeriy salada izertlewler alıp barıw ushın mo`lsherlengen arnawlı maydan tu`siniledi. Tariyx o`zge aymaqlardı basıp alıw maqsetinde alıp barılatug`ın urıs qurallarının` u`zliksiz jetilisip barg`anın ko`rsetedi. Ol nayzalardan baslap tap avtomatikalıq qurallarg`a shekem, zembireklerden – jer ju`zinin` ha`r qanday noqatına shekem jetip baratug`ın kontinentaralıq ballistikalıq raketalarg`a shekem bolg`an uzaq rawajlanıw jolın basıp o`tti. Bul qurallar basıp alınıwı kerek bolg`an aymaqlar xalqın fizikalıq joq etiwge qaratılg`an edi. Bu`gingi ku`nde bolsa, o`zge aymaqlardı basıp alıw ushın olardın` xalqın fizikalıq basıp alıw sha`rt emes. Demek, ha`r tu`rli ideologiyalıq ta`sirler aqıbetinde sanası ha`m oy-pikiri basıp alıng`an, qaras ha`m keypiyatları “maqul” jo`neliske o`zgertilgen jergilikli xalıq ko`meginde ha`r qanday baylıq, ta`biyiy resurslarg`a iyelik etiw mu`mkin. Bul bolsa usı jerdin` xalqının` sanası ha`m qa`lbi jat ha`m biygina ideyalar sınap ko`riletug`ın maydang`a aylang`anlıg`ın bildiredi.

Prezidentimiz aytıp o`tkenlerindey, ha`zirgi da`wir ideyalıq qarama-qarsılıqlar quramalı tu`s alg`an, ideologiya poligonları yadro poligonlarınan da qa`wiplirer bolıp baratırg`an da`wir esaplanadı. Atap aytqanda, ma`mleketimiz ishinde o`zlerinin` zıyanlı ideyaların tarqatıwına ha`reket etken, jaslardı aldastırıw, sanasın za`ha`rlew, olar ja`rdeminde ma`mleketti o`z rawajlanıw jolınan shetletip jiberiwdi ko`zde tutqan baxabiyler, “hizbut tahrir”shılardın` ha`reketlerin tap usınday bahalaw mu`mkin.

Ta`lim-ta`rbiya ha`m u`git-na`siyat sisteması ideologiyalıq profilaktikanı a`melge asırıwg`a ja`rdem beredi. Salamat ideologiyanı xalıq qa`lbi ha`m sanasına sin`diriwge xızmet etetug`ın sociallıq du`zilmeler, shan`araq, mektep, mahalla, ma`mleket ha`m ja`ma`a`tt sho`lkemleri de onda o`z ornına iye boladı.

Sonday-aq, Watan, xalıq ma`plerin, doslıq ha`m biradarlıqtı o`zara hu`rmet ha`m ken` peyillikti, u`git-na`siyatlawshı ertekleri, da`stanlar, qosıqları, ayaq oyınlar, ha`r tu`rli ko`rinis mazmunındag`ı ma`nawiy ilajlar ideologiyalıq profilaktikanı a`melge asırıw tu`rleri bolıp tabıladı.

3- ma`selenin` bayanı. Etnoma`deniyat salasında bir qatar ilimiy izlenisler alıp barg`an alımlardan biri U.X. Qorabaev o`zinin` “Etnokultura” monografiyasında etnoma`deniyatqa to`mendegishe anıqlama bergen: “Etnoma`deniyat-bul tariyxıy sociallıq-ma`deniy qa`liplesken miyras, qa`diriyat, pikirler sisteması, obrazlar, qaraslar, oylaw, principler, xalıqtın` o`z tiykarı, biybaha da`stu`rleri, ken` xalıq qatlamının` ta`jiriybesi, a`wladdan a`wladqa o`tetug`ın ha`m turmısta o`z ornın tapqan ma`nawiy-a`dep-ikramlıq jo`nelis (orientaciya)lar bolıp tabıladı”[1].

Etnoma`deniyat o`z ishine joqarıda prof. U.X.Qorabaev ta`repinen ko`rsetilgen bayram u`rp-a`det ma`deniyatı, da`stu`rli oyınlar ma`deniyatı, xalıq dem alıw ma`deniyatı, da`stu`rli xalıq do`retiwshiligi, xalıq ekologiyası ma`deniyatı sıyaqlılar bir qatarda ha`r bir milletke ta`n bolg`an “paziylet” ha`m “qa`diriyatlar”dı de o`z ishine aladı. Atap aytqanda, o`zbek etnoma`deniyatı sistemasına olarg`a ta`n bolg`an sıylasıq, saldamlılıq, andishelelik, xosh kewillilik, mehribanlıq, shan`araq muqaddesligi tuyg`ılardın` u`stinligi, namıs-uyalıw, o`zara ja`rdem, u`lkenge hu`rmet, kishige izzet, haq kewillilik, ken` peyillik ha`m basqa paziyletler de kiredi. Olar qaysı bir da`rejede ha`m ko`riniste basqa millet ha`m elatlarda da bar bolıwı mu`mkin. Lekin olar hesh qashan tap o`zbeklerde bar bolg`an ko`rinis ha`m da`rejede ta`kirarlanbaydı. Tap usı sıyaqlı, o`zbeklerde de tap basqalarda bolg`an paziylet ha`m qa`diriyatlar ta`kirarlanbaydı. Sonın` ushın da milletlerdi bir-birinen parıqlap turatug`ın faktorlarının` orayında mine usı paziyletler, qa`diriyatlar, u`rp-a`detı, da`stu`r, kiyimler ha`m basqalar turadı. Yag`nıy millettin` ken` mag`anadag`ı ma`nawiy a`dep-ikramlıq ruwxıy baylıqları ha`m olardı o`zinde an`latatug`ın materiallıq baylıqları “etnoma`deniyat”tı du`zedi.

Eger o`zbeklerge ta`n bolg`an paziyletlerdin` qaysı birin alıp qarasaqta, olardag`ı o`zine ta`nlik “materiallıq ma`deniyatta” anıq ko`riniwin an`law mu`mkin. Atap aytqanda, o`zbeklerge ta`n bolg`an saldamlılıq olardın` a`wlad-ajdadlarınan bizge shekem jetip kelgen arxitekturada binalardag`ı bir qa`liplilik ha`m salabatında ko`zge taslansa, o`zara ja`rdem, hashar mahallada tuwg`an-tuwısqanlar ortasında toy, mereke o`tkeriwde yaki u`y-jay qurılısında bir-birlerine materiallıq ja`rdem ko`rsetiw, mehribanlıqtı bir adamnın` basına mu`siybet is tu`sse yaki kekseler, balalarg`a ata-ana, ag`a-iniler, apa-sin`iller ortasındagi o`zara mu`na`sibetlerde ayqın ko`zge tu`siwin ko`riw mu`mkin. Olardın` ko`pshiligi basqa milletlerde ushıramaydı. Olar uzaq tariyxıy rawajlanıw procesinde qa`diriyatlar da`rejesine ko`terilgen biybaha paziyletler esaplanadı. Bunnan basqa, bu`gin ja`ha`nde ju`z berip atırg`an alg`aw-dalg`aw, biygu`na insanlar basına u`lken apatlar keltirip atırg`anlardan birin biri ko`re almawshılıq, ishi tarlıq, jawızlıq, u`stemlik etiwler ha`wij alıp atırg`an sharayatta ϴzbekistandag`ı turaqlılıqtın` tamırları haqqında pikir ju`ritetug`ın bolsaq, birinshi gezekte o`zbek milletine ta`n bolg`an, andishelelik, sıpayılıq, ja`ma`a`tlilik ha`m ken` peyillik sıyaqlı paziyletlerdin` ja`nede dawam etiwinde ko`zge taslanadı. Bir is islenetug`ın bolsa, ko`pshilik penen bama`slaha`t a`melge asırıw, hashar, bar mashqalalardı hawlıqpastan, ha`mme ta`replerin oylap, a`lle qashan-aq qa`diriyatqa aylang`an “jeti ma`rte oylap, bir ma`rte kes” xalıq maqalına a`mel etip, “u`lkenge hu`rmet”, “kishige izzet” naqılına muwapıq turmıs keshiriw, qon`sılas bolıp jasap atırg`an ha`r tu`rli millet, elat ha`m ha`r tu`rli dinlerge isenim qılıwshılardı hu`rmet etiw sıyaqlı paziyletler o`zbekler milliy mentalitetindegi ayırıqsha ajıralip turatug`ın paziyletler esaplanadı. Bu`gingi en` quramalı ekonimikalıq sharayatta olardın` turaqlılıqtı ta`miyinlewdegi a`hmiyeti ha`m ornı u`lken ekenligin ayırıqsha aytıp o`tiw tuwrı bolar edi.

Sociolog, prof. M.Bekmurodovtın` aytıp o`tkenindey, o`zbeklerdegi ja`ma`a`tliliktin` tamırları uzaq tariyxıy rawajlanıw ha`m turmıs keshiriw sha`rt-sharayatları menen baylanıslı. Ol bunday jazadı: “o`zbek xalqı a`sirler barısında ja`ma`a`t bolıp jasap kelgen ha`m shan`araqtı, o`z urıwı, el-elatı, watanı, ka`sip-ka`rine sadıqlıq tiykarg`ı tamal tası wazıypasın o`tegen”[2].

4-ma`selenin` bayanı. Bu`gin demokratiyalıq reformalar xalıqlar etnikalıq sanasındag`ı o`zgerisler faktorı sıpatında moyınlanbaqta. Onda, demokratiyanın` o`zi ne, belgileri, tiykarg`ı sha`rtleri nelerden ibarat? Demokratiyada erkinlik, ten`lik, ma`nawiyat, qa`dir -qımbat qanday boladı? Ha`m, biz demokratiyanı qanday tu`sinemiz?

A`dettegidey talqılawlarg`a qarsı halda, demokratiya keshe payda bolg`an joq, qalaberse, ol Batıstın` o`nimi de emes, kerisinshe, demokratiya a`yyem-a`yyemnen Shıg`ısta qa`liplesken. Sonday bolsa da biz ko`p jıllıq sivilizaciya tariyxın greklerden, rimlilerden baslap u`yrengen bolsaq-ta, a`yyemgi ma`deniy rawajlanıw negizinde hindlerden, olardan da aldınıraq qıtaylılardan tu`rkiy ajdadlarımız bolg`an hindlerden baslang`an bu`gin biz ushın sır emes. ϴtmishte Konfusiyden bul o`tkinshi ja`ha`nde adamday jasaw ushın kerek bolatug`ın joldı, turmıs qa`lpin bir g`ana so`z benen an`latqanda, ol qanday so`z bolar edi dep sorag`anında ol — ken`lik, balalarım, ken`lik!, degen eken.

Negizinde demokratiya sol — ken` peyillik, murasa, birewdi shıdap esitiw, ken`eyiw, ja`njellerdi siyasiy jol menen sheshiw, qanshelli qolaysız bolmasın, o`zgeshe pikirdi de esite biliw, ha`mme sociallıq qatlamlar menen, xalıq penen esaplasıw bolıp tabıladı. İnsaniy mu`na`sibetlerdegi mine usı ken` peyillikti ma`mleket siyasatına aylandırıp, onı „demo­kratiya" dep ataydi.

Ha`zirgi da`wirde „demokratiya"nın` bir neshe mag`anaları bar. “Demokratiya”nın` birinshi mag`anasın onın` etimologiyası, yag`nıy atama sıpatında kelip shıg`ıwı menen baylanıslı. Sebebi, a`yyemgi Greciyada payda bolg`an “demokratiya” ataması demos — „xalıq", kratos — „ha`kimiyat"tan ibarat bolıp, „xalıq ha`kimiyatı" dep awdarma islenedi. AQSh tın` prezidenti A. Linkoln usı anıqlamanı ja`nede tu`sinerlirek etip, „demokratiya — xalıq ushın xalıq saylagan xalıq basqarıwı bolıp tabıladı", dep tu`sindiredi. (gojerment of the people, bu the people, for the people.) Joqarıdag`ı anıqlamalarg`a go`re, demokratiya xalıqtın` o`zinen kelip shıg`adı („of"), xalıq ta`repinen a`melge asırıladı („bu"), xalıq ma`pleri ushın xızmet etedi („for").

Biraq, ayırım avtorlar „demokratiya" so`zinin` shın mag`anası, ko`pshilik oylag`anınday, „xalıq ha`kimiyatı" emes, al „jaqsılar ha`kimiyatı" („demos" — mu`liksiz, yoshqın, lawazımsız) dep esaplaydı2. Bul pikirdi biykar etiw sonın` ushın da mu`shkil, A`yyemgi Greciyadag`ı Afina ma`mleketinde 400 mın` xalıq bolıp, onın` tek g`ana 40 mın`ı g`ana ten` huqıqlı puqaralar bolg`an3. Mine usı on payız xalıq pu`tkil „demos" atınan ha`kimiyatqa dawagerlik qılg`an. Bunın` u`stine hayallar, ko`ship kelgenler, qullar siyasiy huqıqlarg`a iye bolmag`an.

Demokratiyanın` etimologiyalıq anıqlamag`a qarag`anda ken`irek tu`siniw onın` ekinshi mag`anasın keltirip shıg`aradı. Og`an go`re demokratiya — „basqarıw ha`m qararlar qabıl etiwinde ag`zalardın` ten` qatnasıwına tiykarlanıwshı ha`r qanday sho`lkemnin` du`zilis forması" dep ta`n alınadı.

U`shinshi mag`anada demokratiya qa`diriyatlardın` belgili bir sistemasına tiykarlanıwshı sociallıq du`zim idealı sıpatında tu`siniledi ha`m onın` qa`diriyatlarına erkinlik, ten`lik, insan huqıqı, xalıq suvereniteti ha`m basqalar kiritiledi.

To`rtinchi mag`asıda demokratiya xalıq ha`kimiyatshılıg`ı, demokratiyalıq maqsetler ha`m ideallardı a`melge asırıw ushın sociallıq ha`m siyasiy ha`reketler sıpatında qaraladı.

Bu`gingi demokratiyalıq reformalar sharayatında xalıqlar etnikalıq sanasındag`ı o`zgerislerge, bu`gin etnoma`deniy turmısımızda ju`z berip atırg`an evolyucion processlerge teren`irek qaraytug`ın bolsaq, pikirimizshe, onda bes o`zgesheliginin` ju`z berip atırg`anın ko`riwimiz mu`mkin. Olar: birinshiden, burıng`ı ken`es hu`kimdarlıg`ı sharayatında ayaqqa basılg`an milliy u`rp-a`det, da`stu`r, qa`diriyat, meresim ha`m a`detlerdin` qaytadan tikleniwinin` a`melge asırılmag`anı; ekinshiden, milliy-ma`nawiy miyrastın` qayta tikleniwi ha`m onı g`alabalastırıw procesi ju`z berip atırg`anı; u`shinshiden, ayırım tiklenip atırg`an u`rp-a`det, da`stu`r qa`diriyat, a`det ha`m meresimler milliy-ma`nawiy turmısımızdan bekkem orın almay atırg`anlıg`ı; olar da`stu`rli ko`rkem o`ner, kiyiniw ha`m turmıs keshiriw menen baylanıslı geypara meresimlerde ko`zge taslanbaqta; to`rtinshiden, olardı asa “zamanago`ylestiriwge” bolg`an umtılıwlardın` ku`sheygenligin ko`riw mu`mkin. A`sirese mine usı, asa “zamanago`ylestirilgennin` eki jo`nelisinde: a) milliy u`rp-a`det, da`stu`r, qa`diriyat, meresim ha`m a`detlerge bir topar bazar mu`na`sibetlerinin` jaratqan imkaniyatlarınan paydalanıp, materiallıq jaqtan qu`direti artqan milletleslerimiz ta`repinen, olardın` “menmenlik”ke berilip atırg`anlıg`ı aqıbetinde “jan`a” tu`s berilip atırg`anlıg`ı; b) ha`zirgi da`wirdegi ja`ha`n globallasıwının` jedellesiwi aqıbetinde milliy u`rp-a`deti, da`stu`r, qa`diriyat meresim ha`m a`detlerimizge sırt el, a`sirese batıs qa`diriyatlardın` ta`sirin ku`sheytkenliginde; besinshiden, tiklenip atırg`an da`stu`rli u`rp-a`deti, da`stu`r, qa`diriyat, a`det, meresimler menen batıs ma`mleketleri xalıqlarının` bizin` milliy mentalitetimizge qarama-qarsı bolg`an jen`il-jelpi u`rp-a`det, da`stu`r, qa`diriyat, ko`rkem o`ner ha`m a`dep-ikramlılıqlarg`a jaslarımız ta`repinen eliklewshiliktin` ku`sheyip atırg`anlıg`ı ortasındaúı qarama-qarsılıktın` bar ekenliginde ko`zge taslanbaqta.

Temag`a tiyisli tayanısh tu`sinik ha`m so`z birikpeleri

Etnosociallıq ha`m etnoma`deniy processler, milliy o`zin-o`zi an`lawdın` jan`alanıwı, plyuralizm, “paziylet” ha`m “qa`diriyatlar”, demokratiya, demokratiyalıq reformalar, xalıqlardın` etnikalıq sanası, etnikalıq sanadag`ı unamlı ha`m unamsız faktorlar, sociallıq psixologiya, ekonimikalıq sociallasıw, sociallıq faktorlar, megafaktorlar: transmilliy korporaciyalar, xalıqaralıq sho`lkemler; makrofaktorlar: ma`mleket, el, ma`deniyat; mezofaktorlar: etnos (millet), aymaqlıq sha`rt-sharayatlar, qala ha`m awıllar, g`XQ; mikrofaktorlar: shan`araq, miynet ja`ma`a`ti, ta`lim mekemeleri yaki diniy mekemeler.

Temanı bekkemlew ushın sorawlar

1. Etnosociallıq ha`m etnoma`deniy processlerdin` milliy o`zin-o`zi

an`lawdın` jan`alanıwındag`ı a`hmiyeti qanday?

2. Etnoma`deniyat millettin` botiniy (ishki) ha`m zohiriy (sırtqı) qu`diretin o`zinde an`latıwın mısallar menen tu`sindirin`...

3. Milliy o`zin-o`zi an`lawdag`ı plyuralizmnin` milliy tikleniw menen

baylanısı qay ta`rizde ko`zge taslanadı?

4. Etnoma`deniyatta milletke ta`n bolg`an “paziylet” ha`m “qa`diriyatlar”dın` sa`wleleniwine mısallar keltirin`...

5. Ne ushın demokratiyalıq reformalardı xalıqlar etnikalıq sanasındagi o`zgerisler faktorı dep esaplaymız?

6. “Demokratiya” so`zinin` etimologiyasın tu`sindirin`...

7. Bu`gingi ku`nde jaslardın` ekonimikalıq sociallasıwına ta`sir etiwshi qanday faktorlar bar?

8. Etnikalıq sanadag`ı unamlı ha`m unamsız faktorlarg`a mısal keltirin`...