1-MA’RUZA
1.Nochizigiy elektrik va magnitoviy zanjirlar.
2. Nochizigiy zanjirlarning klassifikatsiyasi.
NOCHIZIGIY ELYEKTRIK VA MAGNITOVIY ZANJIRLAR
Avtomatikaning elektromagnitoviy va elektron kurilmalari, telemexa-nikaviy xisoblash
texnikasi va shunga uxshash texnika soxalari nochizigiy elektrik va magnitoviy zanjirlarga
asoslangan. Tarkibida loakal bitta no-chizigiy elementi bulgan zanjir nochizigiy zanjir deb
ataladi. Kismalaridagi tok va kuchlanish nochizigiy boglangan elementlar nochizigiy
elementlar deb ataladi bularga rezistor, induktivlik yoki sigim misol bulishi mumkin. Oldinda
elementlari chizigiy zanjirlarni kurib chikdik, bu zanjirlarning parametrlari ularga berilgan
kuchlanishga yoki undan utayotgan tokka boglik emas edi. Kuchlanish va tok orasidagi
boglanishning chizigiyligi chizigiy zan-jir elementlarning xar kandayiga zanjirga nisbatan
turgunlashgan va ut-kinchi protsesslarni xisoblashda ustlash prinsipini kullash imkonini berar
edi. Lekin bu fundamental matematikaviy usul nochizigiy zanjirlarni xisoblash uchun
mutlako tugri kelmaydi. Chunki nochizigiy zanjirda nochizigiy elementlarning parametrlari
zanjirga berilgan kuchlanish va toklarning kattaligiga boglik.
Chizmada kursatilgan nochizigiy
rezistorning berilgan U1 kuch-
lanishning bitta kiymatida ul
R(
)
changan karshiligi Ri(i)=U1/ I1
shu kuchlanishning boshka U2 kiy-
matida ulchangan karshiligi U
r
R2(i)=U2/ I2 ga teng bulmaydi,
ya’ni R(i) parametr nochizigiy karshilikdan okib utayotgan tokning kattaligiga boglik buladi.
Rezistor R(i) nochizigiy volt-amper xarakteristika U=f(i) ga egadir.
Shunga uxshash chizmadagi nochi-
zigiy induktivlik L(i) uzining
kattaligini tok I ning katta-
ligiga boglik ravishda uzgarti-
radi. Galtakdan utayotgan tok
bilan u xosil kilgan magnito-
viy maydonning boglanish xam-
da induktivlik L(i) ning veber-amper xarakteristikasi y=F(i) nochizigiydir.
Chizmada keltirilgan sigim
i
U
L
L(i)
2
C(Uc) ning kattaligi nochizi-
giy kondensatorning kobik-
lariga berilgan kuchlanish
C(u
c
)
Uc ning kattaligiga boglik,
ya’ni kuchlanish Uc va kon-
densatorning zaryadi U
c
q - nochizigiy kulon-volt xarakteristika q=j(Uc) bilan nochizigiy boglangan. Umuman barcha
fizikaviy zanjirlarning va sistemalarniing parametrlari nochizigiy bulib, tabiatda absolyut
chizigiy, ya’ni kattaligi buyicha uz-garmas parametrlar yuk. Shuning uchun zanjirlarni
chizigiy va nochizigiy gruppalarga bulinishi shartlidir. Lekin zanjirlarning bunday bulinishi
zaruriy va konuniy xoldir. Chunki chizigiy zanjirlar parametrlarining nochizigiyligi ayon
ifodalanmagan bulib, ularni analiz kilishning chizigiy usuli, shu zanjirlarda sodir bulayotgan
real fizikaviy protsesslarni analiz kilish usuli bilan bir xil natijalarni beradi. Aksincha,
nochizigiy zanjirlar parametrlarining nochizigiyligi juda anik ifodalangan bulib, agar ularga
nisbatan analizning chizigiy usullarini kullansa, u xolda bunday zanjirlarning moxiyati va
uziga xos xususiyatlari buziladi. Bunday zanjir-lar chizigiy zanjirlardan boshkacha
xususiyatlari va sifatlari bilan prinsipial fark kiladi.