NOCHIZIGIY ZANJIRLARNING KLASSIFIKASIYASI
Nochizigiy elementlarda sodir buladigan fizikaviy xodisalarga boglik ravishda, ularning
xarakteristikalari biror kurinishga ega bulib, turli shakllarda ifodalanishi mumkin.Ular
nochizigiy elementning elektromagni-toviy kattaliklar bilan nochizigiy boglanishini aks
ettiruvchi jadval, egri chizik va takribiy analitik ofodalar kurinishida beriladi.
Nochizigiy zanjirlar va ular elementlarining umumlashgan klassifika-tsiyasi kuyidagi
belgi va xususiyatlar buyicha tuzilishi mumkin:
I. Zanjirlarning nochizigiyligini namoyon kiluvchi tok turi buyicha:
nochizigiy uzgarmas tok zanjirlari va nochizigiy utkazuvchan tok zanjirlari.
II. Nochizigiy zanjirlarning strukturasiga kiruvchi nochizigiy elementlar-ning tarkibi
buyicha:
nochizigiy R elementi bulgan zanjirlar;
nochizigiy L elementi bulgan zanjirlar;
nochizigiy C elementi bulgan zanjirlar;
nochizigiy R, L, S elementlaridan ixtiyoriy tuzilgan zanjirlar.
Nochizigiy elektrik va magnitoviy zanjirlarning strukturasiga kiruvchi nochizigiy
elementlar uz navbatida kuyidagi kategoriyalarga bulinadi:
I. Xarakteristikasi y=f(x) ning kurinishi buyicha:
3
simmetrik, ya’ni f(x)=-f(-x),
nosimmetrik, ya’ni f(x) № -f(-x) bulgan elementlar.
y y y
x x x
a) b) v)
Metall chuglama lampa a-chizma, baretter ya’ni manba kuchlanishi uzgarganda ketma-ket
shoxobchalarga tokni uzgarmas kilib saklab turish uchun xizmat kiluvchi elektrovakuumni
asbob b-chizma, kumirli chuglama lampa v-chizma va boshkalar simmetrik i=f(u) volt-amper
xarakteristikaga ega.
y y y
x x x
g) d) ye)
Uzgaruvchan tokni uzgarmas tokga aylantirib berishda tugirlagichlar tarzida ishlatiladigan
elektroniy g-chizma, ioniy d-chizma xamda yarimutkazgichli ye-chizma diodlar va boshkalar
nosimmetrik i=f(u) xarakteristikasiga ega.
II. Nochizigiy elementlarning tashki ta’sirga nisbatan reaksiyasining tezligi buyicha:
inersion, ya’ni volt-amper xarakteristikasining nochizigiyligi ma’lum vakt utgandan sung
ayon buladigan elementlar, ya’ni issiklik inersiyasiga ega buladigan chuglanma lampa;
Noinersion, ya’ni volt-amper xarakteristikasi tashki ta’sir kuchlanish yoki tokning uzgarish
tezligiga boglik bulmagan elementlar.
III. Nochizigiy elementlarning parametrlarini va xarakteristikalarini boshkarish usuli
buyicha:
boshkariladigan, ya’ni parametrlari va xarakteristikalari kushimcha tashki ta’sirdan
boshkariladigan signaldan uzgarishi boshkarilishi mumkin bulgan elementlar;
boshkarilmaydigan elementlar;
4
Boshkariladigan nochizigiy elementlarga kup elementli elektroniy triod, tetrod va
boshkalar, ioniy - tiratron, yarimutkazgichli, tiristorlar, tranzis-torlar va boshkalar,
fotoelektrik - fotoelementlar, fotodiodlar va boshkalar va x.k. asboblar, magnitlovchi
yzgarmas va uzgaruvchan nochizigiy induk-tivliklar va boshkalar kiradi.
Yukorida nochizigiy zanjirning xamda elementlarningfakat eng umumiy beltlari va
uzaro farklari kayd kilingan edi. Ular nochizigiy zanjirlarning va sistemalarning uziga xos
xususiyatlarini xamda turli xossalarini, ayniksa, nochizigiy elementlar asosida kurilgan
kupchilik asboblar va kurilmalarning xossalari xamda xususiyatlarini xarakterlay olmaydi.
Nochizigiy elektrik va magnitoviy zanjirlarning chizigiy zanjirlardan asosiy farki
shundaki, elementlari chizigiy zanjirlarda energiya uzgarishining prinsipial erishib
bulmaydigan fizikaviy xodisalari va protsesslari sodir bulishi mumkin. Elementlari
nochizigiy zanjirlarning xususiyatlari va ish rejimlari bilan keyingi temalarda tanishamiz.