5 gacha sanashni o‘rgatish
Sanashni o‘rgatish maqsadini (narsalarni sanab chiqibgina nechta? (qancha?)
degan savolga aniq javob berish mumkin) tushunib olishiga va sanash vositalarini:
sonlarni tartib bilan atashni va ularning to‘plamning har bir elementiga bo‘lgan
munosabatini bilib olishiga yordam berishi kerak.
To‘rt yoshli kichkintoylarga ayni bir vaqtda bu faoliyatning ikki tomonini
o‘zlashtirish qiyinlik qiladi. Shuning uchun o‘rta guruhda sanoqqa o‘rgatishni ikki
bosqichda amalga oshirish tavsiya etiladi.
Birinchi bosqichda ikki to‘plamdagi sonlarni taqqoslash asosida bolalarga
mazkur faoliyat (natijaviy sonni topish)ning maqsadi ochib beriladi. Bolalarni 1 va
2, 2 va 3 element to‘plamlarini farqlashga va tarbiyachining sanashi asosida natijaviy
sonni aytib berishga o‘rgatiladi. Bunday “hamkorlik” oldingi ikki mashg‘ulotda
amalga oshiriladi. Ular bu tafovu-tlarni sonlar bilan belgilaydilar va mana bunga
ishonch hosil qiladilar: guruhlardagi narsalar soni teng, demak, narsalarning miqdori
ayni bir so‘z bilan ifodalanadi (2 ta qizil doiracha va 2 ta havo rang doiracha), bitta
narsani qo‘shdilar (oldilar), narsalar soni ko‘paydi (kamaydi) va bu guruh yangi so‘z
bilan ifodalana boshladi. Bolalar har bir son narsalarning ma’lum miqdorini
bildirishini tushuna boshlaydilar va sonlar o‘rtasidagi bog‘lanishlar (katta, kichik va
shu kabilar)ni asta-sekin o‘zlashtirib boradilar. Pedagog (tarbiyachi) birida
ikkinchisidagiga qaraganda bitta narsa ko‘proq bo‘lgan ikki narsalar yig‘indisini
taqqoslashni tashkil qilib, narsalarni sanaydi va bolalar diqqatini natijaviy songa jalb
etadi. U avval qaysi narsalar ko‘proq (kamroq)ligini, so‘ngra esa qaysi son ko‘pligi
va qaysisi kamligini aniqlaydi. Bolalarning narsa to‘plam- laridagi sonlarni
farqlashlari va ularni so‘zlar (sonlar) bilan atalganlari sonlarni taqqoslash uchun asos
bo‘ladi.
Bоlalar faqat navbatdagi sonni qanday olish
mumkinligini emas, balki undan oldingi sonni: 2
dan 1 ni, 3 dan 2 ni va shu kabilarni predmetlar
(narsalar) yordamida qanday olish mumkinligini
ham ko‘rishlari muhim.
Tarbiyachi goh bitta narsa qo‘shib guruhni
ko‘paytiradi, goh undan bitta narsani olib kamaytiradi. Har gal qaysi narsalar
Ko‘proq, qaysilari kamroq ekanligini aniqlab, sonlarni taqqoslashga o‘tadi.
U bolalarni faqat qaysi sonning ko‘pligini emas, balki kamligini ko‘rsatishga
(2-2, 3>2, 2<3 va shu kabilar) o‘rgatadi.
Bolalarga qayerda 1 ta, qayerda 2 ta, qayerda 3 ta narsa borligini aytish va
ko‘rsatish taklif qilinadi, bu 2, 3 ta narsaga ega bo‘lgan to‘plamlar bilan tegishli
so‘zlar sonlar o‘rtasidagi asosiy aktiv bog‘lanishlarni aniqlashga xizmat qiladi.
Bolalar nutqida narsalar va sonlarning yig‘indilarini taqqoslash natijalarini aks
ettirishga katta e’tibor beriladi. (“Sabzilar olxo‘rilardan ko‘proq, olxo‘rilar
sabzilardan kamroq. 4 ko‘p, 3 esa kam 3 dan 4 ko‘p, 5 dan kam”).
Bolalar ikkinchi bosqichda hisoblashni bilib oladilar, avval 3 gacha bo‘lgan
narsalarning hisobini olishga, keyin esa 4 va 5 gacha bo‘lgan narsalarni sanashga
o‘rganadilar.
Bolalar 2 va 3 ta narsadan iborat bo‘lgan to‘plamlarni bir-biridan farq qilishni
o‘rganib olganlaridan so‘ng nechta?(qancha?) savoliga faqat narsalarni sanab
chiqibgina aniq javob berish mumkinligini bilgarilaridan keyin ularni 3 gacha
bo‘lgan, keyinchalik 4 va 5 gacha bo‘lgan narsalarni sanashga o‘rgatiladi.
Birinchi mashg‘ulotlardan boshlaboq sanashni shunday o‘rgatib borish kerakki,
natijada bolalar har bir sonning qanday hosil bo‘lishini, ya’ni natural son
tuzilishining umumiy prinsipini tushunib olsinlar. Shuning uchun har bir keyingi
sonning hosil bo‘lishini ko‘rsatishdan avval undan oldingi son qanday hosil
bo‘lganligi eslatib o‘tiladi. 2-3 sonlarini izchillik bilan taqqoslash bolalarga, har
qanday natural sonning bittadan ko‘pligini va boshqasidan, “qo‘shni sondan”
kamligini (3<4<5), bittadan kam birorta ham natural son yo‘qligini ko‘rsatish
imkonini beradi.
“Ko‘p”, “kam” tushunchalarining nisbiyligini bolalar keyinchalik shu asosda
bilib oladilar.
Ular narsalar to‘plamlarini mustaqil ravishda o‘zgartirishni o‘rganishlari kerak.
Masalan, qanday qilsa narsalarning soni bab-baravar bo‘lishini, 2 ta narsa (4 ta
narsa) o‘rniga 3 ta narsa bo‘lishi uchun nima qilish kerakligini hal qilishlari lozim.
O‘rta guruhda sanash ko‘nikmalari batafsil mashq qilinadi. Tarbiyachi sanash
usullarini bir necha marta ko‘rsatadi va tushuntirib beradi, bolalarni narsalarni o‘ng
qo‘l bilan chapdan o‘ngga qarab sanashga; musiqa asboblari nomlari; musiqa
tovushlarini sanash va anglash, sanash jarayonida narsalarni qo‘l tekkizib navbati
bilan ko‘rsatishga, oxirgi sonning nomini aytib, yakuniy ishora qilishga, narsalar
guruhi atrofidan qo‘lni yurgizib chiqishga o‘rgatadi.
Bоla sanash harakatlari ko‘nikmalarini o‘zlashtirib olganidan so‘ng, ularni
foydalaniladigan predmetlar bilan tanishtirish zarur. Bu yerda izchillik taxminan
quyidagicha bo‘lishi mumkin: bolalar har bir narsaga qo‘l tegizib ovoz chiqarib
sanaydilar; predmetlarga ko‘rsatkich tayoqchani tekkizib ovoz chiqarib sanaydilar;
ma’lum masofada turib ovoz chiqarib sanaydilar; ichlarida pichirlab sanaydilar.
To‘rt yoshli kichkintoylar ichlarida o‘ylashni bilmaydilar, ularda sanash
ko‘nikmalari mustahkam emas, shuning uchun ularga ichlarida sanashni taklif etib
bo‘lmaydi.
Sаnash
ko‘nikmalarini
mustahkamlash uchun bir qancha
mashqlar bajariladi. Mustaqil sanash
uchun qulaylik yaratish maqsadida
sanaladigan
narsa,
mashg‘ulotlar
sharoiti o‘zgartiriladi, bolalarning jamoa bo‘lib ishlashi ularning qo‘llanmalardan
foydalanib
mustaqil
ishlashi
bilan
almashtirib
turiladi,
ish
usullari
xilmaxillashtiriladi. Turli xil o‘yin mashqlaridan, shu jumladan, faqat narsalarning
sanash ko‘nikmasini mustahkamlash imkonini beruvchi o‘yin mashqlaridan
foydalanibgina qolmay, balki narsalar ning shakli, o‘lchami haqidagi tasavvurlarini
shakllantirishga, fazoda mo‘ljal olishni o‘rgatishga imkon beradigan o‘yin
mashqlaridan ham foydalaniladi. Sanash narsalar o‘lchamlarini aqqoslash bilan;
geometrik shakllarni farq qilish va ularning gilarini ajratib ko‘rsatish bilan; fazoviy
yo‘nalish (chapdan, 0 ngdan, oldinda, orqada)larni aniqlash bilan bog‘lanadi.
Bolalarga tevarak-atrofdan ma’lum miqdordagi narsalarni kuzatish taklif
qilinadi. Oldin bolaga namuna (ko‘rgazma) beriladi. Ko‘rgazmada nechta doiracha
bo‘lsa, shu doirachalar soniga teng o‘yinchoq yoki buyum izlaydi. Keyinchalik
bolalar faqat so‘z asosida harakat qilishga o‘rganadilar (“4 ta o‘yinchoqni top”).
Tarqatma material bilan ish olib borayotgan vaqtda bolalarning hali narsalarni sanay
olmasliklarini nazarda tutish kerak. Avval bolalarga hisoblash emas, balki sezish,
sanash ko‘nikmasini talab qiladigan topshiriqlar. Ma’lumki, 5 ichida bo‘lgan teng
va teng bo‘lmagan (bitta ko‘p yoki bitta kam) miqdordagi narsalarning ikki
to‘plamini taqqoslash bolalarga birinchi beshlik sonining qanday tashkil topishini
eslatish imkonini beradi.
Teng, teng emas, ko‘p, kam va sanoqning nisbatlarini aniqlash uchun ikki
guruh predmetlarini birma-bir taqqoslash usullarini bolalar ongiga yetkazish
maqsadida to‘plamlarni tenglashtirishga oid topshiriqlar beriladi, masalan: “Hamma
bolalarga yetadigan piyolalar olib kel”,— va hokazo. Bolalarni narsalarni tartib bilan
chapdan o‘ngga qarab sanashga, sanoq yakunining nomini aytishga o‘rgatish
sanoqko‘nikmalarining mustahkamlanishiga olib keladi.
Katta guruhda sonni xotirada saqlab qolish mustahkamlanib boriladi. Buning
uchun predmetlarni sanab chiqish mashqlari asta sekin murakkablashtirib boriladi.
Masalan, bolalarga ayni bir vaqtdagi son aytiladi, darhol ikki xil predmetni yoki bir
xildagi, ammo bir-biridan rangi yoki hajmi jihatidan farq qiladigan predmetlarn
sanab chiqish taklif qilinadi. Predmetlar nomi ularningjoylashish o‘rni bilan
bog‘lanadi.
Bolalar sonni xotirada eslab qolishga, predmetlarni bittalab olishga, sonlarning
olingan har bir predmet bilan munosabatini aniqlashga, bajarilgan topshiriq haqida
hisobot berishga o‘rgatiladi. Ba’zi bir
fazoviy tasavvurlar o‘ziga nisbatan
predmetning joylashish o‘rni oldida,
orqasida, chapda, o‘ngda: qog‘oz varag‘i
yuzasida tasvirlangan predmetlarning joylashishi yuqorida, pastda, chap tomonda,
o‘ng tomonda, o‘rtada kabilar mustahkamlanadi.
3> Do'stlaringiz bilan baham: |