1-mashg’ulot Ishlab chiqarish xarajatlari to’g’risida tushuncha

MT = MX+IX+ST+A+BIX / M 
Bu erda: 
MT - mahsulot tannarxi, so’m / dona, so’m / kg va boshqa; 
MX - ishlab chiqarishning moddiy harajatlari, so’m; 
IX - ishlab chiqarish xususiyatidagi mehnatga haq to’lash 
harajatlari, so’m; 
ST - ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta 
to’lovlari, so’m; 
A - asosiy vositalar amortizatsiyasi, so’m; 
BIX - boshqa ishlab chiqarish harajatlari, so’m; 
M - mahsulot miqdori, tsentner, dona, kg, tonna va hakazo. 
Korxonada rejadagi (biznes-rejada belgilangan) va haqiqiy (hisobot bo’yicha 
haqiqatda erishilgan) tannarx hisoblab borilishi mumkin. Bu rejalashtirilgan ishlab 
chiqarish harajatlarini haqiqatda erishilgan daraja bilan solishtirish, ortiqcha 
moddiy va mehnat resurslari sarflariga yo’l qo’yilgan yoki tejamga erishilganini 
aniqlash va kelgusida tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. 
 
3.Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan harajatlar. 
"Maxsulot tannarxiga kirtilmaydigan harajatlar"
moddasiga yuqorida 
keltirilgan moddalarda aks etmagan, ammo ishlab chiqarishga taalluqli bo’lgan 
quydagi boshqa xarajatlar kiritiladi: 
• ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yonilg’i, energiya, instrument, 
moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; 

---

• chetdan jalb etilgan korxonalar tomonidan amalga oshirilgan korxonaning 
asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish xolatida saqlash xarajatlari (texnik ko’rik va 
qarov, o’rtacha, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari); 
• ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli bo’lgan asosiy vositalarni joriy ijaraga 
olish bilan bog’liq xarajatlar; 
• ishlab chiqarish xususiyatlari bilan bog’liq mehnatning normal sharoitlarini 
va texnika xavfsizligini ta’minlash xarajatlari; 
• ishlab chiqarish jaroxatlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qolishi munosabati 
bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to’lanadigan 
nafaqalar; 
• xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog’liq xarajatlar; 
• ekinlar, chorva mollari va ishlab chiqarish vositalarini majburiy 
sug’urtalash xarajatlari; 
• yong’inga qarshi, ekinzorlar, asosiy vositalarni qo’riqlash xarajatlari; 
• ishchilarga bepul beriladigan maxsus kiyim - bosh (xalat, kurtka, etik, 
fartuk va boshqa), oziq - ovqat xarajatlari; 
• mollarning tagini quruqlashga sepiladigan somon, qirindi va boshqa 
material xarajatlari; 
• fermalar atrofini devor bilan o’rash, chorva mollari uchun yozgi soyabon 
va otarlar qurish xarajatlari; 
• ishlab chiqarish axamiyatiga ega boshqa xarajatlar. 
Qishloq xo’jaligida etishtirilgan mahsulotlar tannarxini hisoblash bilan 
birga, avtotransport, traktorlar va ishchi hayvonlar tomonidan bajarilgan ishlar 
tannarxi ham hisoblanadi. Bunda avtotransport bajargan ish tonna - kilometrda, 
haydov traktorlari bajargan ish shartli etalon -gektarda, otlarniki ot - kunida 
hisobga olinadi. Shuningdek, bir gektar erdagi bir maxsulot turini ishlab chiqarish 
tannarxi, bir bosh chorva molini parvarishlash tannarxi ham hisoblanishi mumkin. 
Har bir korxona uchun mahsulot tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini izlab 
topish iqtisodiy samaradorlik nuqtai - nazaridan muhim hisoblanadi. Chunki, 
mahsulot tannarxi qanchalik arzon bo’lsa, shunchalik korxona oladigan foyda 
miqdori oshib boradi. 
Keyingi yillarda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan resurslar 
hamda xizmat ko’rsatish korxonalari ish va hizmatlari narxlarining tez suratlar 
bilan oshib borganligi mahsulotlar tannarxining ham qimmatlashib ketishiga sabab 
bo’lmoqda. Bu vaziyat aksariyat hollarda kichik tadbirkorlik korxonalari 
etishtirayotgan maxsulotlarni zarar bilan sotishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun, 
kuchli raqobatga asoslangan munosabatlari sharoitida kichik tadbirkorlik 
korxonalari oldida maxsulot tannarxini har tomonlama pasaytirish yo’llarini izlab 
topish vazifasi turadi. 
Mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llari quyidagilardan iborat bo’lishi 
mumkin: 
- ishlab chiqarishga yuqori unumli, ishonchli va arzon ishlab chiqarish 
vositalarini joriy etish; 
- asosiy aylanma fondlardan oqilona va samarali foydalanish; 

---

- ishlab chiqarishning material sig’imini kamaytirish va tejamkorlikka 
erishish; 
- mashina va texnikalarning kunlik va yillik ish unumini ko’tarish; 
- resurslarni tejovchi va chiqitsiz texnologiyalardan keng foydalanish; 
- ishlab chiqarish vamehnatni tashkil etishning ilg’or shakllaridan 
foydalanish; 
- mehnat unumdorligini oshirish; 
- mahsulotlar sifatini oshirish va nobudgarchilik, yo’qotishlarga yo’l 
qo’ymaslik; 
- qishloq xo’jaligida ekinlar hosildorligi va chorva mollari maxsuldorligin 
oshirish va boshqalar.