1-ma’ruza: Organik kimyo predmeti

AYRIM VAKILLARI
Geksozalar. Geksozalardan eng muximlari: D-glyukoza, D- mannoza, D - galaktoza va D - fruktozalar bilan tanishib chiqamiz.
D - glyukoza (uzum shakari).
D-glyukoza tabiatda keng tarqalgan bo’lib erkin xolda daraxt mevalarida uzumda, asalda, odam va xayvonlar organizmida uchraydi. Sanoatda glyukoza asosan, kraxmalni mineral kislotalar ishtirokida gidroliz qilib olinadi.
Mannoza tabiatda polisaxarid mannonlar xolida uchraydi.
Mannonlar asosan yongoq po’chogida va ayrim palmalarning mevasi tarkibida bo’ladi.
D - galaktoza; glyukozaning tabiatda keng tarqalgan fazoviy izomeridir. U asosan birikma xolida sut shakari tarkibida bo’ladi. Sut shakarining gidrolizlanishi natijasida D-glyukoza xosil bo’ladi.
D-fruktoza. U shirin mevalar, qamish shakari (saxaroza) va asal tarkibida glyukoza bilan birgalikda uchraydi. Fruktoza tabiiy polisaharid –inulin tarkibiga kiradi. Uni asosan gidrolizlab olinadi.


POLISAHARIDLAR
NOMLANISHI
Polisaxaridlar nomlanganda tarixiy nomlar bilan nomlanadi. Vakillari o’tilganda to’xtalinadi.
OLINISHI
Asosan ular tabiiy manbalardan olinadi, chunki tabiatda polisaxaridlar keng tarqalgan.
XOSSALARI
Xossalarini selyuloza misolida tushuntiriladi
1.Shakarsimon oligosaxarid. O’simlik va xayvonot olamida o’z xossalariga o’xshash moddalar — oligosaxaridlar xam ko’p tarqalgan.
Molekulasi oltitagacha monosaxarid qoldigidan tashkil topgan uglevodlar olisaxaridlar jumlasiga kiradi. Gidrolizlanganda xosil bo’lgan monosaxaridlar molekulasining soniga qarab olisaxaridlar di; - tri; - penta; tetra – va boshqa geksaxaridlarga bo’linadi. Bulardan eng oddiy xamda axamiyatlisi disaxaridlardir.
Disaxaridlar suvda yaxshi eriydi, shirin ta’mga ega. Ularning ko’pchiligi yaxshi kristallanadi va aniq molekulyar massaga ega. Tabiatda keng tarqalgan saxaroza (qamish yoki lavlagi shakari), maltoza ( solod shakari), tsellobiza va laktoza ( sut shakari) lar disaxaridlarga misol bo’la oladi. Bu disaxaridlarni xammasi C₁₂H₂₂O₁₁ umumiy fo’rmula bilan ifodalanadi. Disaxaridlar gidrolizlanganda bir xil yoki ikki xil monosaxarid molekulasi xosil bo’lishi mumkin. Masalan: saxaroza gidrolizlanganda D- glyukoza, D – fruktoza, maltoza gidrolizlanganda esa ikki molekula D – glyukoza xosil bo’ladi.
Agar disaxaridlar molekulasini xosil bo’lishida bitta molekula monyusaxaridning yarim atsetel gidroksili ikkinchi monosaxarid molekulasining spirt gidorksili qatnashsa, bunday saxaridlar qaytaruvchi (yoki glyukozid – glyukoza) disaxaridlar deyiladi. Ularning feling suyuqligini oson qaytaradilar. Maltoza, laktoza va sellyuloza shu gruppa disaxaridlarga kiradi.
Masalan maltozani ko’raylik:
Н Н ОН Н О
С С С С – Н
Н – С – ОН Н – С – ОН Н – С – ОН Н – С – ОН НO – С – Н O НO – С – Н О НO – С – Н O НO – С – Н
Н – С – ОН O H С – ОН Н – С – ОH O С – Н
Н – С С Н – С Н – С – ОН