1. Mashg‘ulot mavzusi

---

1.

 

Mashg‘ulot mavzusi:

 

Oziqalarning to‘yimliligini kimyoviy tarkibi asosida   

baholash. 

 

Mashg‘ulot  maqsadi:

 

oziqalarning  to‘yimliligini  kimyoviy  tarkibi  asosida 

baholashni o‘rganish.

  

Uslubiy  ko‘rsatmalar.

    Oziqalarning  to‘yimlilik  darajasiga  baho  beradigan 

birlamchi  ko‘rsatkich  bu  ularning  kimyoviy  tarkibidir.  O‘simlik  va  hayvon 

tanasining kimyoviy  tarkibi o‘rtasidagi katta farq bo‘lishiga qaramasdan ularning 

tarkibida  o‘xshashliklar  ham  mavjud.  O‘simlik  va  hayvon  organizmlarida  davriy 

sistemadagi deyarli barcha elementlar mavjud, bu elementlarning 98,5% ni vodorod, 

kislorod, uglerod, azot, kalsiy va fosforlar tashkil etadi.  

 

Hayvon  va  o‘simlik  organizmi  tarkibidagi  kimyoviy  elementlar  organik  va 

anorganik  birikmalar  tarkibiga  kiradi.  Organik  birikmalarga  protein,  yog‘, 

ugdevodlar,  vitaminlar  va  boshqa  biologik  faol  moddalar  kiradi.  Anorganik 

birikmalarga mineral moddalar va suv kiradi.  

Oziqalarning  kimyoviy  tarkibini  aniqlash  uchun  birinchi  navbatda 

oziqalarning xususiyatiga qarab o‘rnatilgan tartibda ulardan o‘rtacha namuna olinadi 

va  laboratoriya  sharoitida  qurutish  usuli  bilan  uning  namligi  aniqlanadi.  SHuni 

ta’kidlash  joizki,  oziqa  tarkibidagi  namlik  miqdori  uning  to‘yimlilik  darajasini 

belgilmaydi,  chunki  suv  anorganik  modda  bo‘lib  energetik  qiymatga  ega  emas. 

Namlik  darajasi  oziqaning  texnologik  xususiyatini  belgilovchi  ko‘rsatkich 

hisoblanadi,    chunki  turli  hil  oziqalarni  tayyorlashda,  masalan  silos,  senaj  va 

boshqalarda  namlik darajasi oziqaning konservatsiyalanish xususiyatini belgilaydi, 

bundan tashqari namlikning me’yordan ziyod bo‘lishi zararli  mikroorganizmlarning 

(chirituvchi  bakteriyalar,  mog‘or  bostiruvchi  zambrug‘lar)    rivojlanishiga  sabab 

bo‘ladi. 

Oziqa  tarkibida  suvdan  qolgan  qism  quruq  modda  hisoblanadi  va  uning 

tarkibida anorganik va organik moddalarning saqlanishi aniqlanadi.  

  Anorganik  moddalar  guruhiga  xom  kul  kiradi.  Xom  kul  mineral 

moddalardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  uning  tarkibiga  makro-  va  mirkoelementlar 

kiradi. Makroelementlarga kalsiy, fosfor, kaliy, natriy, xlor, magniy va oltingugurt 

kiradi.  Mikroelementlarga esa temir, rux, mis, yod, molebden, marganets, kobalt va 

selen kiradi. Oziqalar tarkibida makroelementlar grammlarda, mikroelementlar esa 

milligramm yoki mikrogrammlarda  o‘lchanadi. 

 

 

 

 

 

---

 

1-chizma 

Oziqalarning kimyoviy tarkibini aniqlash  chizmasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xom protein boshqa moddalardan azot saqlashi bilan ajaralib turadi va azot 

saqlaydigan  organik  moddalar  guruhiga  kiradi.  Uning  tarkibiga  oqsil  va  oqsil 

xususiyatga ega bo‘lmagan azot tutuvchi birikmala (amidlar) kiradi. Amidlar guruhi 

erkin aminokislotalar, aminokislotalar amidlari, azotli alkoloidlar, organik ishqorlar 

va  ammoniy  birikmalar,  shu  jumladan  nitrat  va  nitritlardan  ham  tashkil  topgan. 

Ayrim amidlar o‘simlik organizmida oqsil sintezi to‘lig‘icha hosil bo‘lmagan yoki 

ferment  va  bakteriyalar  yordamida  parchalanish  jarayonida  hosil  bo‘ladigan 

mahsulotlardir.  

Oziqalar  tarkibidagi  yog‘  va  uglevodlar  azot  saqlamaydigan  moddalar 

guruhiga  kiradi.  YOg‘lar  glitserin  va  yog‘  kislotalaridan  tashkil  topgan  bo‘lib, 

tarkibida  uglevodlarga  nisbatan  kislorod  kam  saqlab,  uglerod  va  vodorodni  ko‘p 

saqlaydi, yog‘ning oksidlanish paytida uglevodlarga nisbatan 2,25 marotoba ko‘p 

energiya  ajratadi,  shuning  uchun  organizmda  asosiy  energetik  manba  bo‘lib 

hisoblanadi. YOg‘ olinadigan o‘simlik urug‘larida (paxta chigiti, soya, kungabaqar, 

ОЗИҚА 

Сув 

Қуруқ модда 

Энергия 

Умумий

 

 

Алмашинув 

Органик моддалар 

Хом кул (минерал моддалар) 

Хом протеин: 

- парчаланадиган (ПП) 

- парчаланнмайдиган (ПнП) 

 

Хом ёғ 

   

Углеводлар 

Биологик фаол 

моддалар (витаминлар, 

ферментлар, 

гормонлар ва бошқ.) 

Структурасиз  

Структурали 

 

Оқсиллар 

Амидлар 

Клетчатка (лигнин, 

целлюлоза, 

гемицеллюлоза

–

НДК) 

Крахмал, қандлар, 

органик кислоталар ва 

бошқа АЭМ 

---

zig‘ir, kunjit, mashar   va bosh.) hamda ularni qayta ishlashdan qolgan qoliqlarida  

(shrot va kunjara) yog‘ ko‘p miqdorda saqlanadi.  

 

Hazmlanish xususiyatiga qarab uglevodlar ikki guruhga, ya’ni strukturali va 

strukturasiz  uglevodlarga  bo‘linadi.  Birinchisiga  xom  kletchatka  va  ikkinchisiga 

azotsiz ekstraktiv moddalar (AEM) kiradi.  

 

Xom  kletchatka  tarkibiga  sellyuloza  (shaxsiy 

 

kletchatka),  gemitsellyuloza 

(pentozalar va geksozanlar) va qiyin hazmlanadigan moddalar (ligin, kutin, suberin) 

kiradi. Kletchatka faqat o‘simlik tarkibida uchraydi va  hujayrani tashqi muhitdan 

himoya  qilib  tarkibida  hazmlanishi  qiyin  bo‘lgan  moddalarni  saqlaganligi  uchun, 

boshqa  to‘yimli  moddalarga  nisbatan  qiyin  hazmlanadi.  Oziqa  tarkibidagi  xom 

kletchatka miqdori ham uglevod sifatida uning energetik to‘yimliligini belgilashda 

ishtirok  etadi.  Kletchatkani  ko‘p  saqlaydigan  oziqalarga    dag‘al  poyali  oziqalar 

kiradi, ya’ni pichanlarda 25-26%, samonlarda – 33-42% kletchatka saqlanadi.   

 

Xom  kletchatka  tarkibida  neytral-detergent  kletchatka  (NDK)  va  kislotali-

detergent  kletchatka  (KDK)  aniqlanadi.  Oziqa  namunasiga  neytral-detergent 

etirmalari  ta’siridan  so‘ng  qolgan  qism  NDK  deb  nomlanib,  uning  tarkibiga 

sellyuloza  va  lignin  kiradi.  Oziqa  namunasiga  kislotali-detergent  eritmalari 

ta’siridan so‘ng qolgan qism KDK deb nomlanib uning tarkibiga gemitsellyuloza va 

NDK kiradi.  

 

 Azotsiz  ekstrakt  moddalarning  (AEM)  asosiy  qismini  kraxmal  va  qandlar 

tashkil etadi, bundan tashqari ularga organik kislotalar (shavel, olma, sut, sirka, moy 

kislotar), inulin va pektin moddalar kiradi. 

   

Kraxmal  ko‘p  miqdorda  don,  ildizmeva  va  tuganaklarda  saqlanadi,  ularda 

quruq  modda  tarkibining  50-60%  ni  kraxmal  tashkil  etadi,  kartoshkada  14%.  

Kraxmalning  o‘ziga  xos  shakli  inulindir,  u  ko‘p  miqdorda  topinambur  (er  noki) 

tuganagida saqlanadi.  Hayvonlar organizmida kraxmalga o‘xshash bo‘lgan uglevod 

bu glikogendir, u asosan muskul va jigarda zahira sifatida to‘planadi.  

 

Qandlar  (glyukoza,  fruktoza,  mannoza  va  boshq.)  ko‘p  miqdorda  ildiz  va 

tuganak  mevalilarda  hamda  o‘simlik  poyasining  shiralari  tarkibida  saqlanadi. 

Hayvonot olamidan olinagan qandning  yagona vakili bu laktozadir, u sut tarkibida 

3-6 % atrofida saqlanadi.  

Bundan  tashqari  organik  moddalar  guruhiga  biologik  faol  moddalar  ham 

kiradi (vitamin, ferment va boshqalar). Bu moddalar oziqa tarkibida kam miqdorda 

bo‘lishiga qaramay modda almashinuvi jarayonlarida katta ahamiyatga egadir.  

 

Oziqalar tarkibidagi to‘yimli moddalar miqdori o‘zgaruvchan bo‘lib bir qator 

omillarga, ya’ni tuproq tarkibi, ob-havo va iqlim sharoiti, o‘simliklarni o‘g‘itlash,  

agrotexnika, o‘simliklarning vegitatsiya davri va boshqa bir qancha omilarga bog‘liq 

bo‘ladi.