1-ma’ruza til ijtimoiy, doim o’zgarib, rivojlanib turuvchi hodisadir. Reja

Til  tizim  sifatida.  Bu  masalaga  to‘xtalishdan  oldin  ”tizim”  tushunchasi  izohlanishi  kerak. 

Manbalarda bu tushunchaga quyidagicha ta’rif berilgan: ” Tizim - 3. O‘zaro bog‘liq va uzviy tartibda 

bo‘lgan narsa, hodisalar birligi, majmui”

8

. Yana: ”Sistema (yun.), o‘zaro munosabat va aloqada bo‘lgan,  

muayyan  yaxlitlik,  birlik  hosil  qiluvchi  juda  ko‘p  elementlar”

9

.  Demak,  tizimning  asosiy  belgilari, 

birinchidan, juda ko‘p qismlardan iborat bo‘lishi kerak, ikkinchidan, bu qismlar o‘zaro munosabatda, 

aloqada bo‘lishi lozim.  

Tizimga  misol  keltirish  uchun  gapni  uzoqdan  boshlashga  to‘g‘ri  keladi.  Astronomiyadan 

ma’lumki, Yer sayyorasi Quyosh tizimiga kiruvchi 9 ta sayyoraning biridir.  O‘z navbatida, Quyosh 

tizimi ham kamida xuddi shunga o‘xshagan 100 mlrd. yulduzni o‘z ichiga olgan Galaktika (bizda uni 

Somon yo‘li deyishadi)

10

 tizimi tarkibiga kiradi. Bizning galaktika esa galaktikalar tizimiga mansubdir.  

Endi ulkan tizimlardan nisbatan kichik tizimlarga, ya’ni Yer sayyorasiga qaytamiz. Yer yuzida 

yashovchi aholi 5600 dan ortiq tilda so‘zlashadi. Yuqorida aytilganidek, til ijtimoiy hodisalar tizimiga 

mansub bo‘lib, bu tizimga yana adabiyot, san’at, madaniyat kabi bir qancha ijtimoiy hodisalar kiradi. 

Til  ham  o‘z  navbatida  tizim  sifatida  o‘zaro  bog‘langan  va  munosabatda  bo‘ladigan  tovushlar  tizimi, 

lug‘at tarkibi va grammatik qurilishi kabi qismlardan iborat (yuqorida bularning har biriga ta’rif berildi). 

Bu o‘rinda biz bu qismlarning o‘zaro aloqasi va munosabatini ochishga harakat qilamiz. Yakka olingan 

nutq tovushi so‘z sifatida shakllanmasa yoki so‘z tarkibiga kirmasa, u oddiy fiziologik hodisa sifatida 

qolaveradi.  Boshqacha aytganda, nutq tovushi ijtimoiy ahamiyat kasb qilishi lozim. Masalan, u tovushi 

so‘zlashuvchi  insonlar  uchun  ”o‘zga  shaxs”  ma’nosini  ifodalovchi  so‘zga  aylanmasa,  oddiy 

tovushligicha qolaveradi. O‘z navbatida u so‘zi gap ichida ishtirok etib, ma’lum vazifa bajarmasa, oddiy 

so‘zligicha qolaveradi. Mazkur so‘z ishtirok etgan gap esa ”gap” deb ataluvchi tizim tarkibiga kiradi.